Ұлы Отан Соғысы Кеңес Одағы тұсындағы талай ақын-жыршылар шығармашылығына арқау болды. Мұның ішінде ел мен жерде жүріп, жеңіске тілектес болған қаламгерлер да, аласапыран майданда қан кешіп жүріп Отанын, халқын жырлаған ақындар да болды. Тек теңіздің тамшысындай ғана етіп, солардың бір парасын ұсындық.
Жамбыл Жабаев
Ленинградтық өренім
Ленинградтық өренім,
Мақтанышым сен едің!
Нева өзенін сүйкімді,
Бұлағымдай көремін.
……………
Шамы Күндей жайнаған,
Аспанға үйлер бойлаған…
Арқа тұтып алыста,
Айбыным деп ойлағам!
Жабықпағын Ленинград!
Отан әмір берген шақ.
Сап-сап қол барар
Қорғап сені ол қалар.
Жанышталар айдаһар!
Жата алмаймын төсекте,
Жаным қалай жайланар?
Құс ұйқылы көнемін,
Қайтып ұйқы көремін,
Жетсін деймін сендерге,
Жыл құсындай өлеңім,
Қаласында Лениннің,
Сайып қыран өренім…
***
Әбу Сәрсенбаев
Солдат Шинелі
Советтер Одағының Батыры Қадыран Туғанбаевқа
Уа, сұр шинель, сұрапыл кезеңдерде,
Өрт кешіп талай хутор, селендерде,
Жасқанбай жауған оққа қарсы ұмтылып,
Сен кешкен жүздік дүлей өзендерде.
Тобырсып тобығымнан сорғалап су,
Сіресіп сыртында мұз,
Бұрқырап бу,
Жат жерлікті жапыра ілгері озып,
Кезекті ердің үстіне орнаттық ту.
Кейде жаудың сыртына кеттік өтіп,
Төкседе оқ боранын нөсерлетіп,
Жел қағып желкілдеген етегіңді
Минаның жарқыншағы жатты тесіп.
Жерім жоқ бас сауғалап, жан қорыған,
Кейде "тіл" алып қайттық жау орынан,
Жүзім суық,
Түсіндей сұрғылттанды,
Көзімде түн күзетіп жол торыған.
Көзіне батыл қарап сұм ажалдың,
Сескенбей мен әрқашан алға бардым,
Солдаттық көкрегіме қалқан боп сен,
Жүрегімді қатерден қорғап қалдың.
Жүргенде намыс отын оқпен көсеп,
Болдың сен әрі жастық, әрі төсек,
Көзге ұйқы тығылса қар үстінде
Қалғыдым етегіңді астыға төсеп.
Автоматты төсіме қысып жардай,
Жата кетсем бүрісіп бойым жазбай,
Денемді сен қыздырып сала бердің,
Жардың жібек көрпесін жамылғандай.
Уа, сұр шинель, сұрапыл кезеңдерде,
Жүзерміз әлі талай өзендерде,
Жат жерлікті жайратып, азаттықтың
Тігерміз туын талай селендерге.
Ворошиловград, 1943
***
Қасым Аманжолов
Ұлы Отан соғысы туралы жыр
Міне, менің алдымда жатыр Еділ,
Ер орыстың ежелден бесігі бұл.
Рухындай аруақты ата-бабалардың
Ойшыл бұлттар аспанда шомылып жүр.
Саратов, Тамбов, Москва- байтақ елім
Киінген қызыл әскер сұр шинелін.
Қайнап аққан болаттай келеді ерлер,
Қорғасынға түйіп ап кекті зілін.
Жау сұрқия, тобыры жендеттердің,
Ажал досы, қырсығы көк пен жердің.
Оның қанды қолынан, қанжарынан,
О, бауырым, аз қырғын болды дер кім!
Апат боп өліктерді басып-таптап,
Қасқыр боп, өрт боп дұшпан келді қаптап.
Атаға да балаға сайлап бұғау,
Жыландай жанды жерден болды шақпақ.
Ұлы ұран тау қырандай саңқылдады,
Дабысын ұлан-байтақ ел тыңдады.
Сонау алыс ғасырлар түкпірінен
Түсі суық найзалар жарқылдады.
Түстік таулар, арқалық теңіздерден
Ағылды әскер намысын кек кемірген.
Көтерілді орыстың ер ұрпағы
Бастап сонау қан қырғын Чуд көлінен.
Алты аспабы жарқылдап астында айдың,
Жалын шашып жүздері шегіп айбын,
Аттанды кеп ерлері Ұлы Отанның,
Дауыл күнгі бейне бір шалқар айдын.
Қатал күндер дауысы дауыл болып,
Ғасырларды оятып, өтті соғып.
Альпы тауын бетке ұстап саңқ-саңқ етіп,
Шықты ұшып қарт бүркіт ер Суворов.
Смоленск түбінде құрып шебін,
Кутузов жүр көкке атып зеңбірегін.
Қанды кия тастарға қару қадап,
Москва тұр баспа ғып Чудтың көлін.
Адам да, жер де, су да, ормандар да,
Ғалым, тарих, намыс та, кек те, ар да -
Бәрі де тайталасып майданға енді,
Жігіттер, бұдан асар ғажап бар ма!
Қарт Толстой жалын боп шығып демі,
Жазып жатыр, кім білер, әлденені?
Кей кезде бір шалынад құлағыма
Глинканың тым ауыр күрсінгені.
Салдың жара кеудеге, сұрқия жау,
Кетпес естен қан қырғын, талау-тонау.
Сенің арам сүйегің шірігенше
Біздің ауыр жарамыз жазылар-ау.
Европаға сыймастай ісіп-кеуіп,
Тәкаппарсып кетіп ең басып, теуіп.
Құладындай жүзіңді ішке тығып,
Енді неге бұғасың бүкшірейіп?!
Өлтіре соқ фашисті, ұр желкеден
Ғасырлар мен жылдардың салмағымен.
Өртенген үй, қираған атамекен,
Қан мен жастың кегі үшін аянба сен!
1943.
Соғыстың, қыстың ызғары
Соғыстың, қыстың ызғары
Бойымнан кетпей, боп сырқат,
Емендей жалғыз құздағы
Айналаға болдым жат.
Қайсарлықпен сыр бермей,
Отырмын қарап биікке:
Ұшқан құсқа тау көлбей,
Қиялда жортқан киікке.
1944.
***
Жұбан Молдағалиев
Бір бассаң да, алға бас
Өжет елдің жігіті
Өшін алмай шыдар ма?
Кескілескен дұшпанын
Кесіп түспей тынар ма?
Тайынба, жолдас жауынгер,
Ел тағдыры қолыңда!
Тайынбасаң оқ пен от
Бөгет болмас жолыңа!
Халықтың ыза кегінен
Сауыт киіп сан қабат,
Жай түсер жаудың шебіне,
Жауызды өлтір саңлақ ат!
Қапы қалма, қырылсын!
Өздері қазған орына
Өздері мерт боп жығылсын!
Қасқия шап, қарсы бар
Өмірдің нұрлы таңы үшін!
Бір бассаң да алға бас,
Миллиондардың бағы үшін!
Біз жеңеміз
Жатқанда отан жері отқа жанып,
Тұрғанда туысқандар жауда қалып,
Жеңбесек , жойқын қайрат шығармасақ,
Жігіттің неге жүрміз атын алып?
Жеңеміз! Жеңіс - совет адамы аты.
Біздерміз азат етер адамзаты.
Сенемін Партияма, ер халқыма,
Қандай күшбұл дүниеден одан артты?!
***
Сырбай Мәуленов
Соғыстан қайтқан солдаттар
Жаутаңдап қарап дала тұр,
Көз жасын сүртіп жаңа бір.
Хабарсыз ұлын сұрауға,
Жолыңды тосып ана жүр.
Қанша үйдің ұрлап адамын,
Қанша үйде сөніп қалды оттар.
Көрдің бе ұлын ананың,
Соғыстан қайтқан солдаттар?
Кешікпей жарым келер деп,
Төрінен сайлап орынды.
Батысқа қарап елеңдеп,
Ару жүр тосып жолыңды.
Көтерді бәрін ауырдың,
Азамат болып арды ақтар.
Көрдің бе жарын арудың,
Соғыстан қайтқан солдаттар?
Кетерде солдат жарының,
Ішінде қалған ана жыл.
«Көкемді айтпай танырмын», -
Деп бір сәби бала жүр.
Қайрылмай қалай кетесің,
Хабарсыз қалай ол тоқтар?
Көрдің бе оның көкесін,
Соғыстан қайтқан солдаттар?
***
Ғафу Қайырбеков
Жеңіс солдаты
Соққанда жылына бір Жеңіс күні
Жаныңың жазылғандай кеңістігі,
Қарт солдат өз полкінің туын ұстап,
Білдірмей жалғыз аяқ кемістігін.
Алаңға шығушы еді таңғы шақта,
Полктас бауырларын сан құшақтап.
Сүйісіп, амандасып болғаннан соң,
Қасқайып тұрушы еді алғы сапта.
Соңынан тізілетін жауынгерлер,
Отанның әр тұсынан келген ерлер,
Жарқырап өңірінде ордендері,
Бір кезде алып берген елге бедел.
Бір кезде алып берген елге Жеңіс,
Сабаздар бірте-бірте келмей тегіс,
Жыл санап сирек тартып бара жатты,
Сарқылып сабасынан бейне теңіз.
Қырық жыл, қырық қатар жиналысқан
Сағынып, бір-біріне түу алыстан.
Туған жер аспанында айқұш-ұйқыш
Жол қалып, қарт бүркіттер зулап ұшқан.
Кездесіп тоғызыншы май мейрамында,
Алысқан ғарасаттың майданында.
Еске алып ескі жорық асуларын,
Қанатын қараушы еді жайған туға.
Ал бүгін... Өзге полк солдаттары
Қатарға тұрып жатыр аңдап бәрі...
Олар да түгел емес, сиреп кеткен
Кешегі бір-бір үйдің шаңырақтары.
Жалғыз тұр жалғыз аяқ мына солдат,
Төмендеп, көтерілмей туы аспандап,
Жалғыз тұр...
Әлі келген бір адам жоқ,
Жаңғырып дуылдайды тулап жан-жақ.
Сағаттар зырылдайды, ағады уақыт,
Өмірдің баянсызын баяндатып,
Байлайды бір орында қарт солдатты,
Әлі де қайран үміт алаңдатып.
Жоқ ешкім. Күн еңкейді, жұрт азайды...
Қанатын түн жетектегі бұлт та жайды.
Еңіреп қоя берді бетін басып,
Солдаттың бар үмітін жұтты қайғы.
Дегендей "бұлттан бұрын мен жауайын",
Көз жасын соңғы тамшы қан жуайын.
Дегендей солқ-солқ еткен кеудесінен
Көк тасқа тамды қасірет, тамды уайым.
Қайтадан сол тамшыны бір сіміріп,
Қараған өзге жұртты күрсіндіріп,
Көп талған күні бойы жалғыз аяқ
Кешкі ымырт қойнауына кетті кіріп.
Дейтіндей мезгіл емес - ертең-бүгін
Еске алдым қырық төрт жыл өткендігін.
Дәл бүгін сол солдаттай ұққан жан жоқ
Жалғанда жалғыздықтың не екендігін!
Дайындаған: Қайсар Қауымбек
Сурет: Жеке мұрағаттан