– Мен "Игла" фильмін бірнеше мәрте қарап шықтым. Қай уақытта қарамасам да өз атмосферасына еліте әкететін ерекше құдіреті бар. Тіпті, өзің өмір сүрмеген кезеңнің кейіпкеріндей күй кешесің. Уақыт машинасы іспетті.

– Шынымды айтсам... Білмеймін... Біз жүрегімізден шыққан дүниені өмірге әкелген кезде оның нендей кереметі бары туралы ойланбаймыз ғой. Мысалы, Виктор (Аллеяның ана шетіндегі ескерткішті меңзеп) музыканы есептеп шығарған жоқ. Кеудесін жарып шыққанды ғана жазды емес пе?! Сол дүниесіне, өзіне, өз тыңдармандарына адал болды. Біз фильмді де солай түсірдік. Ондағы кадрлар – әр кейіпкер мен мына қалаға деген махаббаттың куәсі. Қандай кереметі барын білмеймін. Сіз "атмосфера" дейсіз. Шындығында, біз оны өзіміз жасап аламыз. Қайда, қашан өмір сүрсек те.

– Мүмкін, фильмнің уақытқа бағынышты еместігі оның бір кереметі шығар. Ол жастар өмірін суреттейді. Мейлі, өткен ғасырдың 80-ші жылдарының жастары ма, әлде қазіргі кезеңдікі ме, бәрібір...

– Иа, дұрыс айтасыз. Біз ондай қадамға әдейі бардық. Кадрда қай жыл екені байқалмайтын ракурстар таңдалды. Сондай-ақ, "Моро бұл қалаға не үшін келді?", "Оған Спартак қанша қарыз?", "Дина неге есірткіге әуес болды?" деген сияқты сұрақтардың жауаптарын да алып тастадық. Оған миллион себеп болуы мүмкін, бірақ одан мән өзгермейді. "Игла" – универсал туынды. Мүмкін, культті картинаға айналған себебі де осы шығар.

– Айтқандай, Моро мен Спартак арасындағы диалог – chef d'oeuvre. Осы және өзге де қысқа әрі нұсқа тіркестер қалай пайда болды?

– Диалогтардың басым бөлігі түсірілім алаңында жазылды. Фильмге сценарийден ештеңе өткен жоқ. Сіз айтып отырған "Люди в мире разделяются на две категории — одни сидят на трубах, а другим нужны деньги. На трубе сидишь ты" деген сөз осы ЦУМ-ның жертөлесінде дәл сол эпизодқа дайындық кезінде ойға келді. Ерекше фраза керек болғаны рас.

– Моро артық сөзге әуес емес, тұйық кейіпкер болғасын ба?

– Иә, Виктордың кейіпкеріне: "Сен 75 рублімді қайтар, қарызды қашан бересің" деген жараспас еді. Камера орнатып тұрып сценарийдегі қарызға да, локацияға да байланысты дүние керектігін ойлаумен болдым. Ойыма сап еткен сәтте Викторға айттым. Оған бірден ұнады.

– Бұл фразаны фильм фанаттары кез келген жағдайға икемдеп алып әлі күнге дейін пайдаланып келеді. Картинаның кереметтерінің тағы бірі.

– Бұл тіркес экспромт болатын. Клинт Иствуд түскен "The Good, the Bad and the Ugly" фильміндегі диалогтан икемделген. Түпнұсқасында кейіпкер "Люди делятся на два сорта — тех, у кого револьвер заряжен, и тех, кто копает. Ты копаешь" - дейтіні есімде.

– Бірнеше буын өкілдерінің сүйікті картинасы атануына кейіпкердің қарапайым жігіт екені де бір себеп болғандай. 30 жыл аз уақыт емес. Прокатқа шыққан сәттен бастап 1 жыл бойы көрермені сарқылмаған туынды болды, куәгерлер кинотеатрда адамдар кезекке тұратын деседі. Ал қазіргі фильмдердің жетер жері әрі кетсе бір-ақ ай. Оларда қарапайым адамнан гөрі, қара нәсілді, lgbt өкілі не харрассмент құрбаны сынды кейіпкерлер белең алған. Қазіргі қоғамда freak емес адамға орын да қалмаған секілді...
Ал, Мороны әркім өзіндей көреді.

– Мүмкін. Виктордың әндері де солай. Олардың екінің бірі аулада отырып-ақ айта береді. Мысалы, КИНО мен "Аквариум" шығармашылығын салыстыратын болсақ, соңғысының композициялары әркімге бірдей түсінікті емес, өйткені интеллектуалды поэзия, музыка. Витя бәрінің кешкен күйін жырлайды.

– Сіз ВГИК-ке оқуға түскенге дейін "Король Брода" деген роман жазып шыққам деген едіңіз. Яғни, прозадан режиссураға келдіңіз ғой?

– Әу баста мен Политехникалық институттың, Архитектура факультетін бітіргем. Оқудан кейін ғимарат жобаларымен жұмыс істедім. Бірақ, тарихқа деген қызығушылығым зор болды. Сол себепті Қазақстанның тарихи-мәдени мұраларын қорғау қоғамына өттім. Ол кезде жазушы Әнуар Әлімжанов председатель болатын. Жас кезімнен дос болған Мұрат Әуезов те сонда еді. Экспедицияда жүргем кездерімізде БРОД туралы көп айтылатын. 60-жылдардың жастары көп жиналатын ол кездегі Калинин, қазіргі Қабанбай батыр көшесін осылай атаған екен. "Бродвей" сөзінің қысқартылған нұсқасы. Мен әуелден естелік әңгімелерге, оларды жазып алуға әуес болдым.

Соларды жинақтай келе, Алматыда өмір сүрген Моро деген кейіпкер образы шыға келді. Шындығында, деректі роман болса да, естеліктердің қанықтығы оны fiction секілді көрсетеді. Сол Моро тым ерекше болған екен, төбелеске ширақтығымен қатар, банджо аспабында әдемі ойнайды екен. Ел аузында аңыз боп тарап кеткен ол бір күні ізім-қайым жоғалады. Қайдан келіп, қайда кеткені белгісіз.

"Король брода"-мен Сергей Соловьевтың шеберханасына оқуға түстім. Шебер бізді "Француз жаңа толқыны" өкілдерінің жұмыстары негізінде оқытты. Кейін менімен бірге бітіріп шыққан бір топ жігіт фильмдеріне қатысты "Қазақ жаңа толқыны" деген тіркес жиі қолданылатын болды. Олардың қатарында Серік Апрымов, Дарежан Өмірбаев, Ардақ Әмірқұлов, Абай Қарпықов, Әмір Қарақұловтар бар. Кешенді курстың шығармашылық топ құруды көздеген мақсаты орындалды. Мен сценарист Ажар Аяпова (Ол Рената Литвиновамен жақын дос болды, одағы мәнерлілік содан дарыды шамасы), Аркадий Высоцкий (Владимир Высоцкийдің ұлы) және т.б. романды киноға бағыттауды бастап кеттік. Режиссураға келуім осылай болды.

– Режиссурадағы алғашқы толықметражды картинаңызды Иса пайғамбардың жасында (в возрасте Христа) түсіріпсіз. Одан бері де сонша уақыт өтті. Не өзгерді? Суреткер ретінде...

– Өмірді толыққанды қабылдай алатын күйге жететін шығарсың... Қалай болғанда да мен өзіме адал болып қалдым. Достарым бұл сөзімді құптарына сенемін. Мен қазір сүрген жылдарының тәжірибесіне бай адаммын.

Суреткерлікке келетін болсақ... Мен тек бір бағыттың адамы ғана емеспін. Мен үшін "мамандық" деген жат сөз. Әрине, қолынан іс келетін адамдарды сыйлаймын. Өзімді де сондайлар қатарына жатқызамын. Десе де, тек киноның соңында кетпедім. Түрлі салада жұмыс істегенімді айтып өттім ғой. Солардың әрқайсысын игеріп, шеберлік шыңына жетуге тырыстым.

Әрине, кино экранға шығатын болған соң көпшілік сол арқылы танып жатады. Одан өзге архитектура, экспедициялармен қатар, екі жыл Шығыс Қазақстан мен Алтайды аралап жүріп орман карталарын сыздым. Өлең жазатыным бар. Бірақ оларды жарыққа шығарған емеспін. Франция мен Америкада тұрған жылдарымды киноөндірістің заңнамалық бағытын зерттеуге арнадым. Осы екі ел мен Ресей және Қазақстан арасында көшпенді өмір сүрдім. Тарихқа әуестігімнен тәуелсіздік алған жылдары саясатқа бойлай бастадым. Ол қандай да бір мансапқа жету үшін емес. Қоғамдық топтар арқылы ұлттық идеологияны насихаттауға үлес қостым. 70 жыл бодан болған халқымыздың өз тарихы мен мәдениетін мақтан тұтуына септігімді тигізгім келді. Яғни, саяси лоббизммен байланысты болдым. Мен елімізде азаматтық қоғамның орнауын қаладым.

– Әңгіменің шеті осыған келіп тоқтаған екен. Сұрамасқа болмас. Бүгін ғана Дарежан Өмірбаев facebook парақшасында сіздің сүйікті режиссеріңіз Годардың "сары жилетті" қыз туралы фильм түсіретіні жазылған сілтеме бөлісті. Өзіңіз мұндай жоба туралы ойламадыңыз ба?

– Студент кезімізде мен Годардың, Дәрежан Брессонның, Әмір Қарақұлов Трюффоның шығармашылығына үйір болдық. Годар қашан да әлеуметтік мәселер туралы баяндайтын. Мені оның тақырып таңдаудағы еркіндігі мен кинотілі тәнті етті. Мен үшін шебердің 50-ші жылдардың соңы мен 60 жылдары түсірген картиналары керемет көрінеді.

– Политикаға қарағанда, поэтикасы басым кезең деңіз...

– Дәл солай. Саясат бар жерде нақты бір мәселені саралауың керек. Ал мені мәңгілік сұрақтар қызықтырады. Бүгін бар "сары жилет" ертең жоқ.

Мен қазір екі жобаммен киноға қайта оралғалы отырмын. Бұл қадамға драматургия теориясын терең зерделеуімнің нәтижесінде келдім. Антикалық данагөй Аристотельдің "Поэтика" аталатын ұлы шығармасы бар. Бізге екі тараудың бірі ғана жеткен екен. Содан бастап қазіргі кезеңге дейінгінің барлығын зерттедім. Драматургияның табиғатын кино арқылы жеткізгім келді.

Жобаларымның бірі – заманауи, екіншісі – тарихи. XIII ғасыр, Алтын Орданың құрылуы мені аса қызықтыратын тақырып. Жұрттың бәріне мәлім тарихи оқиғаны ғылыми тілде емес, адами мәселелер шеңберінде баяндаймын. Оқиға бәрімізге белгілі "Ақсақ құлан" аңызынан басталады. Бату ол кезде бар-жоғы 18-де. Бұл ертегіге сенбейді. Жоба осы құпияның шешімін табуға арналады.

– Нақ шекспирлік мәнер байқалады. Гамлетті еске салып отыр.
– Дәл солай! Шекспир! Сарайда Шыңғыс ханмен бетпе-бет қалған Бату: "Сен маған он сегізімде ұлыс басқарттың. Фаворитің екенім анық. Шыныңды айт, ел-жұрт әкемді өлтірткен сен дейді"- деп бас салғанда:"Мен сенің әкеңді сақтай алмағаныма кінәлімін",- депті хан.

– Неоднозначный ответ.

– Батудың сонда айтқаны: "Мен бұл ақсақ құланды тауып, сазайын тарттырам. Тіпті, ол сен болсаң да!"... Кейін ол әкесімен болған жағдай Шағатай мен Үгедей ұрпақтары тарапынан болған қастандық екенін біледі. Сол кезде 77 Шыңғыс ұрпағы дарға асылған. Мұндай оқиға қазіргі заманда да орын алуы мүмкін. Біреу жоғалған жерде драматургия басталады.

– Соңғы шыққан фильмдер қатарында Асгар Фархадидің картинасы дәл осындай драматургия негізінде құрылған. Құпия мен skeleton in the closet...

– Ал, заманауи өмірді сипаттайтын жоба тағдырдың айдауымен бір іске жұмылдырылған 4 адам өмірінен сыр шертеді. Ауғанстаннан Қазақстан арқылы Қытайға созылған нарко трафикта тоғысқан тағдырлар. Олардың әрқайсысының отбасының осы істің кесірінен берекеті қашқан. Енді олардың бірі отбасын қорғау үшін, ал екіншісі кек алу үшін күреспек. Фильмде осы бір оқиға 4 адамның көзімен бейнеленеді. Әркімнің өз шындығы бар.

– Акира Куросаваның "Расемоны" мен Тарантино фильмдері секілді...

– Иа, Акутагаваның әңгімесі негізінде түсірілген осы туынды маған қатты әсер етті. Тарантино мәнерін де алғаным рас. Айырмашылығы әр кейіпкер оқиғаны басынан емес, келген жерінен жалғайды. Бірінің әңгімесінен екіншісіне ауысқан кезде, осыған дейін жағымсыз болған кейіпкерге қатысты ойыңыздан айнып шыға келесіз. Мен кейіпкерлеріме төрелік етпеймін. Төрелігін Тәңір береді. Жобаның атауы да "Бог". Эпитетке Леннонның ("Beatles-қа деген махаббаттың әсері ме?.." деді) "Бог – это концепция по которой мы измеряем свою боль" деген сөздерін алдым.

– Картинада керемет төрттіктің композициялары көп болатын шығар...

– Жоқ, есесіне Бетховен бар. Басты кейіпкерлердің бірі керең-мылқау қызына пианино үйретеді. Оған "Бетховен сонаталарын жазғанда ештеңе естімей, миындағы музыканы орындаған болса, дәл сондай кемшілігі бар адам да соны үйрене ала ма?" деген ой келеді.

– Бетховен демекші, музыкаға деген қызығушылығыңызды байқамау мүмкін емес. Фильмдеріңіздің барлығында әуезге мән бересіз. "Догма-95" манифесіне деген көзқарасыңыз қалай?

– Өнерде ешқандай догма болмауы керек. Ол ештеңеге міндетті емес. Оның бір ғана міндеті – тірі болу. Дилентанттық далбаса болмаса, болғаны. Суреткер ретінді сен бір әлем жасайсың. Сол әлемде қожа да өзің, би де өзің. Музыка оның реалистік сипатына нұқсан келтірмесі анық.