Көз көрмеген, құлақ естімеген ерте кезеңде сәбіздер жердің тереңінде өседі екен. Қазір оның жасыл сабағы жердің бетіне шығып, өзі топырақтың астында өсіп-өнеді. Ал бұрын бәрі басқаша болған екен...
Күндердің күнінде сәбіз балалық қызығушылықпен аңдардың қалай өмір сүретінін білгісі келіп, орманға жол тартады. Ұзақ-ұзақ жолдардан арып-талып, шаршаса да, мақсатына жетеді. Көз тоймайтын түрлі-түсті гүлдермен көмкерілген орманға келіп, табиғаттың тамашасына таңданады. Ол гүлдерді теріп алып, олардан шашқа тағатын әдемі әшекей өреді. Өзінің үлпілдеген жасыл шашына тағып алады да, өзінің шеберлігіне риза кейіппен ары қарай секеңдеп жүгіре жөнеледі.
Алдынан сылдырап аққан сұлу сыңғырлы бұлақ кездеседі. Бұлақтың суық суына жуынып, бой сергітіп алады да, ары қарай жүгіріп кетеді.
Орман жолдарымен жүгіріп-секіріп, ештеңеден қорықпастан өте береді. Батыл сәбіз аюмен, оның қонжықтарымен танысады, қасқырға қонаққа барады, тиінмен бірге жаңғағын бөлісіп жейді. Құстармен бірге қиқулап ән салып, түлкімен танысып, сәбіз бен түлкі екеуінің қайсысының түсі ашықтау екенін салыстырады.
Сәбіз қыдырып, серуендеп, қайта үйіне келе жатады. Жолда биік шөптің үстінде тұрған сүйкімді үйшікті көріп қызығады. Жақындап келіп, есігін қағады, бірақ ешкім ашпайды. Сәбіз сонда да өзі үйге кіруді ұйғарады.
Үйдің қабырғасында ілулі тұрған суретке қарап бұл қоянның үйі болар деп жорамалдайды. Үйдің ішін аралап, айналаны барлап шығады. Бір кезде үстел үстінде тұрған әдемі әшекейге көзі түседі де, қызығып кетіп, алғысы келеді. Нағыз той сәні деп ойлайды.
Шашына тағып алып, өз көркіне өзі тоймай, айнаның алдынан кете алмай тұрады. Кенет үй иесі қоянның кез келген сәтте кіріп келуі мүмкін екені есіне сап ете түседі. Сол сәтте есік жақтан аяқ дыбысы естіліп, жүрегі зырқ ете түседі.
Ұры сәбіз қорыққанынан қалтырап, қайтерін білмей қалады. Қоянның қасынан зыр етіп өтіп, зуылдай қаша жөнеледі. Қоян өзінің әшекейін ұрлап бара жатқанын көреді де, ізінен зымырай қуа жөнеледі. Сәбіз оған жеткізбей шапшаң қашып кетеді.
Зуылдаған бетімен жылдам-жылдам жүгіріп, өз бақшасына келіп, жер астына тығылып қалады. Қоян оның жасыл шашынан ұстап үлгереді де, ары-бері жұлқылай бастайды. Қоян өз әшекейіне қол жеткізеді. Ал сәбіз жер астына берік еніп кеткендіктен, оны жұлқылап шығара алмайды. Осы кезден бастап сәбіз топырақтың астында өсіп, сабағы жердің бетіне шығып тұратын болған екен.
Ал сәбіз біреудің үйіне рұқсатсыз кіріп, заттарын ұрлауға болмайтынын түсінді. Ұрлықтың арты жақсылыққа апармайтынын біліп, енді мұндай қадамға бармайтын болып шешті.
Ертеде қос тұлымшағы желбіреген, құралай көздері жәудіреген кішкене ғана қыз бала болады. Оның мекені алып шаһардың ортасынан ойып орын алған зәулім сарай да емес, биік ғимарат та емес, лашық күрке де емес, қарапайым ауыл ішіндегі шағын үй болатын. Ата-әжесінің шуақты құшағында ерке-бұла боп өсіп, оларды нәзік те қызық қылықтарына бір тоймастай етіп, тамсантып, табындырып күндер кешті.
Ол тамылжыта ән салғанда торғайдың шырылдағаны, құзғынның құрқылдағаны, тырнаның тыраулағаны, сандуғаштың сайрағаны да түкке тұрғысыз, көңілге қонымсыз болып қалушы еді. Оның сырлы сынына, қызық қырына қанық ел-жұрт, ауыл адамдары үйлеріне арнайы шақырып, ән салдырып қоятынды да шығарды. Тақылдақ таңдайынан тамған тамаша дауысын, судың сылдырынан да сұлу, әсем әуенін естімей көңілдері көншімейтіндер де көбейді.
Өнерін өнеге тұтатын ауылдастарының көңілін аулап жүрген бір күнінде ауыл ішінде елеусіз тұрған ескі құдықты көзі шалды. Тамағы құрғап, ерні кеберсіп, тілі аузына сыймай келе жатқанда «тілегені алдынан іздемей табылғанына» жүрегі жарыла қуанған ол қайтсе де су ішіп, шөл қандырмай кетпейтін болды. Құдықтың ескі екеніне, жанындағы қауға шелегінің шаң басып, тозып қалғанына қарамастан, құдықтың тереңіне шелекті «күмп» еткізіп тастап жіберіп, «сырт-сырт, сырт-сырт» еткізіп шелекке байланған арқан жібінен тартып, құдық үстіне шығарып алды да, өз көзіне өзі сенбей аңтарылды да қалды.
«Ескі құдықтан осыншалықты мөлдір су шығады екен-ау. Тіпті, әлгі тоз-тозы шыққан көне шелектің түбі күнге шағылысып, жылтылдап қоятынын қайтерсің» деген ойда қалды. Осындай ойларымен үйіне де жетті, болған жайды ендігі ұмытып та кетті.
Сағаттар сырылдап, күндер күлімдеп өтіп жатты. Әр күн сайын әр үйге шақыру алып, үніне сүйсіндіріп қайту алғашында қызық көрінгенімен, енді мұны мезі қылайын деді. Бірде бара алмайтын сылтау ойлап тауып, өтірік айтты. Сол күні бірнеше уақыт бұрын кезіккен кереметі есіне түсіп, құдықтың басына барып келуді ойлады. Ойға алғанын орындап, тағы да су тартты. Бірақ өткен жолғыдай тұп-тұнық емес, сәл сарғыш тартқандай сезілді...
Ол қызға көрші тұратын, жас шамасы өзі қатарлас тағы бір қыз болды. Оған ата-анасының «көршінің қызы керемет», «көршінің қызы күміс көмей», «көршінің қызы өте өнерлі» деген сөздер жүйкесін жұқартса керек. Көрші қызын арандатуды ойлады да, оған былай деді: «Өнеріңді жоғары бағала. Сен бергенін ұстап, бермегенін қыстамай жүре бересің. Лайықты сыйлық бермесе, әр үйге барма». Көрші қыздың өтірік көлгірсіп, жаны ашығансып айтқан ақылын ақ жүрек, ашық көңілімен тыңдап, көкірегіне қондырып алды. Сөйтіп, «Құтты қонағымыз бол»,- деп шақырған қоңсыларына лайықты сыйлық ұсынбаса бармайтын сыңайын танытты. Дандайсыған мінезін мұрнынан шығарайын деп ойлаған бір ауылдасы алдап шақырып алып:
– Мүйіз сұраймын деп, сақалыңнан айырылмай тұрғанда желкеңнің шұңқырын көрсет, кет,- деп қуып шықты.
Қатты көңілі түсіп, тұнжырап келіп, бұрынғы киелі құдығына жетті. Әдеттегідей, шелекпен су тартып еді, қоңырқай, былғанған суды көрді. Алғаш алған мөлдір суы қалайша қоңыр тартып кеткенін қанша ойласа да шеше алмады. Терең ойдың тұңғиығына түсіп кеткендей болды.
«Сенің көкірегің қарайып барады. Әлдекімдердің азғыруына ерме, сөздеріне сенбе. Құдық суының түсі сенің көңіліңнің, ішкі ойыңның айнасы еді. Есіңді жи... есіңді жи... жи... жи... жи...»,- деген дауыстан шошып оянды. Жасаған қателігіне өкініп, өзіне енді жақсы қыз боламын деп уәде етті. Түсінен шошынған жүрегінің дүрсілін тағы да сол құдықтың суы басты. Ағарып, мөлдіреп келеді екен...
Авторы: Әсел Асанова
Ертеде Көк Төбе тауында жауынгерлердің алып қамалы болды. Қазір одан түк те қалмады, бірақ сол кездері оны бір көрген адамның көкірегіне қорқыныш ұялайтын еді. Әсіресе жауынгерлер бұл қамалдан барлығы қорқады деп ойлады.
Күн түнеріп, ауа райы бұзылғанда да, қара бұлт арасынан қамал ағараңдап анық көрініп тұрады. Себебі ол ақ тастардан салынған. Ал күн ашылып, шуағы шашыла бастағанда, қамал артынан қаз-қатар тізілген таулар бой көрсетеді. Қамал таудың бергі жағынан кішкене болып көрінгенде қорқынышты емес. Қала тұрғындары тауға махаббатпен қарап, қамалға да зор құрмет танытатын.
Жауынгерлер бұл жерге жат, бөтен еді. Күндердің күнінде олар қамалда тау биіктігіне жететін биік мұнара тұрғызуды ойға алды. Бірақ тау құдайы көз алдында мұндай мұнара қалануына қарсы болды. Сол кезде жауынгерлер қамалды тастап, басы ауған жаққа көшіп кетеді. Олардың қайда кеткенін ешкім білмейді, артынан іздеген жан да болған емес. Соңғы рет жауынгерлерді бір қойшы қарлы таудың бөктерінде ауыр қару-жарағын асынып, бір қатармен сап түзеп кетіп бара жатқанын көрген екен...
Күндердің күнінде сәбіз балалық қызығушылықпен аңдардың қалай өмір сүретінін білгісі келіп, орманға жол тартады. Ұзақ-ұзақ жолдардан арып-талып, шаршаса да, мақсатына жетеді. Көз тоймайтын түрлі-түсті гүлдермен көмкерілген орманға келіп, табиғаттың тамашасына таңданады. Ол гүлдерді теріп алып, олардан шашқа тағатын әдемі әшекей өреді. Өзінің үлпілдеген жасыл шашына тағып алады да, өзінің шеберлігіне риза кейіппен ары қарай секеңдеп жүгіре жөнеледі.
Алдынан сылдырап аққан сұлу сыңғырлы бұлақ кездеседі. Бұлақтың суық суына жуынып, бой сергітіп алады да, ары қарай жүгіріп кетеді.
Орман жолдарымен жүгіріп-секіріп, ештеңеден қорықпастан өте береді. Батыл сәбіз аюмен, оның қонжықтарымен танысады, қасқырға қонаққа барады, тиінмен бірге жаңғағын бөлісіп жейді. Құстармен бірге қиқулап ән салып, түлкімен танысып, сәбіз бен түлкі екеуінің қайсысының түсі ашықтау екенін салыстырады.
Сәбіз қыдырып, серуендеп, қайта үйіне келе жатады. Жолда биік шөптің үстінде тұрған сүйкімді үйшікті көріп қызығады. Жақындап келіп, есігін қағады, бірақ ешкім ашпайды. Сәбіз сонда да өзі үйге кіруді ұйғарады.
Үйдің қабырғасында ілулі тұрған суретке қарап бұл қоянның үйі болар деп жорамалдайды. Үйдің ішін аралап, айналаны барлап шығады. Бір кезде үстел үстінде тұрған әдемі әшекейге көзі түседі де, қызығып кетіп, алғысы келеді. Нағыз той сәні деп ойлайды.
Шашына тағып алып, өз көркіне өзі тоймай, айнаның алдынан кете алмай тұрады. Кенет үй иесі қоянның кез келген сәтте кіріп келуі мүмкін екені есіне сап ете түседі. Сол сәтте есік жақтан аяқ дыбысы естіліп, жүрегі зырқ ете түседі.
Ұры сәбіз қорыққанынан қалтырап, қайтерін білмей қалады. Қоянның қасынан зыр етіп өтіп, зуылдай қаша жөнеледі. Қоян өзінің әшекейін ұрлап бара жатқанын көреді де, ізінен зымырай қуа жөнеледі. Сәбіз оған жеткізбей шапшаң қашып кетеді.
Зуылдаған бетімен жылдам-жылдам жүгіріп, өз бақшасына келіп, жер астына тығылып қалады. Қоян оның жасыл шашынан ұстап үлгереді де, ары-бері жұлқылай бастайды. Қоян өз әшекейіне қол жеткізеді. Ал сәбіз жер астына берік еніп кеткендіктен, оны жұлқылап шығара алмайды. Осы кезден бастап сәбіз топырақтың астында өсіп, сабағы жердің бетіне шығып тұратын болған екен.
Ал сәбіз біреудің үйіне рұқсатсыз кіріп, заттарын ұрлауға болмайтынын түсінді. Ұрлықтың арты жақсылыққа апармайтынын біліп, енді мұндай қадамға бармайтын болып шешті.
Ол тамылжыта ән салғанда торғайдың шырылдағаны, құзғынның құрқылдағаны, тырнаның тыраулағаны, сандуғаштың сайрағаны да түкке тұрғысыз, көңілге қонымсыз болып қалушы еді. Оның сырлы сынына, қызық қырына қанық ел-жұрт, ауыл адамдары үйлеріне арнайы шақырып, ән салдырып қоятынды да шығарды. Тақылдақ таңдайынан тамған тамаша дауысын, судың сылдырынан да сұлу, әсем әуенін естімей көңілдері көншімейтіндер де көбейді.
Өнерін өнеге тұтатын ауылдастарының көңілін аулап жүрген бір күнінде ауыл ішінде елеусіз тұрған ескі құдықты көзі шалды. Тамағы құрғап, ерні кеберсіп, тілі аузына сыймай келе жатқанда «тілегені алдынан іздемей табылғанына» жүрегі жарыла қуанған ол қайтсе де су ішіп, шөл қандырмай кетпейтін болды. Құдықтың ескі екеніне, жанындағы қауға шелегінің шаң басып, тозып қалғанына қарамастан, құдықтың тереңіне шелекті «күмп» еткізіп тастап жіберіп, «сырт-сырт, сырт-сырт» еткізіп шелекке байланған арқан жібінен тартып, құдық үстіне шығарып алды да, өз көзіне өзі сенбей аңтарылды да қалды.
«Ескі құдықтан осыншалықты мөлдір су шығады екен-ау. Тіпті, әлгі тоз-тозы шыққан көне шелектің түбі күнге шағылысып, жылтылдап қоятынын қайтерсің» деген ойда қалды. Осындай ойларымен үйіне де жетті, болған жайды ендігі ұмытып та кетті.
Сағаттар сырылдап, күндер күлімдеп өтіп жатты. Әр күн сайын әр үйге шақыру алып, үніне сүйсіндіріп қайту алғашында қызық көрінгенімен, енді мұны мезі қылайын деді. Бірде бара алмайтын сылтау ойлап тауып, өтірік айтты. Сол күні бірнеше уақыт бұрын кезіккен кереметі есіне түсіп, құдықтың басына барып келуді ойлады. Ойға алғанын орындап, тағы да су тартты. Бірақ өткен жолғыдай тұп-тұнық емес, сәл сарғыш тартқандай сезілді...
Ол қызға көрші тұратын, жас шамасы өзі қатарлас тағы бір қыз болды. Оған ата-анасының «көршінің қызы керемет», «көршінің қызы күміс көмей», «көршінің қызы өте өнерлі» деген сөздер жүйкесін жұқартса керек. Көрші қызын арандатуды ойлады да, оған былай деді: «Өнеріңді жоғары бағала. Сен бергенін ұстап, бермегенін қыстамай жүре бересің. Лайықты сыйлық бермесе, әр үйге барма». Көрші қыздың өтірік көлгірсіп, жаны ашығансып айтқан ақылын ақ жүрек, ашық көңілімен тыңдап, көкірегіне қондырып алды. Сөйтіп, «Құтты қонағымыз бол»,- деп шақырған қоңсыларына лайықты сыйлық ұсынбаса бармайтын сыңайын танытты. Дандайсыған мінезін мұрнынан шығарайын деп ойлаған бір ауылдасы алдап шақырып алып:
– Мүйіз сұраймын деп, сақалыңнан айырылмай тұрғанда желкеңнің шұңқырын көрсет, кет,- деп қуып шықты.
Қатты көңілі түсіп, тұнжырап келіп, бұрынғы киелі құдығына жетті. Әдеттегідей, шелекпен су тартып еді, қоңырқай, былғанған суды көрді. Алғаш алған мөлдір суы қалайша қоңыр тартып кеткенін қанша ойласа да шеше алмады. Терең ойдың тұңғиығына түсіп кеткендей болды.
«Сенің көкірегің қарайып барады. Әлдекімдердің азғыруына ерме, сөздеріне сенбе. Құдық суының түсі сенің көңіліңнің, ішкі ойыңның айнасы еді. Есіңді жи... есіңді жи... жи... жи... жи...»,- деген дауыстан шошып оянды. Жасаған қателігіне өкініп, өзіне енді жақсы қыз боламын деп уәде етті. Түсінен шошынған жүрегінің дүрсілін тағы да сол құдықтың суы басты. Ағарып, мөлдіреп келеді екен...
Авторы: Әсел Асанова
Ертеде Көк Төбе тауында жауынгерлердің алып қамалы болды. Қазір одан түк те қалмады, бірақ сол кездері оны бір көрген адамның көкірегіне қорқыныш ұялайтын еді. Әсіресе жауынгерлер бұл қамалдан барлығы қорқады деп ойлады.
Күн түнеріп, ауа райы бұзылғанда да, қара бұлт арасынан қамал ағараңдап анық көрініп тұрады. Себебі ол ақ тастардан салынған. Ал күн ашылып, шуағы шашыла бастағанда, қамал артынан қаз-қатар тізілген таулар бой көрсетеді. Қамал таудың бергі жағынан кішкене болып көрінгенде қорқынышты емес. Қала тұрғындары тауға махаббатпен қарап, қамалға да зор құрмет танытатын.
Жауынгерлер бұл жерге жат, бөтен еді. Күндердің күнінде олар қамалда тау биіктігіне жететін биік мұнара тұрғызуды ойға алды. Бірақ тау құдайы көз алдында мұндай мұнара қалануына қарсы болды. Сол кезде жауынгерлер қамалды тастап, басы ауған жаққа көшіп кетеді. Олардың қайда кеткенін ешкім білмейді, артынан іздеген жан да болған емес. Соңғы рет жауынгерлерді бір қойшы қарлы таудың бөктерінде ауыр қару-жарағын асынып, бір қатармен сап түзеп кетіп бара жатқанын көрген екен...