Қазақ тіліндегі дыбыстық құбылыстар
Дыбыстық құбылыстар – сөз құрамында болатын әр алуан дыбыстық өзгерістер. Мұның бәрі де айтуды жеңілдетуден‚ жат сөздерді бастықтырып‚ дыбыстық игеруден туады.
Протеза (грек‚ prothesіs – алдында тұру) – сөздің алдынан басы артық дыбыс қосылуы. Бұл кірме сөздің айтылуын жеңілдету үшін қажет. Қазақтың төл сөздері й‚ у‚ р‚ л үнділерінен басталмайтыны белгілі. Тілімізге енген кірме сөздер осы дыбыстардан басталуы әбден мүмкін. Оларды бастықтырып өзіндік ету (игеру) үшін алдарынан дауыстылардың бірін қойып айту керек болады.
Эпитеза – протезаға қарама-қарсы‚ сөздің соңынан дыбыс қосылуы: акт(і)‚ такт(і)‚ факт(і)‚ аспект(і)‚ проспект(і)‚ диалект(і)‚ банк(і)‚ танк(і)‚ митинг(і)‚ фонд(ы)‚ шланг(і)‚ шрифт(і)‚ штамп(ы)‚ рейтинг(і)‚ кемпинг(і)‚ контакт(і).
Эпентеза (гр. epenthesіs – қыстырылу) – сөз ішінде дауыссыздардың арасына дауыстының кірігуі. Бұл да сөздің айтылуын жеңілдетуге негізделген. Ертеректе тілімізге еніп‚ айтылуына орай жазылатын бөрене (бревно)‚ жеребе (жребий)‚ кереует (кровать)‚ көпене (копна)‚ кінәз (князь)‚ пүліш (плюш) сөздеріндегі дауыстылар осының айғағы.
Апокопа (гр. apokope – апшу) – сөз соңындағы дауыстының түсіп қалуы: анкет‚ газет‚ контор‚ минут‚ пар‚ секунд‚ фанер‚ шахмат‚ координат‚ шпал. Орыс тілінде бұлардың соңында а‚ ы дыбыстары бар.
Элизия (лат. elіsіo – ығыстыру) – көрші буындар арасында қатар келген екі дауыстының алдыңғысы түсіп қалуы. Мысалы: қарала (қара ала)‚ алалмады (ала алмады)‚ айталмады (айта алмады)‚ жоғаріл (жоғары іл)‚ жақсөнер (жақсы өнер)‚ жақсөлең (жақсы өлең)‚ жыйырмалты (жиырма алты)‚ екайғыр (екі айғыр)‚ мынадам (мына адам)‚ алешкі (ала ешкі). Мұны контактілі элизия дейміз. Ал осы уақытқа дейін редукция түрінде танып келген орны (орын-ы)‚ ерні (еріні)‚ мұрны (мұрыны)‚ қарны (қарыны) сияқты құбылысты контактісіз элизия дейміз. Өйткені дауыстылар арасында дауыссыз бар.
Аферезис – элизияға қарама-қарсы құбылыс‚ яғни бунақта қатар келген екі дауыстының кейінгісі түсуі. Бұл қазақ тілінде сирек кездеседі‚ Оның өзінде алдыңғы сөз бір буынды әрі ашық буынды болу керек. Мұндай сөздер санаулы-ақ: де‚ же‚ бұ‚ (л)‚ о (л)‚ не шылау – да‚ де‚ та‚ те…
Редукция (лат. redіktіo – қайта оралу‚ кейін ысыру) – бұл да дауыстыларға байланысты құбылыс. Сөз ішіндегі дауыстының көмескіленуі. Редукцияға ұшырайтын да қысаң дауыстылар. Қазақ тілі тұрғысынан редукцияны қысаң дауыстылардың қайсыбір дыбыстық қоршауда әлсіреп‚ көмескі айтылуы деп түсіну керек. Орфоэпиялық сөздіктерде ондай жағдайда дауыстылар түсіріліп (шартты белгімен) жазылады: дәр'гер‚ қат'нас‚ тәж'рибе‚ аң'зақ‚ ад'раңдау‚ бад'рақ‚ ед'реңдеу‚ и'рім‚ қас'рет‚ жұд'рық‚ көб'рек‚ жұм'лу‚ көк'рек‚ түк'рік‚ мәк'рүк‚ құд'рет т.б. А.Байтұрсынұлы оларды алғаш түсіріп жазғаны белгілі.
Метатеза (гр. орын ауыстыру) – сөз ішіндегі іргелес дыбыстардың не буындардың өзара орын ауысуы. Бұл – айтуды жеңілдетуден туатын құбылыс. Қазақ тілінде қатар келген пк‚ пқ дыбыстары кп‚ қп түрде орындарын ауыстырып айтылады. Мәселен‚ әпке‚ тепкі‚ тепкішек‚ шапқыла‚ түпкір‚ әпкел түрде жазылатын сөздер айтуда әкпе‚ тепкі‚ текпішек‚ шақпыла‚ түкпір түрінде де кездеседі. Бұлай айту ауа жолына орналасқан дыбыстау мүшелерінің жұмысын жеңілдетеді. Содан да өкпе (өпке)‚ өрекпі (өрепкі)‚ секпіл (сепкіл)‚ қақпа (қапқа)‚ қақпан (қапқан)‚ қақпақ (қапқақ)‚ кәкпір (кәпкір) сөздері айтылуына орай жазылады. Орфоэпиялық сөздікте лағынет және нағылет түрде жарысып жүрген варианттар да метатезаның ісі. Бұлар ләнет‚ нәлет болып та кетеді.
Гаплология (гр. haploos – жеке‚ жай-логия) – сөз ішіндегі біркелкі (ұқсас) буындар бірінің түсіп қалуы. Мысалы айтуда: балдар (ба-ла-лар)‚ арластыр (а-ра-лас-тыр)‚ минералогия (минералология)‚ трагикомедия (трагикокомедия). Бұл ықшамдаудың нәтижесі.
Бұрынғының шалдары
Өтіп кеткен хандардай.
Бүгінгінің шалдары
Ойнап жүрген балдардай (Кердері Әубәкір).
