Қолөнер – зор өнер

«Шебердің қолы алтын» дейді қазақ. Сөзге де шебер, іске де ұстаз халқымыздың зор мәдениеті мен өнерін паш ететін құндылықтардың бірі – қолөнер.

Ағаштан, темірден, түйін түйген, жүннен көз жауын алатындай бұйым жасаған, асыл тастардан сән бұйымдарын соққан, сүйек пен мүйізді, шиді қиынынан қиыстырған халық шеберлерінің ісі – мақтауға тұратын өнер туындысы.

Назарларыңызға қазақ халқының қолөнерге қатысты ұғымдары мен түсініктерін ұсынуды жөн көріп отырмыз.

Ұста – темірден заттар жасайтын шебер.

Зергер – асыл тастардан, алтын, күмістен бұйымдар жасайтын щебер.

Тігінші – киім тігетін шебер.

Үйші – киіз үй сүйектерін жасайтын шебер.

Етікші – аяқкиімдер тігетін шебер.

Өрімші – қайыстан ат әбзелдерін жасайтын шебер.

Ерші – ер шабатын, шеберлердің тілімен айтқанда, «ер қосатын» адам.

Ағаш шебері – ағаштан заттар жасайтын шебер.

Бәдізші – тастан түрлі пішіндер, заттар жасайтын шебер.

Тоқымашы – тоқыма бұйымдарын жасайтын шебер.

Миясар – өнердің бірнеше түрін игерген шебер.

Ара – ағаш, темір кесетін тісті аспап.

Асқақ темір – бір аяғы ұзын, бір аяғы қысқа циркуль тәрізді өлшеуіш әрі ою салатын құрал.

Бақауыз – темірді соққанда ұстайтын тіссіз аспап.

Балға – соғатын, қағатын аспап.

Бұрғы – ағаш тесетін құрал.

Біз – етікші құралы.

Жонғы – ағаш қабығын жонатын құрал.

Ине – тігін құралы.

Жуалдыз – үлкен ине.

Көземел ине – көзі үлкен ине.

Инелік – ағаштан, сүйектен жасалған ау тоқитын құрал.

Тебен – қалың бұйымдар (текемет, киіз) тігетін үлкен әрі жуан ине.

Егеу – темір егейтін құрал.

Мәймөңке – ұшы қисық ине. Терме жібін теретін қайқыбас кішкентай ағаш.

Сыдырғыш – өрімшінің өрімді тегістейтін сүйектен, қатты ағаштан жасалған құралы.

Сабау – жүн сабайтын ұзынша жіңішке ағаш.

Сояу – талдырма киіздерді жөрмейтін, тігетін сүйектен, ағаштан жасалған иненің бір түрі.

Сүргі – терінің көк етін алатын, ағашты тегістеп өңдейтін құрал.

Кескір – темір кесетін құрал.

Көрік – ұстаның шоқ үрлейтін құралы.

Кемпірауыз – қышқаштың бір түрі, ұста құралы.

Қышқаш – өңделетін, жасалатын затты тістеп тұратын құрал.

Қайрақ – құралдарды өткірлеу үшін оның жүзін қайрайтын тас.

Қашау – темірден жасалған ағаш оятын құрал.

Қазиек – соғатын, қыздыратын темірді ұстайтын құрал.

Қуысқұлақ – жүзі қуыс ағаш оятын құрал.

Қалып – етікші құралы, ағаштан жасалған аяқ үлгісі.

Қайшы – мата қиятын тігінші құралы.

Темір қайшы – қаңылтыр қиятын қайшы.

Түрпі – ағаш мінін алатын бұдырлы темір құрал.

Тескіш – темір, қаңылтыр тесетін ұшты құрал.

Ырғақ – тезден шыққан ағаштарды үлгіге келтіретін қарапайым қалып ретіндегі құрал.

Қақсал ағаш – әбден кепкен, үй жасауға жарамды ағаш.

Мор – қақсал ағашты жұмсарту (балқыту) үшін жасалатын пеш.

Обын – үй ағашын жұмсарту үшін жер астында жасалатын пеш.

Қоз – ағашты жұмсарту үшін от жағатын орын.

Тез – мор, обын, қоздан жұмсарып шыққан үй ағашын түзететін немесе иетін үйші құралы.

Сықаурын – тездегі ағаштың қисығын жамбасқа салып түзететін өте қатты ағаш.

Талқы – кепкен теріні, көнді, сіріні ұйысқан жүнді жұмсартатын ағаштан жасалған құрал.

Үскі – көк (таспа) өткізу үшін кереге тесетін құрал.

Түйебел – ши тоқитын құрал,"ши құрғыш" деп те атайды.

Сарнауық – керегеге сызық салатын темір аспап.

Тістеуік – шеге суыратын темірден жасалған құрал.

Төс – пайдаланылатын темірді салып таптайтын салмақты, берік темір тұғыр.

Оймақ – тігіншілердің, етікшілердің саусағына киетін ойық темір.

Тері оймақ – теріден жасалған оймақ.

Қож – ұсталардың көмір салатын сүйектен жасалған қалағы.

Ұршық – жіп иіретін құрал. Оның қаңғалағы, яғни басы, және сабы болады. Сабында бұрмашасы болады.

Ілдіргі – ағаштан, сүйектен, темірден жасалатын тоқымашы құралы.

Пышақ – кесетін құрал.

Шот – ағаш шабатын құрал.

Нәскүрік – ағашты тегістеп жонатын құрал.

Тігін машинасы – тігіншінің бас құралы.

Іскенже – темірді қысып тұратын бұрама ауызды құрал.

Өрмек – алаша, басқұр, қоржын т.б. тоқитын көптеген бөліктерден тұратын күрделі тоқыма құралы.

Термелі өрмек – кілем тоқитын құрал. Бұған, жалпақ тоқыма бұйымдары тоқылады.

Жәй өрмек – енсіз құр, бау, терме, басқұр сияқты бұйымдар тоқитын құрал. Ол бірнеше бөліктерден тұрады.

Қазық – желі және өрмек өрісі үшін қажет қазықтар.

Кергіш қазық – өрмек өрісін алдыңғы жағынан керіп тұратын қазық.

Күйеу қазық – "жетім қазық", өрмекті арт жағынан керіп тұратын қазық.

Мосы – арқалықты көтеріп тұратын үш бұтты құрал.

Адарғы – өрмек ерісінің астыңғы және үстіңгі беттерін айқастыратын ағаш құрал.

Серу ағаш – өрмек өрісі енін, жіптерін бірдей етіп ұстап тұратын құрал.

Жүгіртпе – арқау жібін өткізіп тұратын құрал.

Қылыш – адарғыдан кейін арқау жібін тығыздайтын қылыш тәрізді ағаш.

Бақылау жіп – өріс жіптері шатыспау үшін қолданылатын бөлек жіп.

Тергіш – өрнек шығару үшін түрлі түсті жіптерді теретін (іріктейтін) ағаш құрал.

Еркек жіп – күзуде тұрған желі жіптерінің үстіңгі беті.

Ұрғашы жіп – астыңғы беті.

Шатыс – еркек және ұрғашы жіптердің адарғы арқылы айқасуы.

Тарту жіп – күзуді қозғалмау үшін қатты тартып, бекітіп қоятын мықты жіп.

Арқау – тергіштен кейін шатысты ұстап қалатын, жүгіртпеге оралған арқау жіп.

Алқа – омырауға тағатын, көбінесе күмістен соғылатын әйелдердің сәндік, әсемдік бұйымы.

Білезік – білекке салатын, күмістен, алтыннан соғылатын әйел бұйымы. Жасалуына қарай алтын білезік, күміс білезік, құйма білезік, сағат білезік, топсалы білезік, бұрама білезік, қос білезік т.б. атаулары бар.

Бес білезік – алтын, күмістен, асыл тастардан көз орнатылған, күміс шынжыр арқылы бес сақина бекітілген аса қымбат білезік.

Балдақ – алтынна, күмістан соғылған жұмыр сақина.

Жүзік – қымбат тастардан көз орнатылған, саусаққа салатын сақина. Оның еркектер де, әйелдер де салатын түрлері болады.

Моншақ – түрлі тастар мен шыныдан жасалған, жіпке тізілген, мойынға, қолға салатын, киімге тағатын сән бұйымы.

Талмоншақ – бірнеше қатар тізілетін моншақтар.

Тұмарша – сәндік үшін омырауға тағатын үшбұрышты, салпыншақты күміс бұйым.

Маңдайша – сәулке т.б. киім маңдайына тағатын, көз орнатылған күміс бұйым.

Сақина – саусаққа салатын, әртүрлі үлгіде күмістен, алтыннан т.б. металдан соғылатын бұйым.

Танакөз – шар тәрізді күміске тастан көз орнатылған түйме тәрізді сәндік бұйым.

Өңіржиек – салпыншақтар тағып, үзбелеп жалғаған, омырауға сән беретін, түрлі түсті тастардан көз орнатылған әсемдік алқалар тізбесі.

Үкіаяқ – үкі тұяғына ұқсатып, күмістен соғатын, төменгі жағына бірнеше салпыншақтар тағылған бұйым.

Көз отаға – күміске орнатылған бармақтай асыл тас. Бас киімге, батырлар дулығасына қадалған.

Кемер белбеу – негізі былғарыдан тігіліп, алтын, күміс әшекейлі, былғары бұйым.

Оқшантай – ішіне шағын зат салатын, кемер белбеуге өткізілген әшекейлі былғары қалта.

Қапсырма – әйел қамзолына тағылатын, түйме қызметін атқаратын жалпақ күміс бұйым.

Шекелік – сәукеле, тақия т.б. баскиімге тағылатын бұйым.

Шаштеңге – қыздардың өркілген шаш ұшына тағылатын, жібек бау өткізілген күміс бұйым.

Шолпы – шашқа тағатын, қымбат бағалы, сылдырмақты бұрым сәнін келтіретін, алтынна, күмістен жасалатын бұйым.

Шашбау – қыздар тағатын, қымбат бағалы, сылдырмақты бұрым сәнін келтіретін, алтыннан, күмістен жасалатын бұйым.

Шашқап – шашты күннен, шаң-тозаңнан қорғайтын, қымбат матадан жасалып, сырты түрлі моншақ жапсырмалрмен безедірілген бұйым.

Сырға – құлаққа тағатын сәнді асыл бұйым. Оның сапасына, құрамына сай көптеген түрлері болады.

Аттарақ – жылқының жіліншігін жарып, жұқалап, оны егеп, тіс салып жасаған ағаш сабы бар тарақ.

Білезік – сиыр мүйізінен жасалатын, сырты жалтыр, түрлі ою-өрнектер салынған бұйым.

Бұғышақ – аңшылардың түрлері үн шығаратын, мүйізден түтік қойылған үрмелі дыбыс құралы.

Дойбы – бақайшық, қызасық және жіліншік басының түбін егеп, баяп жасаған тастар. Сондай-ақ бұған ірі балық омыртқаларын да қолданады.

Жебе – жылқының жіліншік сүйектерінен жасалған садақтың ұштары.

Зымырауық – ортан жіліктің жұмыр басын ортасынан тесіп, ағаш өткізген балалар ойыншығы.

Сауыт – қақтаған мүйізден құралған, қздардың ине-жібін салатын бұйым.

Сыбызғы – мүйізден, қаздың, тырнаның ортан жіліктерін өңдеп, кептіріп, әр жерден тесіп жасалған үрмелі аспап.

Сырға – сиыр мүйізінен әшекейленіп, өрнектеліп жасалған әсем бұйым.

Сояу – киіз, жабағы тігетін, сүйектен жасалған тебен.

Сүргі – тері шелін сыдыратын сүйек құрал.

Тарақ – сиыр мүйізінен жасалған тісті зат.

Тастұяқ – жылқы тұяғын қайнатып, ішкі сүйектерін алып тастап, өңдеп, оюлап, өрнектеп жасаған, бау тағылған саз аспабы.

Тоқуыш, ілмек, ілдіргі – кәрі жіліктің шыбығының үшкір жағынан ілдіргі жасап, жүннен тоқыма бұйымдарын тоқитын құрал.

Тіс шұқуыш – малдың, құстың сүйектерінен жаңқаланып, жұқалап егеліп жасалынған зат.

Түтік – ұсақ малдың немесе құстардың жіліктерінің екі басын кесіп жасалынған заттар. Оның местің, торсықтың аузынан өткізсе, ыдысқа сұйық құюға ыңғайлы болады.

Қамшы сабы – киіктің терісімен кептірілген сирағынан жасалған сап.

Қалақ – ірі малдың жауырын сүйегінен жасалған көмір, құма салатын шеберлер құралы.

Қасық – сиыр мүйізінен жасалған, тамақ ішуге арналған құрал.

Ожау – арқар, сиыр мүйізінен істелген, қымыз сапыруға арналған сәнді құрал.

Киімілгіш – бұғы, арқар, киік мүйіздерінен, қой, ешкі бақалшықтарына жасалған киім ілетін зат.

Мүйізқақпай – ұрғашы сиыр мүйізінен жасалатын, соғу арқылы дыбыс шығаратын саз аспабы.

Ұстара – мал қабырғасын отқа күйдіріп, қырнап, өткірлеп жасалған шаш алатын пышақ.

Ұршық басы – ортан жіліктің жұмырбасын ортасынан тесіп жасаған зат.

Насыбай шақша – мүйізден, сүйектен жасалып, әр түрлі металдармен әдіптелген бұйым.

Шүмек – асықты жіліктің бір жағын кесіп, асықты жағының бүйірін тесіп жасаған, бесіктегі сәбиге арналған зат.