Қазақ дәстүріндегі ишара мен дағдылар

Халқымыздың ежелден қалыптасқан әдет-­ғұрпын­да көңіл аударарлық психологиялық іс­-әрекеттер көп кездеседі. Соның ішінде сезімді, көңіл күйін, іс­-қимылды сөз шығындамай-­ақ ыммен, ишарамен, еп­пен сездіретін, оны дәл бейнелейтін ойлы, қызықты әрі сесті ұғымдар бар. Бұл  —  әдет­-ғұрып ишарасы. "Ымды білмеген — дымды білмейді" дегендей, сол ишаралар айтпай­-ақ түсінікті бола кетеді...

Осындай дағды, ым­-ишара арқылы адамдар келісу, ашу-­ыза, ұялу, жеңілу, жеңу, қайғыру, тағы басқа көңіл-күй көрінісін білдірген. Қазақтың осынысы күні бүгін де қолданылады. Дегенмен тұрмыс пен салттың, өмір мен тіршіліктің, қоғам мен дәуірдің өзгеруіне байланысты мұндай  әдет пен дағдының кейбіреулері ұмыт қалды. Оны жас ұрпақтың білгені жөн.

Арқаға қағу. Риза болу, мақұлдау, қолпаштауды бейнелейді, яғни "рахмет, бәрекелді, жарайсың" де­ген сөздердің орнына қолданылатын алғыс белгісі.

Алақанға түкіру. Ынталылық, құлшыну. Бір іске ынталана кіріскенде алақанға түкіріп алатын әдет бар. Мысалы, біреу "іске құлшынып отыр" дегісі келсе, "алақанына түкіріп отыр екен" дейді. Алақанын ұқа­лау да осына көрсетеді.

Бармақ көрсету. Ісі оңынан келген, жолы болған адамдар өзінің көңіл күйін осындай белгі арқылы білдіреді.

Бармақ тістеу. Амалы құру, шарасыздық белгісі. Өкінішті халық "бармақ тістеп қалды" дейді.

Бармақ шығару. Бұлай істеу ерсілеу көрініс бол­са да, біреудің орынсыз іс-­әрекетіне лайықты "жау­ап". Мысалы біреу біреудің малын, затын орынсыз та­лап етсе, онымен таласпай-­ақ, "аларсың мынаны" де­гендей, қос саусақ арасынан бармағын шығара салады.

Бет жырту. Адам ұялатын сөздер естігенде әйелдердің сұқ саусағымен бет "жыртатын" әде­ті бар. Бұл — ұялу мен шошынудың бір түрі екені анық. Еркек адам бет "жыртпайды" тура мағынасында бет жырту — ең жақын туысы не кү­йеуі, баласы қайтыс болғанда бұрынғы қазақ әйел­дері: "Құдайға не жаздым?" — деп өз бетін тыр­нап жыртатын болған. Бұл — ертеден сақталып ке­ле жатқан ғұрып. Ал ауыспалы мағынада адам рен­жіскенде, бір нәрсеге дауласып қалғанда, қарсы сөз жарыстырғанда басқалар "пәленшелер бет жырты­сып қалды" деп хабарлайды.

Бет шымшу. Әйелдерге тән әдет. Олар біреудің немесе өзіне жақын қыздар мен әйелдердің ерсі істерін, қимылдарын көргенде немесе дөрекі сөз­дерін естігенде, қысылған жағдайда мұнысын осы­лай ыммен сездіреді.

Бет басу. Ұятқа қалған адамның іс­-әрекеті. Ұятты болған адамдар екі қолымен бетін басып, жұртқа қарай алмайды. Ондайларға басқалар "не бетіңмен жүрсің?" деп жекіреді. Жайшылықта бет басу — жаман ырым.

Бөркін аспанға ату. Қатты қуану, шаттану дағ­дысы. "Бөркін аспанға атып қуанды" деген сөз со­дан шыққан.

Бұрым кесу. Әйелдерге берілетін ең ауыр жа­за. Өйткені шаш, бұрым әйелдің сәні, салтанаты, әйелдік белгісі болып саналған. Қазақтың ежелгі заңы "Қасым ханның қасқа жолынан" бастап еріне опасыздық жасаған немесе өте ауыр қылмыс іс­теген, ел алдында масқара болған әйелдердің бұ­рымын кесу тәртібі қолданылған.

Бүйірін таяну. Жаман ырым. Әдетте қайғы­-қа­сіретке ұшыраған адамдар екі бүйірін таянады да, дауыс қылады, жылайды, аянышты көңіл күйін білдіріп, зар шегеді. Бұл — әйелдерге тән әдет. Осы­ған сәйкес жастарға "бүйіріңді таянба" деген тый­ым сөз бар.

Ерін шығару. Мазақ ету, келемеждеу деген сөз. Бұл әдетті көбінесе әйелдер, балалар қолданады. Біреулер өзіне жараспайтын іс істесе, қылық көр­сетсе, оны көрген адамдар ернін шығарып күлген. Бұл басқаларды да ерсі іс­-әрекеттен сақтан­дырады.

Етегін қағып, тұрып кету. Түңілудің, қатты кетудің басы. "Тұра тұр, бәлем!", "Көрермін, көр­сетермін!" деген ащы зілдің, күш көрсетудің ай­қын белгісі. Мұның артында кек алу, үлкен ұрыс, дау­-жанжал тұр деген сөз

Жағасын ұстау. Бұл — қатты қорықты, шошыды дегенді білдіретін қазақи ұғым.

Жағын таяну. Торығу, қамығу, мұңаю белгісі.

Желке қасу. Қолдан келер қайрат, амал жоқтық­ты, жігерсіздікті, әрекетсіздікті білдіреді.

Жерге түкіру, жер тебу. Өкініш. "Саған айт­са да, айтпаса да бәрібір" деген доң айбат, ызалы көрініс.

Жұдырық түю. "Көресіңді  көрсетемін" деген күш, сес көрсетудің нышаны.

Жерге қарау.  Ұялу, қысылу, қолы қысқалықтан, амалсыздықтан жолдан жығылу. Бұл — азамат үшін ауыр жағдайдың көрінісі.

Жер шұқу. Қолынан келетін қайрат, күші немесе мүмкіндігі жоқ адамның бейшаралық амалы

Зарлау. Іштегі шерді ащы айғаймен сыртқа шығару. Күйініш, өкініш жайын білдіретін көңіл сыры.

Иық көтеру. Енді қолынан келетіні жоқ жан­ның соңғы әрекеті. "Ар жағын енді өздерің білің­дер" деген екі ұшты әрі сұраулы пішін.

Иек қағу. "Мына кісінің шаруасын орында" немесе "Шаруаға кіріс" деген оң пейілді білдіретін үнсіз ұғым.

Көз аларту. Ұрыс басы, сес, күш көрсету, бі­реуге ренжу түрі. Жек көрген адамдар да көз алар­тады.

Көз қысу. Ыммен сөйлесу. "Үндемей отыр, бә­рін білем" дегеннің ишарасы. Тәрбие дәстүрінде бұл әдептілік емес.

Көзін жұмып, бас шайқау. "Үндеме, дымың ішіңде болсын" деген ишара.

Кеудесін соғу. Мақтану не жеңістің үлкен белгісі. Бұл әдетті жауын жеңген батырлар, қарсыласын жыққан палуандар көп қолданған.  Жеңімпаздың кеудесін соққанының ерсілігі жоқ. Жайшылықта, орынсыз жерде кеуде соғу — әдепсіздік, тәрбиесіздік.

Қабақ түю. Біреуді ұнатпаудың, бір істі жарат­паудың не көңіл күйі болмай, ренжіп отырудың кейпі.

Қамшы тастау. Бұл — ұлттық салт­-дәстүр, әдет заңы бойынша шешендер мен билердің, талапкер­лердің дау-­жанжал кезінде сөз сұрау ғұрпы.

Қол сілтеу. Ренжу, өкпелеу. "Не болсаң, о бол" дегендей, көңлі қалған, жәбірленген кісінің іс­-әре­кеті. Біреуге қол сілтесең, ол мұны өзін жәбірлеу, соғу деп түсінеді. Қол сілтеу соңы жақсылыққа апар­майды.

Қол соғу. Қошемет көрсету, мадақтау, қолпаштаудың жарқын да әсерлі көрінісі. Қол соғу, шапалақтау — ақын­дарға, әнші­-өнерпаздарға, спортшы жеңімпаздарға жа­салатын көпшіліктің құрметі әрі алғыс сезімі, аса зор ризалық белгісінің жиі қайталанатын, қолданатын дәс­түрлі әдеті. Мұндай сәтте құрмет иелері жиналғандарға алғыс айтып, бас июге тиісті.

Қол көтеру. Халқымыздың таным-­түсінігінде бұл әдеттің бірнеше мән­-мағынасы бар. "Сөзім бар, айтарым бар" дегенді білдіреді. Сондай-ақ "қол көтерді" деген де сөз бар. Ол "ұрды, соқты" дегенді білдіреді. Мұның "қол көтеруге" ешқандай қатысы жоқ.

Қол құсыру. Айыпты болудың не сонысына кешірім сұраудың  "қата менен" деген ишарасы.  Дәстүр бой­ынша кешірім сұраушы қолын қусырып (екі  қолын жеңіне тығып), өз кемшілігін мойындап, ғафу өтінеді. "Алдыңа келсе — атаңның құнын кеш" деген аталы сөз­ге жығылған қазақтың мұндайда кешірім жасап, қолын алып, төріне шақыратын тектілігі де болған.

Құйрығын жерге түю. Табалау. Араздасқан өз бәсе­келестерінің, өзіне қиянат жасаған дұшпандарының бақытсыздыққа, қолайсыз жағдайға ұшырағанын көр­генде, естігенде жәбірленуші адам: "Саған сол керек!"— деп, құйрығын жерге түйіп, есесі қайтқандай табалап, қуанады.

Маңдайын ұру. Қатты өкінуден, яғни қатты қата­ласудан, тағдырға мойынсынудан туған дағды. Адам­ның өзіне­-өзі белгілеген және қолданатын қатаң жазасы.  Мұның тәртібі — өкінішті адам өз маңдайын жұ­дырығымен соғады. Бұл жазаны көбінесе ер адамдар өзіне қолданады.

Мұрын тыржиту. Менсінбеу, Теңсінбеу. "Неге кел­діңнің" тілсіз берілетін нұсқасы. Бұған маңдай, бет тыржиту да жатады.

Сан соғу. Қапы кету, "қап, әттеген-­айдың" зор белгі­сі. Бұл жай өкіну емес, өксу.

Өбу. Жақсы көрген сәбиді немесе адамды маңдайы­нан, бетінен ернін тигізіп өбеді. Бұл — сүюге жақын көрініс.

Теріс қарау. Ұнатпай, жек көрудің, көргісі келмейтін, қабылдамаған адамның іс­-қимылы.

Төбесіне қолын қойып шығу. Ел ­жұртынан безінген адам ортадан төбесіне екі қолын қойып шығады. Бұл — сирек көрініс — "енді сендерді желкемнің шұқыры көр­сін,  көрмеймін, келмеймін!" деген ауыр кесім. Ауыр бол са да, ел ішінен көңілі қалып, безіп кеткендер болған. Мысалы, Шәкәрімнің "Қалқаман — Мамыр" дастанында­ғы Қалқаман өзін оққа байлаған ел­жұртынан осылай безіп, нағашыларына кеткен. "Төбеңе қолыңда қойма"деген тыйым осындай әдеттен сақтандырады.

Тістену, тіс қайрау. Ашу ­ызадан, өштесуден туған іс ­қимыл. Ашулы адам туралы «тістеніп отыр екен. Ті­сін қайрап отыр екен» дейді. Шашын жұлу. Долы әйелдердің ашуланған кезінде өз шашын өзі жұлып бүлінетін әдеті болады. Қайғы­қасыретке тап болған әйелде шашын жұлып, зар шегеді.

Ыржию (күлу). Риза адамның көңіл күйін білдіретін әдет. Бұл сабырлылық белгісі деп те қабылданады.

Ішегін тарту. Шошынғанды, қатты таңданғанда болады. Жалпы ішек тарту жақсы әдет емес.

Халық салтында әдет­-ғұрыптың түрлері көп. Оның тәрбиелік, өнеге, тәлімі де зор. Халық мінез­-құлқын жақсы білетін адамдар әркім­нің жүріс­тұрысынан, іс­-әрекетінен, қас­-қабағынан­-ақ оның көңіл күйін айтпай­-ақ сезіп­-біліп отырады. "Қабағың ашық қой" деп оның көңілділігін, "иығың түсіп кетіпті ғой" деп жабыр қаулы жайын сезе қояды. Жігіттердің мезгілсіз жүруінен, әйелдердің керілуінен, қыздардың орынсыз күлкісінен  әркім өзінше байлам жасайды, адамды сол арқылы танып, бағалайды. Әзіл­-қалждыңда кейбір туысқандық қа­тынасты білдіретін де әдет­ғұрыптар бар. Мысалы, екі жігіт бір­-біріне күлімдеп, бастарын қасыса, бажа болғаны. Егер жастар бір еркектің құлағынан тартып ойнап жатса, ол жездесі болғаны. Ел ішінде осындай ыммен білдіретін ұғымдар өте көп. Жақсы дегенді бас бармағын көрсетіп, жаман дегенді қолын сермеп, мұрнын тыржита салатын әдет бар.

дереккөз:bilim-all.kz