Сағат сатып алсаң да, уақыт сатып ала алмайсың...
Сан мың ғасырдан бері үздіксіз қойылып келе жатқан ең танымал сауалдардың бірі: «Уақыт қанша болды?». Тарих беттеріне үңілер болсаңыз, адамзат баласының осы сұраққа жауап беру үшін қандай әрекеттерге барғандығын анық байқайсыз. Жұмбақты шешуге деген талпыныс күн сағатынан бастап атом сағатын ойлап табуға дейін алып барды.
Адамдар есте жоқ ерте замандарда күннің қозғалысына қарап уақытты анықтайтын болған. Егер, күн тас төбеге келіп тұрса, тал түс болғаны еді. Алайда, түнде немесе бұлтты күндері адамдар қатты шатасып қалатын. Б.з.б. 3500 жылдары египеттіктер "күн сағатын"ойлап тапты. Оны жасап алудың еш қиындығы жоқ еді: жазық алаңқайдың ортасына қазықша қағылады; күн ашықта әлгі қазық қазіргі сағаттардың уақыт көрсететін бөліктеріне сәйкес сызылып қойылған алаңқайға өзінің көлеңкесін түсіріп тұрады. Күні бойы көлеңке үздіксіз жылжып отырады, сөйтіп оның жылжу қалпына қарап, адамдар күн мезгілін анықтаған. Бұл сағат та мәселенің шешімі бола алмады.
Б.з.д. 1500 жылдары «құм сағаты» ойлап табылды. Құм сағаты дегенімізбен, бастапқыда оның орнына су қолданылатын, тек б.з. 7000 жылдарында ғана құмға ауыстырылды. Мұнда құм екі шыны сауыттан олардың тұтасқан тар мойыны арқылы бір-біріне алма-кезек сусып ағып тұратын.
Екі аяқ, жұмыр бастардың келесі ойлап тапқан уақыт көрсеткіші – «механикалық сағаттар». Механикалық сағаттар жөніндегі алғашқы деректі ғалымдар ежелгі византиялық қолжазба нұсқалардан тапты. Бұл кезең 578 жылмен тұспа-тұс келеді. Мұндай сағаттарда серіппелер, тұтқыштар, реттегіштер қолданылды. Сонымен қатар, алғашқы механикалық сағаттардың сағаттық тілі мен циферблаты болмады, олар сағат сайын шырылдап тұратын. Кейіннен бір сағаттық тілі бар түрлері шыға бастады.
ХV ғасырда «цилиндрлік серіппелер» ойлап табылып, сағаттың көлемі кішірейе түсті. Осы цилиндрлік серіппелердің арқасында қол сағаттары жасалған болатын.
Бұған дейінгі сағаттардың уақыттары тура болмайтын. 1656 жылы Кристиан Хайген ойлап тапқан "маятниктік сағаттар" алдыңғыларына қарағанда әлдеқайда дұрысырақ болды. Кемшілігі - маятниксіз сағаттар күніне уақыттан 15 минут артта қалып, немесе озып кете беретін. Ал қазіргі маятникті сағаттардың дәл уақыттан ауытқуы бір секундтан аспайды.
Келесі ғасырда Британ Парламенті уақыт мәселесін шешкен адамға арнап ауқымды сыйақы жариялады. Бәйгені Джон Харрисон есімді азамат жеңіп алды. Оның ойлап тапқан сағатының тура уақыттан 5 секунд қана айырмашылығы болды.
ХІХ ғасырларға дейін сағат тек қалтасы қалыңдардың үйлерінен ғана табылатын болса, бұдан кейін оның бағасы арзандап, қарапайым адамдардың арасында кеңінен тарала бастады. Ол кездегі ең танымал түрі – қалта сағаттары еді.
Қол сағаттарын алғашқыда әйелдер қауымы тағатын болса, Бірінші Дүниежүзілік соғысы барысында қалта сағаттарынан қол сағаттары ыңғайлы болғандықтан, ерлер қауымы да алып жүретін болды.
1960 жылдардан бастап, "кварц сағаты" қолданысқа енді. Мұнда "маятниктің" қызметін электр тогының әсерімен тербеліске келетін кварц пластинкасы атқарады. Кварц "маятникті" сағаттар отыз жыл ішінде бір секундқа ғана қателесуі мүмкін. Және өте қолжетімді болып келеді. Кейіннен дәлме-дәл уақытты қалтамыздан түспейтін ұялы телефондардан, теледидарлардан, компьютерлерден т.б. техника туындыларынан көруге мүмкіндік алдық.
Өміріміздің ең маңызды қажеттіліктерінің біріне айналған сағат тарихы әзірге осылай болып тұр. Бұдан кейін уақыт көрсеткішінің қандай түрі ойлап табылатындығы болашақ еншісінде деп білеміз...
Суреттер:vokrugsveta.ru,ochendaje.livejournal.com,mir-kamnja.ru,doska-n1.spb.ru
Дайындаған: Айгерім Сматуллаева
