М.Қашқаридың «Диуани лұғат ит-турк» еңбегіндегі басты түркілік дүниетаным

Орта ғасырлық түркілер дүниетанымындағы әлемнің тілдік бейнесі «Табиғат», «Адам», «Қоғам» макрожүйелері негізінде қарастырудың маңызын көрсететін макроконцептілердің тілдік модельдері арқылы көрініс табады. «Диуани лұғат-ит-турк» тілінде кездесетін орта ғасырлық түркілер санасындағы ақиқат дүниенің идеялық құндылықтарын бейнелейтін концептілерге сараптама жасап, олардың тілдік модельдерінің архимазмұнын қарастыру жалпытүркілік концептуалды жүйенің эволюциялық дамуы мен сыртқы және ішкі құрылымын зерделеуге мүмкіндік береді. Орта ғасыр мұрасына жататын «Диуани лұғат-ит-түрік» жәдігерін антропоөзектік лингвистика негізінде зерттеу арқылы көптеген концептуалды ғылыми ақпараттарға қанығумен қатар, бүгінгі түркі халықтарының болмысын, соның ішінде қазақ халқының таным ерекшелігін тани түсуге болады.

Жәдігер тілін антропоөзектік лингвистика аясында зерделей отырып, «Диуани лұғат-ит-турк» тек сол жазылған уақыттың ғана ерекшелігін емес, тұтас ғасырдың, бүгінде жеке-жеке ұлт болып ұйыған сол кездегі біртұтас түркі халқының болмысы мен танымы сыйдырылғанын көреміз.

Туыстық қатынастар атауларының ескерткіш тіліндегі көрінісі Адамзат баласының жер бетінде өсіп-өнуіне байланысты олардың арасында қоғамдық, қауымдық, туыстық қарым-қатынастар қалыптасқаны белгілі. Бұлар әрбір этностың даму барысында пайда болған өте көне, байырғы да дәстүрлі құбылыстың көрінісі, сипаты. Бұл курстық, тектестік, әулеттік, әлеуметтік т.б. қарым-қатынастар қоғамдағы адамдар арасында белгілі бір жақындық пен алыстықтың әртүрлі дәрежесін, деңгейін, физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік т.б. сипатын қалыптастырып, оларға өз тілінен атау табуы, оларды дамытып, ұрпақтан ұрпаққа рухани-мәдени мұра ретінде ауыстырып келеді. Туыстық қатынастар атаулары - әрбір этностың даму барысында пайда болған, әр тілдің ең көне лексикалық қабаты. Орта түркі тіліндегі туыстық қатынасты білдіретін сөздерді зерттегенде А.И.Мойсеевтің пікіріне сүйенуге болады: «Отношение родства - это отношение между родителями и детьми, между предками и потомками и между людьми, имеющими общих родителей или общих предков» [1, 120 б.]. Осыған орай А.А. Покровская «Термины родства а тюркских языках» атты еңбегінде бұл атауларды қандық туыстық атаулар және келік туыстық атаулар деп бөліп қарастырады [2, 11 б.]. Туыстық жүйенің негізі, бел ортасы - отбасы саналады. Барлық алыс-жақын туыстық - осы отбасынан өрбиді. Дегенмен түркі дәстүрінде туыстық қатыстың барша түрі ұрпақтың өсіп-өнуіне байланысты болып табылады. Сол себепті де, бүгінгі және болашақ ұрпақтың баршасы табиғи түрде тек ата-ананың ұрпақ жалғастырушы ғажайып қасиеттері арқылы ғана жүзеге асып, кішкентай отбасынан басталып, түгелдей ру-тайпаның, ұлыс пен халықтың, этностың қалыптасуының негізі болып табылады.

Әйел баласының ең үлкен де жауапты міндетінің бірі дүниеге сәби алып келіп, оған жақсы тәрбие беру. Қазақ халқының «Бала тапқандікі емес, баққандікі» деген мақалы баланы табу қиын емес, қиыны - қатарынан кем қылмай, тарықтырмай қажетін өтеп бағу, ежелден келе жатқан халықтық тәрбиені бойына сіңіріп тәлім-тәрбие беру екендігін білдіреді. Ескерткіш тілінен XI ғасырда түрік баласы бесікте жатып тәрбиеленгенін байқауға болады. Қазақ халқы бесікті өз ұғымдарындағы, наным-сенімдеріндегі жын-шайтан, албасты, үббе, сияқты т.б. мифологиялық қауіп иелерінен қорғайын деп ұққан. Сондықтан баланы бесікке салу рәсімі ауылдастар арасында арнайы тойланып, арнайы әдет-ғұрып салттары жасалынады. Ұрпақтың ғұмыры ұзақ болсын деген мақсатпен бесікті өздігінен отқа жақпай, ұрпақтан-ұрпаққа мұраға қалдырған.

Өз кіндігінен баласы болмаған адамдар жақын туыстарының, ағайындарының кейде жақындығы жоқ кісілерден бала алып бауырына басқан. Ұрпақ жалғастығына аса көңіл бөлген түркі халықтары «атымды өшірмейін, түтінімді үзбеймін» деп бала асырап алып, өз шаңырағынының отын өшірмеген. Қайсы біреулер шаруашылықты жүргізуде өз балаларына серік етуге, кейбіреулері балалы ағайындардан қысым көрмеу ниетімен немесе жетім қалған ағайын туыстарының жас балаларына әкелік қамқорлық мақсатымен де бала асырап алған. М. Қашқари жәдігерін зерделей отырып, сөздіктегі beg meni oyul tutundı «бек мені ұл етіп алды» [3, Т.2, 200 б.] және ol anı kızlandı «ол оны қыз етіп алды» [3, Т.2, 363 б.] деген сөйлемдерден белгілі дәрежеде бала асырап алу жолының болғандығына көз жеткіземіз. Бұдан бөлек сөздікте yufga «асыранды ұл» [3, Т.3, 47 б.] және tutunču oyul «асыранды бала» лексемалары берілген [3, Т.3, 502 б.].

Жалпы алғанда барша түркі әулетіндегі халықтардың қатарында қазақ

елінің де мәдениетіне, тіліне, тарихына, өнеріне, тікелей қатысы бар М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ит-түрік» жазба ескерткішінде бала тақырыбына байланысты тілдік деректер молынан берілген. Барлық лексика семантикалық топтарға жіктелген мәдени лексемалар ортақ түркілік сипатқа ие. М.Қашқари сөздігінің түркі халықтары үшін мол мәлімет жинақталған қазына екені сөзсіз. Ұрпақ санасы өз тарихын білуде осындай еңбектерді қажет ететіні айқын. Түркі халықтарының дүниетанымын көрсетуде аталған еңбектің жан-жақтылығы орта ғасырдағы тіл білімінің де жетістігін көрсетіп тұр.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.    Мойсеев А.И. Термины родства и свойства в современным русском языке // Филологический науки. - Москва, 1967. - 280 с.

2.    Покровская A.A. Термины родств тюркских языка историческое развитие лексики тюркских языков. - М: Наука, 1961. - 260 с.

3.    Махмұт Қашқари Түрік сөздігі / аударған А.Қ.Егеубай. - Алматы: Хант, - 1997. - Т.1. - 590 б.; 1997. - Т.2. - 525б.; 1998. - Т.3 - 597 б. 

Аймишева Алия Асылбекқызы

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Филология және әлем тілдері факультетінің 1-курс магистранты

Жанатаев Д.Ж., ф.ғ.к., доцент