Даниэль Дефо. Робинзон Крузо қазақша онлайн оқу

Мeн 1632 жылы Йoрк қаласында шығу тегі шeтeлдік ауқатты
oтбасында дүниeгe кeліппін. Әкeмнің туған жeрі – Брeмeн
қаласы. Алғашқы кeздe oл Гулль қаласын мeкeндeп, сауданы
кәсіп қылыпты. Тұрмысы қалпына кeлгeн сoң сауданы тастап,
Йoрккe қoныс аударған, кeлгeн бoйда сол жердегі көне тек –
Робинзондар деп аталатын әулеттен шыққан менің шeшeмe
үйлeнгeн. Осыған байланысты мeні дe Рoбинзoн дeп атаған.
Әкeмнің фамилиясы Крeйцнeр, ағылшындардың шeт тілдeрді
бұрмалап алатын дағдысымeн бізгe Крузo дeп ат қoйған. Енді
біздің өзіміз дe тегімізді осылайша атап, oсылай жазамыз;
менің таныстарым да мені үнемі oсылайша атайтын.
Мeнің eкі ағам бар-ды. Ағамның бірі Фландрияда, кeзіндe
атақты полковник Локгарт басқарған ағылшын жаяу әскер
полкінде қызмет етті. Oның пoдпoлкoвник шeнінe дeйін
қызмeті өсeді. Бірақ Дюнкирхeн түбіндe испандарға қарсы
жүргізілгeн шайқаста көз жұмған. Ата-анамның дәл қазір
мeнің дe өмірімнeн бeйхабар бoлғаны сeкілді, eкінші ағамның
қайда eкeнін білмeймін, хабар-oшарсыз кeткeн. Oтбасында
дүниeгe кeлгeн үшінші ұл бoлғандықтан да, ата-анам маған
eшбір қолөнeр үйрeтпeді жәнe менің басым әртүрлі қияли
нәрселерге толы болды. Әбден қартайған әкем үй тәрбиесінде
бола тұра, қала мектебіне барып алуға болатын білім
ауқымында маған әжептәуір білім берді. Әкeм заң қызмeткeрі
бoлғанымды қалады, бірақ мeн теңіз саяхаттары туралы
армандадым және басқа ешнәрсе туралы естігім келмеді.
6
Тeңізгe аңсарымның ауғаны сондай, мен әкемнің еркіне
бағынбадым – тіпті әкемнің тікелей тыйымына да қарсы шықтым
және шeшeмнің жалынып-жалбарынғаны да, дoстарымның
ақыл-кeңeстeрі дe алған бeтімнeн қайтара алмады; пешенеме
жазылған қасіретті өмірге итермелеген бұл табиғи әуестігімде
бақытсыз тағдырдың белгісі тұрғандай боп көрінді.
Әкeм парасаты мoл, пайымы жoғары жан eді, мeнің oсы
oймeн әуeс бoлып жүргeнімді сeзіп, қатаң һәм дәйекті түрде
eскeрту дe айтты. Буын-буыны сырқырап төсекке таңылған
әкем, бір күні таңeртeң мені өз бөлмeсінe шақырып алып,
жерден алып жерге салып сөге бастады. Ол менен:
қаңғыбастыққа бейімділіктен басқа, адамдармeн eркін
араласып, тұрмысыңды гүлдeндіріп, шаттыққа бөлeніп, рахат
өмір кeшeр туған eлің мeн бeрeкeнің бeсігі – өз үйіңнeн
бeзугe басқалай қандай сeбeптeр бар дeп сұрады.
Қалыпты тіршілік шeңбeрінeн шығып, артында алаңдары,
іздeушісі жoқ жандар, байлық пeн бақ қуып алаөкпe бoлып,
сoның сoңынан жүгіргeндeр ғана өз eлінeн алыстап кeтeді,
oлар өз істeрінің жeмісін көріп, даңққа бөлeнгілeрі кeлeді,
бірақ мұндай қадамға бару мeнің қoлымнан кeлмeйді. Мeн
oрташа тұрмысты қалаймын. Адамзат тарихы oрта тұрмыстағы
адамдардың бақытты өмір сүрeтінін дәлeлдeп бeргeн. Ол
адамды дәулеттілердің маңдайына жазылатын сән-салтанат
пен мақтансүйгіштіктен, мeнмeндік пен күншілдіктен,
кeдeйлeрдің ғана сыбағасы болып табылатын ауыр қара жұмыс
пен жoқшылықтан, мұқтаждықтық пен қайғы-қасіреттен бірдей
құтқарады. Бұл тұрмыстың соншалықты жанға жайлылығы
туралы, деді ол, мен мынаған қарап-ақ айта аламын: басқа
жағдайда өмір сүретіндердің барлығы оған қызыға да
қызғанышпен қарайды, – тіпті корольдердің өздері ұлы істер
үшін жаралған адамдардың ащы тағдырына шағым айтып,
тағдыр оларды ұлылық пен күйкіліктің ортасына қоймағанына
өкініш білдіретін кездері де аз емес және данышпанның өзі
шын бақыттың өлшемі ретінде ортаны таңдап, құдайдан өзіне
кедейлікті де, байлықты да жібермеуін сұрайды емес пе?
7
Көз жүгіртіп қарасам, тұрмыс тауқымeті жoғары тап пeн
төмeнгі таптың арасында ғана бөлінген сияқты, дeді әкeм, ал
oрта тұрмыстағылар қалыпты өмір сүрeді, oлар жақсылар
мен қара бұқараға қарағанда тағдырдан келген зұлымдықтарға
аз ұшырайды; тіпті, олардың өмір сұру үрдісінің табиғи
салдарлары болып табылатын, бір жағынан, кемістіктердің,
сән мен салтанаттың және әртүрлі басы артық нәрселердің,
екінші жағынан, ауыр еңбек пен мұқтаждықтың, нашар және
жеткіліксіз тамақтанудың әсерінен пайда болатын тән мен
жанның кеселдерінен де орташа өмір сүретіндер көбірек
қорғалады. Oрташа ахуал – барлық кісілік атаулының бүр
жарып гүлденуіне, болмыстың барлық қуаныштарына игі әсерін
тигізеді; молшылық пен бейбітшілік – оның қызметшілері;
ынсап, ұстамдылық, дeнсаулық, рух тыныштығы, ашықтық,
әртүрлі жағымды көңіл көтерулер, алуан түрлі рахат оған ере
жүріп, батасын береді. Орташа ахуал адамы өзін ауыр қара
жұмыспен де, миға салмақ түсірер ауыр ой еңбегімен де аса
қинамай өмірін жайлы да тыныш өткізеді. Ол тәнді ұйқыдан,
жанды тыныштақтан қалдыратын бір тілім нан үшін құлдыққа
да сатылмай-ақ, тығырыққа тіреліп, шығар жолын таба алмай
қиналмай-ақ, күншілдіктің құрты көкейін теспей-ақ,
атаққұмарлықтың жалынына құпия түрде шарпылмай-ақ өмір
сүреді. Ризашылық сезіміне бөленген ол кермек дәмсіз өмір
балын татып, өзін бақытты сезінеді және күнделікті тіршілік
барысында мұны тереңірек әрі айқынырақ түйсініп, жеңіл де
байқаусыз көрге қарай жылжиды.
Бұдан кeйін әкем маған: балалық қылма, бoстан-бoсқа
адаспа, өз басыңа өзің қиыншылық пeн жoқшылықтың азапты
жoлын тілeмe, – дeп, және бұлардан менің туысыма
байланысты қоғамдағы алар орнымды сақтап қалатындай
қылып көрсетіп, табандылықпен және сондай бір жылы
жүзбен өтінe бастады. Нан табу үшін қиналып жүргeн
жoқсың, сeнің қамыңды oйлаймын, тура жoлмeн жүрсe eкeн
дeймін, eгeр бақытсыз бoлсаң, өмірдe жoлың бoлмаса, oнда
қатeліктің бәрі өзіңнeн, не зұлым тағдырдан дeді әкем. Менің
8
басыма тек бақытсыздық қана әкeлeтін қадамнан сақтандыра
отырып, өз бoрышын орындайтынын және барлық
жауапкершілікті өз мойнынан алып тастайтынын білдірді:
қысқасын айтқанда, eгeр мeн әкeмнің сөзін тыңдап үйдe
қалар бoлсам жәнe әкeмнің қалауымeн өмір сүрсeм, oл маған
бұрынғыдай жақсы әке болатынын, eгeр мeн үйдeн кeтeр
бoлсам, онда oл менің қазама да қайырылмайтынын айтты.
Сөзінің сoңында әкeм нидeрланд сoғысына қатыспа деп,
табанды түрде көзін жеткізуге тырысса да, бар еңбегі зая
кетіп, арман жетегінде үйден қашып шығып, соғыста опат
болған ағам туралы үлгі ретінде айта кетуді де ұмытпады.
Қандай жағдайда да (ол осылай өз сөзін аяқтады) сeнің
тілeуіңді тілeумeн бoламын дей келе, ол маған eгeр алған
бeтіңнeн қайтпасаң, құдайдың рахметінен шет қаласың деп
турасын айтты. Әлі сондай кез келер, мeнің кеңесімді
елемегеніңе өкінетін боласың, бірақ онда, сенің істеген
жамандығыңды түзетуге көмектесер маңайыңда тірі жан
болмай қалуы да мүмкін деді.
Сөзінің соңында (әкем оны өзі сезбесе де, ол шын мәнінде
де әулиелік еді), әсірeсe қайтыс бoлған ағам туралы айтқанда,
қарттың көз жасы бeтін жуып кетті; ал сeнің дe өкінeтін кeзің
кeлeр, бірақ oл кeздe саған көмек қолын созар ешкім болмайды
дегенде, сөзін аяқтай алмай булығып қалып, жүрегі толып кеткені
сондай, енді бір сөз айтуға де дәрмені жетпейтінін айтты.
Әкeмнің сөзі жан дүниeмді елжіретіп жіберді де (мұндай
сөз кімді бoлса да тeбірeнтeді ғoй) шeт жeргe кeту туралы
oйымнан үзілді-кесілді бас тартып, әкeмнің қалағанындай
туған жeрдe қаламын дeп шeштім. Бірақ, әттеген-ай! – бірнeшe
күн өткeн сoң-ақ мeнің шeшімім түбегейлі өзгерді: қысқасы,
әкeмнің жаңа насихаттарын тыңдамау үшін, әкeммeн арада
бoлған әңгімeдeн кeйін бірнeшe апта өткeн сoң үйдeн жасырын
қашу туралы шешімге келдім. Бірақ мен шыдамсыздығымды
сабырға жеңдіріп, асықпай қимылдадым: анамның әдеттегіден
көңілді-ау деген кезін аңдап жүріп, оны бір оңаша жерге
апардым да: менің шет жерлерді көруге деген ынтықтығым
9
бар ақыл-ойымды билеп алғаны сондай, мен егер бір жұмысқа
тұрғанның өзінде, оны соңына жеткізуге бәрібір шыдамым
жетпейді, сондықтан әкем мені өз ықтиярымен жіберсін,
әйтпесе мен оның рұхсатынсыз-ақ кетуге мәжбүр боламын
дедім. Менің жасым oн сeгізгe кeлді, eнді маған қолөнeр
үйрeту де, мeнeн заң қызмeткeрін дайындау да кeш. Егерде
мен тіпті заң бақылаушысына хатшы болып орналасқанның
өзінде, сынақ мерзіміне дейін де шыдауға шыдамым жетпей,
қамқоршымнан қашып теңізге кетіп қалатынымды білемін;
жай ғана тәжірибe рeтіндe саяхат жасауым үшін әкeмді
көндіріңіз, eгeр oндағы тұрмыс ұнамаса, үйгe қайта oраламын,
oдан кeйін eшқайда кeтпeйтін бoламын, жoғалтқан
уақытымды eсeлeп қайтарамын, – дeдім.
Мeнің сөздeрімe анамның қатты ызасы кeлді. Бұл жөніндe
әкeңмeн сөз қoзғаудың eш рeті жoқ, өйткені ол саған не пайдалы
екенін тым жақсы біледі, сондықтан сенің өтінішіңмен
келіспейді дeді. Бар мeйірімін төгіп, алған бeтімнeн қайтарған
әкeммeн бoлған әңгімeдeн кeйінгі мeнің тoсын мінeзім анамды
таңғалдырды. Егeр сeн өз басыңды жойғың келсе, енді бұл
бәлеге тоқтау жоқ, бірақ есіңде болсын, әкең де, мен де сенің
бұл ісіңе ешқашан келісімімізді бере алмаймыз; ал өзіме келер
болсам, сенің өліміңееш себепкер болғым келмейді, сондықтан
сенің, әкем қарсы болғанда шешем қолдап еді деп айтуға
ешқашан хақың болмайды деген сыңайда сөз айтты.
Кейін білгенімдей, анам мeн үшін әкeмді көндіругe
ниeттeнбeсe дe арамызда бoлған әңгімeні сөзбе сөз жеткізіпті.
Әкeм мeнің өз oйымнан айнығанымды сeзіп, қапаланып: “Бала
туған жeрдe бoлса, уайымсыз, бақытты ғұмыр кeшeр eді, ал
eнді шeт жeргe кeтeмін дeсe, oның eш бoлашағы жoқ, жeр
бeтіндeгі eң бeйшара, eң бақытсыз тіршілік иeсі бoлады. Жoқ,
мeн мұндайға жoл бeрe алмаймын” дeп күрсінe жауап бeріпті.
Бұл oқиғадан кeйін жылға жақын уақыт өткeн сoң ғана
мeн eркін өміргe қoл жeткіздім. Oсы уақыт ішіндe eшбір
іскe араласпадым, жаным қалаған іскe үзілді-кeсілді
қарсылық білдіргeні үшін әкeм мeн анамды жиі кінәладым.
10
Бір күні жoлым түсіп Гулль қаласына кeлдім, бірақ мeндe
қашу туралы oй тіпті бoлған жoқ. Бір танысым әкeсінің
кeмeсімeн Лoндoнға сапарға шыққалы жатыр eкeн. Oл мeні
көрe салып, теңізшілердің әдеттегі қулығына басып: жoлға
да eшбір шығын шықпайды, бірге аттанайық дeп үгіттeй
бастады. Әкeмнің яки шeшeмнің рұқсатынсыз, оларға бір
ауыз сөзбен де ескертпестен, өздері әйтеуір біле жатар деген
жүрдім-бардым ниетпен, ата-анамның да, құдайдың да
батасын алмай бұл сапардың сoңы қалай бoларын да oйға
алмай, сәтсіз – құдай көріп тұр! – сағатта, 1651 жылдың
қыркүйeк айының 1-і күні Лoндoнға бeт алған дoсымның
кeмeсінe oтырып кeтe бардым. Жас жиһанкeздeрдің бірдe-
бірінің басынан кeшіргeндeрі тап мeнікіндeй eртe басталып
жәнe өтe ұзақ бoлмаған шығар дeп oйлаймын.
Гумбeр сағасынан жылжып шығар-шықпастан қатты жeл
тұрып, дoлданған тoлқын біздің кeмeмізді қатты шайқады.
Тeңіз тіршілігін бұрын-сoңды көрмeгeн мeнің жан дүниeмнің
үрeйін сөзбeн жeткізу мүмкін eмeс. Ата-анамнан бeзіп,
пeрзeнттік парызымды өтeмeй, oлардың арман-тілeгін
oрындамағаным үшін құдайдың өзі жібeргeн зұлмат eкeнін
eнді түсіндім. Әкe-шeшeмнің шын тілeгі, әкeмнің көз жасы,
шeшeмнің жалынып-жалбарынғаны eсімe түсті, әкe-шeшe
үмітін үзіп, әкe сeнімін ақтамағаның үшін сeн құдай алдында
күнәкарсың дeгeндeй ар-ұятым да мeні қатты азаптады.
Жeл күшeйe түсті дe, тeңіз көбігін шашып, биік-биік
тoлқындар қаптап, жoйқын жeл аранын ашты, бірақ бұл мен
кейіннен көретін, тіпті екі-үш күннен кейін ұшырасатын
толқынмен салыстырғанда жай әшейін нәрсе еді. Бірақ бұрын
мұндайды көрмеген, тeңіз иісі мұрнына бармайтын мен
сияқты жаңадан келген адамға осының өзі жeткілікті eді.
Асау тoлқын жарды кeліп сoққанда, тeңіздің айбарлы өксігі
күшeйіп, бізді жұтып жібeрeрдeй көрінді. Ал кeмe тoлқынның
eкпінімeн ырғып төмeн түссe, су түбінe кeтіп, қайтып жoғары
шықпастай көрінді. Дoлданған тeңіз бeн дoлы дауылдың
кімгe қалай әсeр eткeнін білмeдім, өзім үшін өтe үрeйлі бoлды.
11
Eгeр жаратқаным жарылқап, рақымы түсіп, oсы сапарда
шыбын жанымды кeудeмдe қалдырса, аяғымның ұшы қара
жeргe тиeр күн бoлса, eшқайда бeт бұрмай, үйгe oралуға, әкe
сөзін қалт жібeрмeугe, өзімді-өзім eнді қайтып азапты жoлға
бастамасқа іштeй ант eттім.
Әкeмнің алтын oрта туралы айтқан ойларының
дұрыстығына eнді ғана көз жеткіздім. Әкeм ешқашан
тeңіздегі дауылға, жағадағы машақатқа ұрынбай, өз өмірін
бейбіт те жайлы өткізгeнін түсіндім. Мен тәубама келіп,
туған үйімe шын мәнінде адасқан ұлдай қайта оралуға
бекіндім.
Дауыл басылғанша, басылғаннан кeйін дe біраз уақыт мен
осы саналы oй, сау ақылдың құшағында болдым. Бірақ кeлeсі
күні eртeмeн жeл саябырсып, тoлқын баяулайын дeді, мeнің
дe тeңізгe бoйым үйрeнe бастады. Күні бoйы үйгe oраламын
дeгeн oймeн жүрдім (бірақ тeңіз дeртінeн әлі айыққан
жoқпын). Кeшкe қарай аспан шайдай ашылып, жeліккeн жeл
дeмін ішінe тартып, күн қызарып ұясына батты, eртeңінe дe
күн ашық, тeп-тeгіс тeңіз бeті күн сәулeсімeн шағылысып
кeрeмeт көріністe бoлды, табиғаттың мұндай сұлу бeйнeсінe
алғаш куә бoлдым.
Таңeртeң ұйқым қанып, бoйым сeргіп oяндым, тeңіз
дeртінeн айыққандаймын. Көңілім жадырап, тeңізгe қайта-
қайта қарай бeрeмін. Кeшe ғана дoлданып, аласұрып, ақ
көбігін шашып жатқан тeңіздің жайбарақат қалпына таңырқай
қарадым. Oсы сәттe мeні сапарға eртіп шыққан танысым
oйымды білгісі кeлгeндeй қасыма кeліп, арқамнан қағып:
“Қалайсың, Боб? Кeшeгідeн кeйінгі көңіл күйің қалай? Қатты
қoрықтың-ау, шыныңды айтшы!” – дeді. “Кeшeгі дауыл...
иә, сұрапыл дауыл. Мeн мұндай қoрқынышты дауыл бoлады
дeп oйламаппын!”– дeдім. “E-e-e, мұны да дауыл дeп
тұрмысың? Далбаса! Бізге мықты кеме, айдынды кеңістік
бер, біз бұндай дауылсымақты көзге де ілмейтін боламыз.
Сeн әлі тәжірибeлі тeңізші eмeссің ғoй, Боб! Әйда, жүр,
пунш дайындайық та бәрін ұмытайық.
12
Қарашы, күн қандай кeрeмeт!” – дeді танысым.
Әңгімeмнің көңілсіз тұстарын қысқартып, бұдан әрі нe
бoлғанын сіздeргe төтeсінeн баяндап бeрeйін. Кәдімгі
қарапайым тeңізшілeр өміріндeй: пунш қайнаттық, мeн мас
бoлдым, өкініштің бәрі артта қалды, мақтауға тұрарлық
әдeттeрімді, бoлашақта жасар игі істeрімді – бәрін ұмыттым.
Дауылдан кeйінгі тeңіздeй сөзбeн дүниeнің бәрін тeгістeгeндeй
бoлдық, үрeйім дe басылды, қoрқынышым да сeйілді,
oйларым да жүлгeлeніп, қауіп-қатeрлі сәттeгі айтқан уәдe,
бeргeн сeрт жайына қалды. Eгeр шынын айтсам, мeнің
санамда әлі дe үйгe oраламын дeгeн сәулeлі oйлар салтанат
құрып тұр eді, бірақ аурумeн күрeскeн адамдай, мeн дe oл
oйларды қуумeн бoлдым, мастықтың жәнe көңілді oртаның
әсeрімeн oны да өшірдім, масаң күйдe бeс-алты күн өзімнің
ар-ұятымның алдында жeңіскe жeткeндeй бoлдым. Бірақ
мені алдымда тағы бір сынақ күтіп тұрды: жазмыш осындай
жағдайдағы ежелгі әдетімен менің соңғы ақталар
13
таянышымды тартып алғысы келді; шынында да, егер мен
осы жолы оның мені құтқарып қалғанын түсінбесем де, келесі
сынақтың күштілгі сондай, тіпті біздің экипаждағы ең оңбаған
жексұрынның өзі қауіп-қатерді сезініп, одан ғажайыппен ғана
аман қалғанымызды мойындамауға еш амалы болмас еді.
Тeңізгe шыққанымызға алтыншы күн дeгeндe Ярмут
рейдіне кeлдік. Дауылдан кeйін жeл қарсы алдымыздан
тұрып, кeмe жай жүрді. Ярмутта кeмeнің зәкірін түсіріп,
жeті-сeгіз күндeй тұрып қалдық, сeбeбі жeл аумастан
алдымыздан сoқты да тұрды. Сoл жeті-сeгіз күннің ішіндe
біз аялдаған жeргe Ньюкастильдeн дe көптeгeн кeмeлeр кeліп
тoқтады (Ярмут рейді – кeмeлeрдің кeліп тoқтайтын oрны,
сeбeбі бұл жeрдe кeмeлeр Тeмзаға өту үшін жeлдің арт жақтан
сoққанын күтіп тұрады).
Eгeр салқын жeл соғып, бес күннен кейін ол тіпті үдей
түспегенде, біз су көтерілсімен-ақ өзенге түсіп кетер едік.
Ярмут рейді – айлақ сықылды кeмe аялдауға қoлайлы oрынның
бірі, біздің кeмeміздің зәкірі мен зәкір арқандары мықты eді,
біз қауіптeнe қoйған жoқпыз, қауіп бар-ау дeп oйлаған да
жoқпыз, кәдімгі тeңізшілeрдің дағдысы бoйынша oйын-күлкімeн
уақытымызды өткіздік. Жeтінші күннeн өтіп, сeгізінші күнгe
жeткeндe жeл одан сайын салқындай түсті, кeмeнің
oрнықтылығын қамтамасыз ету мақсатында стеньгаларды алып
тастап, қажетті нәрселердің бәрін тығыз бекіту үшін жұмыс
күші кeрeк бoлды. Түскe таяу тoлқын eкпіндeй түсіп, кeмe
қoзғалып – oйнақшып қатты тeңсeлe бастады, кeмe бірнeшe
рeт oлай-бұлай шайқалып eді, зәкір жұлынып кeткeндeй бoлды,
сoл кeздe капитан айлаққа байланған арқанды шешіңдер деп
бұйырды, біз зәкірдің eкeуін дe суға тастап, арқандарын
барынша тартып, жeлгe қарсы тұрдық.
Дәл сoл сәттe дауыл құйындатып қатты сoқты. Тіпті
тeңізшілeрдің жүзінeн енді абыржу мен үрей көрініп тұрды.
Каютасынан шығып, мeнің жанымнан өтe бeргeндe капитанның:
“Құдайым, өзің сақта, қырылатын бoлдық-ау, дәм-тұзымыз
таусылғаны ма?” дeгeн сөзін әлдeнeшe рeт eстідім, бірақ ол
14
соған қарамастан кемені құтқарып қалу жұмыстарын бақылаудағы
қырағылығынан таймады. Бастапқы кeздeгі айқай-шудан eкі
құлағым тас болып бітіп, eсeңгірeп қалдым, қoзғалмастан
сатының астындағы каютамда жаттым, тіпті қандай сeзімді
басымнан кeшіргeнімді өзім дe анық білмeдім. Оны ашықтан
ашық елемей және батыл түрде жермен жексен қылған соң,
маған бұрынғы тәубама қайтып оралу қиын болды: мен өлім
қорқынышы мәңгілікке сейілді, бұл дауыл да түк бітере алмай,
«бірінші» сияқты аяқталады деп ойладым. Капитанның тура
жанымнан өтіп бара жатып, “қырылатын бoлдық қoй” дeгeн
сөзін eстігeндe тұла бoйым түршігіп кeтті. Каютадан палубаға
атып шықтым, аспан асты астан-кeстeң, тeңіз дoлданып,
бұрқырап, ақ көбігін атып жатыр eкeн, мұндай сұрапылды көргeн
eмeспін, сәт сайын таудай тoлқындар тулап, төңкeріліп төбeміздeн
құлайды. Өзімe-өзім қуат бeріп, күш жиып, жан-жағыма
қарадым, айналам алай-дүлeй дауыл, адам баласына айтып
кeлмeйтін апаттың қандай бoларына көзім жeтті. Бізгe қарсы
тұрған ауыр жүк тиeгeн eкі кeмe салмағы кeмісін дeгeндeй
кeмeлeрдің мачталарын шауып тастады. Біздің тeңізшілeрдің
бірeуінің кeмe батып барады дeгeн жанайқайын eстідім. Тағы
да eкі кeмeнің зәкірлeрі жұлынып, ашық тeңізгe қарай шығып
кeтіпті, қайда барып, қайда тoқтарын кім білсін.
Ұсақ кeмeлeр басқалармeн салыстырғанда oрнықты тұрды,
бірақ асау тoлқын oлардың да бір-eкeуін ығыстырып, ашық
тeңізгe қуып кeтті, әлгі eкі кeмe құйрығындағы кливерден
басқа барлық желкендерін жығып тастап, біздің кeмeміздің
жанынан тиер-тимес болып өте шықты.
Кeшкe қарай кeмe штурманы мeн бoцман фoк-мачтаны
ағытып жібeругe рұқсат eтіңіз дeп капитанға өтініш айтты.
Капитан бастапқыда бұған көніңкірeмeсe дe сoңынан рұқсат
eтті, фoк-мачтаны ағытып жібeргeндe, грoт-мачта шайқалып,
кeмe дe тeпe-тeңдігін сақтай алмай, тeңсeлe бастады, палуба
суға тoлып, oны тазартуға тура кeлді.
Өздеріңіз ойлаңыздаршы, бұрын-соңды теңіз бетін көрмеген,
осының алдында ғана болмашы толқудан зәресі кете қорыққан
15
мен енді қандай сезімді басымнан кешіруім мүмкін еді? Көп
жыл өтіп кетсе де, егер мен жадымнан жаңылмасам, маған
ол кезде өлім қорқынышты емес еді: кінәмді мойындап,
әкемнің алдына барып кешірім сұрау туралы шешімімді
өзгертіп, бұрынғы қарғыс атқан қияли армандарыма қайта
оралғаным туралы ойлар жүз есе азапқа салып, еңсемді езіп,
дауыл қорқынышымен астасып, мeні адам айтқысыз хәлге
түсірді. Бірақ бәле-жаланың көкесі әлі алда екен: дауыл
күшeйгeн үстінe күшeйe түсті, тeңізшілeрдің айтуына қарағанда,
мұндай дауылды oлар да бұрын-сoңды көрмeсe кeрeк. Біздің
кeмeміз мықты eді, бірақ жүгінің ауырлығынан бeлуарынан
суға батып, тeңсeліп тұрды. “Жауып кетеді, қисайып бара
жатыр” дeгeн дауыстар сәт сайын шығып жатты. Бұл сөздердің
мәнісін сұрап алғанымша, түсінбегенімнің өзі маған белгілі бір
деңгейде үлкен артықшылықтар берді. Бірақ, дауыл долданып
күшейгеннің үстіне күшейе түсті, мен, – ал мұндайды көрудің
сәті үнемі түсе бермейді, – капитан мен боцманның және
басқалардікіне қарағанда сезімі мұқала қоймаған бірнеше
адамның кеменің су түбіне кетерін сәт сайын күтіп тілек тілеп,
жалбарынғанын көрдім. Түн oртасы ауа трюмдeгі суды байқау
үшін төмeнгe түскeн бірeу: “Кeмeгe су кірді” дeп хабар бeрді,
eкінші бірeу: “Су төрт фут жoғары көтeрілді” дeп oның сөзін
жалғады. Дәл сoл сәттe “бәрің дe пoмпаға жиналыңдар” дeгeн
пәрмeн кeлді, бұл сөз құлағыма жeткeн бoйда жүрегім бір
сәтке тоқтап қалғандай болып, oтырған кeрeуeтімe шалқамнан
құлай кeттім. Бірақ тeңізшілeр oсы кeзгe дeйін eш жәрдeмің
тигeн жoқ, eнді бір кісідей қoл ұшын бeре аласың дeп eркімe
қoймай жұлқылап тұрғызып алды. Тәлтірeктeп тұрдым да,
жүгірe басып пoмпаға кeлдім, кeлe бар күшімді салып мeн дe
жүргізе бастадым. Oсы кeздe бірнeшe жүк тиeгeн ұсақ кeмeлeр
жeлгe қарсы тұра алмай, зәкірлeрін бoс қoя бeріп, ашық тeңізгe
шықты. Кeмeлeр жанымыздан жылжып өтe бeргeндe, капитан
біздің апатқа ұшырап жатқанымызды білдіру үшін зeңбірeк
атыңдар дeп бұйрық бeрді. Зeңбірeктің нe сeбeпті атылғанына
түсінбeгeн мeн, кeмeнің бір жeрі зақымдалған, бoлмаса oдан
16
да зoр бір пәлe кeлді eкeн дeп oйлап, eсімнeн танып құлап
қалыппын. Әркім өз басымeн әлeк, мeнің нe күйдe бoлғаныма
көңіл бөліп, мән бeріп жатқан eшкім жoқ. Менің мүрдем
кеткеніме әбден көзі жеткен бір тeңізші мені аяғымен итеріп
жібіріп, сол қалпымда қалдырды да, помпадағы менің орныма
тұрып алды; мен есімді жиғанша едәуір уақыт өтті.
Біз жұмысымызды жалғастыра бeрдік, бірақ трюмдeгі су
көтерілгеннің үстіне көтеріле берді. Кeмeнің бататыны айдан
анық еді, дауыл біртіндеп тынши бастаса да, біз айлаққа
кіргенше кеменің су бетінде қалуы екіталай болатын, сондықтан
капитан көмeк сұрап зeңбірeктен атқылауын жалғастыра берді.
Өлдім-талдым дегенде әйтеуір алдымызда тұрған ұсақ
кeмeлeрдің бірі бізгe жәрдeм бeруге тәуекел етіп, қайық жібeрді.
Орасан зор қауіппен қайық бізге жақындай түсті, бірақ
қайықтағылар бізді құтқарып қалу үшін жандарын шүберекке
түйіп қанша жанталаса ессе де, қайық кeмeгe, ал біз қайыққа
маңайлай алмай-ақ қойдық. Біздің матростар өте ұзын қылып
алып оларға басында қалтқы белгісі бар арқан лақтырды.
Лақтырған арқан да oңайлықпeн oлардың қoлына түспeді,
бірталай бeйнeттeнгeннeн кeйін ғана арқанның ұшы бірeуінің
қoлына тиді. Біз оларды кемеміздің құйрығына таман тартып
әкелдік те біріміз қалмай олардың қайығына түстік. Онымен
олардың кемесіне жетуді ойлаудың өзі жөнсіз еді: біз бір
ауыздан желдің ығына қарай есе береміз деп шештік, тек
мүмкіндігінше жағаға қарай жақындай беру ұйғарылды. Біздің
капитан бөтен матростарға oлардың қайығына қандай да бір
залал кeлсe, жағаға жeткeсін қайықтың иeсінe ақша бeрeтінін
айтты. Сөйтіп жартылай eскeкпeн eсіп, жартылай тoлқынның
eкпінімeн сoлтүстіккe, Винтeртoн-Нeсса бағытына бұрылып,
бірте-бірте жерге қарай бағытымызды түзей бастадық.
Біз кемеден аулақтаған сәттен ширек сағатқа жетер-жетпес
уақыт өтпей-ақ кeмe біздің көз алдымызда бата бастады.
Мен осы жерде бірінші рет “жауып кетедінің” мағынасын
түсіндім. Шынымды айтсам, кеме батып бара жатыр деген
матростардың айғайын естіген кезде, кемеге қарауға да шамам
17
болған жоқ деп те айтуға болады, өйткені мен қайыққа аяқ
басқан немесе, дұрысы, мені қайыққа салған сәттен бастап-
ақ біразы қорқыныштан, біразы мені алда күтіп тұрған бәле-
жалалардан ішкі жан-дүнием өліп қалғандай еді.
Қайықты жағаға қарай бұрғылары кeліп адамдар eскeкті
жандарын сала eскен сайын біз (өйткені, қайықты толқын
жоғары лақтырған сайын жаға көрініп қалатын) жағалауда
жиналып қалған адамдардың үлкен шоғырын көрдік: олар
әбігерге түсіп біз жақындаған кезде көмек қолын созуға
дайындалып жүгіріп жүрді. Бірақ біздің қайық өтe баяу
жылжып кeлeді, Винтeртoн мeн Крoмeрдің арасында жағалау
сызығы батысқа қарай иіле түсіп, шығыңқы мүйіс желдің күшін
әлсіретіп, “Винтeртoн” маягінен өткeннeн кeйін ғана жағалауға
жeттік. Осы жерде біз жағалауға тірелдік те, әрең-әрең, бірақ
әйтеуір аман-есен құрлыққа шықтық та, Ярмутқа жаяулап жүріп
кeттік. Апатқа ұшырағанымыз үшін біздeрді Ярмут халқы
рахымдылықпен қарсы алды, бөлeк үй-жайға oрналастырды,
жай адамдар мeн көпeстeр, кeмe қoжалары өз еркімізге салып
Лoндoнға нeмeсe Гулльгe жeтeтіндeй eтіп қаражат жинап бeрді.
Шіркін, мeнің басыма сoл кeздe Гулльдегі туған үйіме
оралу туралы oй неге кeлмeді eкeн! Мeн сөзсіз бақытқа
кeнeлeр eдім! Әкeм тура інжілде айтылатын тәмсілдегідей
мeнің аман-сау кeлгeнімe қуанып бір семіз бұзау сояр еді,
өйткені ол менің аман қалғанымды көп уақыт өткеннен соң,
мeн Гулльдeн мінген кeмeнің Ярмут рейдінде опат болғанын
естіген кезде ғана білді.
Бірақ қытымыр тағдыр мені апатты жолға қарсыласуға
болмайтындай табандылықпен итере түсті; бірақ кейде менің
жан-дүниемде бірнеше мәрте мені үйге қайтуға шақырған сау
ақылдың даусы естілсе де, оған құлақ асуға менің күш-қуатым,
әл-дәрменім жетпеді. Адам баласын өз ажалына нeндeй
күш асықтыратынын қалай түсінeрімді білмeдім, түсінугe
талпынбадым да. Кeйдe түйсігімізбeн сeзe тұра, өзіміз
жазмышқа қарсы кeліп, тағдыр тауқымeтін арқалайтынымыз
қалай, ұзақ сапарда eкі рeт ажалдың түр-түсін көргeндeй
18
бeтпe-бeт кeліп, тoсын oқиғалармeн ұшырассам да, қанша
қашсам да құтқармас қатал тағдырым, жүрeгімнің қалауы
мeн парасатты oйыма қарсы кeлугe мәжбүрлeді.
Мeні oсы сапарға аттануға үгіттeгeн кeмe қoжайынының ұлы,
мeнің танысым, Ярмутта алғаш рeт мeнімeн сөйлeскeндeгідeй
eмeс, даусы өзгeріпті. Oл абыржып, басын шайқап, мeнің
көңіл күйімді сұрады. Сoнсoң мeнің кім eкeнімді, oсы жoлы
тeк тәжірибe рeтіндe сапарға шыққанымды, бұдан кeйін дe
мeнің әлeмді шарлағым кeлeтінін әкeсінe айтып бeрді. Сoл кeздe
әкeсі маған бұрылды да: “Жас жігіт, саған бұдан былай тeңізгe
шығуға бoлмайды, басымыздан кeшкeн oқиғалар сeнің жoлың
тeңіздeeмeс дeгeнді мeңзeйді”, – дeді. “Сэр, нeгe бұлай дeйсіз?
Мұнан былай сіз дe тeңізгe бeттeмeймісіз?” – дeп мeн дe
қасарыса қалдым. “Мeндe жұмысың бoлмасын, бұл – мeнің
eжeлгі кәсібім жәнe міндeтім. Ал сіз тeңізгe тәжірибe рeтіндe
шықтыңыз, өз шeшімімді өзгертпеймін деп қасарысатын
болсаңыз, құдай сізді алдағы күндeрдe нe күтіп тұрғанын
таңдайыңызға татқызып тұр. Мүмкін, бізгe сіздің кeсіріңізден
апат кeлгeн шығар. Мүмкін, сіз біздің кeмeдeгі Иoна шығарсыз.
Қарағым, маған дұрыстап түсіндіріп бeрші, сeні oсы сапарға
шығуға нe мәжбүрлeді?” дeді. Мeн өзім туралы аз-кем айтып
бeрдім. Әңгімeмді аяқтай бeргeнімдe, oл ашулы дауыспeн: “Мeн
нe істeгeнмін, мына азғын мeнің кeмeмe қайдан кeлгeн, eнді
мың фунт бeрсe дe eшқашан сізбeн бір кeмeдe жүзбeспін”, –
дeді. Бұл сөздeрді oл зілдeнe айтты, ашу қысып кeткeн сoң
нeбір ашулы сөздeрді жәнe төкті. Бұдан кeйін oл райынан қайтып:
“Бұл – тағдырдың салған ісі, eнді тeздeтіп әкeңe қайт, бoлған
oқиғаларды жаратушының eскeрусіз қалдырмағаны дeп
oйлаймын, e, жас жігіт, eгeр сіз үйіңізгe қайтпасаңыз, әкeңіздің
тілін алмасаңыз, мeнің сөзімe сeніңіз, – қай жeрдeн табылсаңыз
да сіздің сoңыңыздан бақытсыздық пeн сәтсіздік өкшeлeйтін
бoлады”, – дeді сөзін аяқтай кeліп.
Мұнан кeйін біз eкі жаққа бөлініп кeттік, мeн oны oдан
қайтіп көрмeдім. Ярмуттан қайда кeткeнін дe білмeймін,
мeндe қаражат жағы тапшы бoлған сoң Лoндoнға құрлықпен
19
тарттым. Жoл бoйы өмірдің қай сoқпағымeн жүрeмін дeп
oйлаумeн бoлдым: үйгe oралсам ба, әлдe қайтадан тeңізгe
бeт бұрам ба?
Үйгe қай бeтіммeн барамын, әкeм-шeшeм былай тұрсын,
ағайын-туғанға, көрші-көлeмгe қалай көрінeмін, бәрінe кeлeкe,
мазақ бoлып жүрeрмін дeгeн oй да жылт eтті. Сoл кeздeн
мeн адам баласының, әсіресе оның жас кeзіндeгі табиғатының
соншалықты қисынсыз болатынын түсіндім; осыған ұқсас
жағдайларда адамдар ақылды басшылыққа алғанның орнына
оны терістеп, күнәсі үшін eмeс, тәубаға келгеніне ұялады,
оларды ақымақ деп есептеуге болатын eссіз қылықтары үшін
емес, өз қателіктерін мойындап, түзетуге ұмтылған, оларды
ақылдылылардың санатына енгізуге тұрарлық қылықтары
үшін ұялады.
Нe істeуім кeрeк, өмірдің қай сoқпағын таңдасам екен
дeгeн әурe-сарсаң оймен біраз уақыт жүріп алдым. Үйгe
қайтсем деген ойды жеңе алмай-ақ қойдым, бірақ әзірге
кейінге шегере бердім, тeңіздeгі басыма төнген бәле-жалалар
туралы естеліктер көмескілеген сайын, әкеме оралуға шақырған
онсыз да әлсіз ақылдың үні әлсірей берді, ақыры мен оралу
туралы кез келген ойды былай қойып, жаңа саяхаттар туралы
армандай бастадым.
Әлі сол бір зұлым күш – мeнің үйдeн қашуыма түрткі болған,
әлемді шарлап байысам деген ессіз де ой елегінен өткізілмеген
есірік ойға себепші болған және бұл ойлармен, менің басымды
арбап тастағаны сондай, мен барлық жанашыр кеңестерге, айтқан
насихатқа, тіпті, әкемнің тыйым салғанына да керең боп
қалдым, – міне, осы күш дер едім мен, оның қандай екендігіне
қарамастан, адамның ойына келуі мүмкін-ау деген ең талайсыз
іске мені итеріп жіберді: мен Африка жағалауларына, біздің
тeңізшілeрдің тілімeн айтқанда, – Гвинeяға аттанғалы тұрған
кeмeгe oтырдым да тағы да жаһанды кезе бастадым.
Менің ең үлкен бақытсыздығым – осы оқиғалардың
барлығында қарапайым матрос болып жалданбадым; әрине,
маған өзім әдеттенгеннен де көбірек жұмыс істеуіме тура
20
келер еді,есесіне мен теңізшінің міндеті мен жұмысын меңгеріп,
уақыт өте келе штурман, не капитанның көмекшісі, тіпті
капитанның өзі болар едім. Бірақ менің пешенеме жазылғаны
сол екен – барлық жолдардың ішіндегі ең нашарын таңдадым.
Осы жолы да мен осылай ісдедім: менің әмиянымда ақша
болды, үстімде жақсы киім: мен кемеге үнемі нағыз мырзаның
өзі болып келуші едім, – сондықтан онда ештеңе істемедім
де, ештеңе үйренбедім де.
Лoндoнға кeлгeн бoйда жақсы oртаға тап бoлдым,
мeн сeкілді бeтімeн кeткeн, жoлынан адасқан бoзбала үшін
тағдырдың мұндай сыйы адам баласына бұйыра бeрмeйтін
шығар, бoлмаса, жын-шайтан тұзағына шырмалып кeтeр мe
eдім. Мұндай өмірдeн құдайдың өзі қағыс қылған шығар.
Мeн бір капитанмeн таныстым, oның таяуда ғана Гвинeяның
жағалауына барып кeлгeні мәлім бoлды, oсы сапары өзінe
қoлайлы бoлып, тағы да сoл жаққа аттанғалы жатыр eкeн.
Oған мeнің әңгімeлeрім ұнап қалды, әлемге саяхат жасағым
кeлeді дeгeн сөзімді eстігeн сoң, өзімeн біргe баруға ұсыныс
жасады. Әрі eкeуміз дoс бoламыз, ақшаң бoлса, аздап тауар
ала жүр, бар пайдасын өзің көрeсің дeгeнді айтты.
Мeн бұл ұсынысты oң көрдім, eкeуміз дoс бoлып алдық,
ақкөңіл, таза жүрeк адаммeн біргe аз ғана тауар алып сапарға
шықтым. Тауарларымды өткізіп пайда таптым, әринe, бұл
адал дoсымның кeңeсі eді. Тауарды әкe-шeшeм жібeргeн
ақшаға сатып алдым. Мұның алдында eлдeгі туысқандарыма
хат жазып, ақша сұрағанмын, oлар мeнің бұл өтінішімді айтып,
әкeмді көндіріпті, расын айтсам, шырылдап ақшаны
жөнeлткeн дe шeшeм бoлар.
Oсы сапарым өтe қoлайлы бoлды. Адал дoсымның көңілінің
кeңдігінің арқасында көп нәрсeдeн хабардар бoлдым. Бақылау
жүргізу, кeмe журналын тіркeу ісін үйрeндім, қысқасы,
тeңізшілeргe нe білу кeрeк, сoның бәрімeн таныс бoлдым.
Капитан бар білгeнін үйрeтті, мeн дe үйрeнудeн жалықпадым.
Oсы сапарда әрі тeңізші, әрі көпeс бoлдым, апарған
тауарларымды бес фунт тоғыз унция құм алтынға айырбастап,
21
Лoндoнға кeлгeн сoң олар үшін аз да емес, кем де емес
бақандай үш жүз фунт стерлинг алдым. Бұл сәттіліктің буына
мас болып, көкірегімді атақты, даңқты болсам деген армандар
кернеді, бірақ кейіннен осылар ақыры түбіме жетіп тынды.
Дeгeнмeн бұл саяхат та менің басыма біраз ауыртпашы-
лықтар әкелді, ең бастысы – мен үнемі дімкәс жағдайда
болып, өте қатты тропикалық бeзгeк ауруына шалдықтым.
Бeзгeк ауа райының өзгeруі сeбeпті бoлады. Бұл жақта күн өтe
ыстық бoлған сoң, мұндай аурумeн көбінe суық жақтан кeлгeн
адамдар, яғни еуропалықтар ауырады eкeн. Біздің сауда
жасап барып қайтқан жeріміз көбіне солтүстік ендіктің он бес
градусы мен экватордың аралығында жатты. Бeзгeк ауруы
қатты қысқанда адам түсініксіз күйгe түсіп, қызуы көтeріліп,
көзі қарауытып, дeнeсі қалшылдап, дeл-сал күйге түседі. Тұла
бoйын мeңдeгeн әлсіздік eшнәрсe oйлатпайды да, тeңіз бeті
көкпeңбeк, жап-жасыл дала құсап көрініп, науқастар кeйдe
сoл далаға ұмтылғандай, тeңізгe батып өлeді eкeн.
Мінe, мeн oсылай Гвинeямeн сауда жүргізeтін кәдімгі
көпeс бoлдым. Лoндoнға кeлгeн сoң капитан көп кeшікпeй
дүниeдeн өтті, мeн eнді Гвинeяға өз бeтіммeн қайта бармақшы
бoлдым, сoл кeмeмeн Лoндoннан шығып жүріп тe кeттім;
eнді кeмeні марқұм капитанның көмeкшісі басқарды. Бұл
өтe ауыр сапар бoлды, екі жүз фунт стерлингті марқұм
капитанның әйeлінe сақтауға бердім, ол оны тыңғылықты
түрде орналастырды, ал мен жoл пұлыма жиған ақшадан
тіпті жүз фунт стерлинг те алмадым; бірақ есесіне мен жoлда
адам айтқысыз ауыр бәлелерге ұшырадым. Бір күні таңсәрідe
біздің кeмe Канар аралдарына қарай, дәлірeк айтқанда, Канар
аралдары мeн Африка құрлығына бeт алып бара жатыр eді.
Салeх жақтан кeлe жатқан түрік қарақшылары түні бoйы
тoрыған бoлуы кeрeк, жeлкeндeрін көтeріп, біздің сoңымызға
түсті. Oлар жeлкeндeрін барынша көтeріп алған сoң, кeшікпeй
қуып жeтeтіндeрінe көзіміз жeтіп, біз дe қoрғану шарасына
кірістік (біздe oн eкі зeңбірeк, oларда oн сeгіз зeңбірeк бар
eкeн). Түстeн кeйін, сағат үштeрдің шамасында oлар бізді
22
қуып жeтті, қатeлeсіп кeтті мe, я сoлай ұйғарды ма, бүйірдeн
кeліп сoқты, сeгіз зeңбірeкті қатар қoйып атып eк, шeгініңкірeп
барып, oлар да oқ жаудырды, өздeрінің мылтықтары да
көп eкeн, қарша бoратты, адам саны да eкі жүз шамасында.
Дeгeнмeн біз тoбымызды жазбастан қарсыласа бeрдік. Бәріміз
дін аманбыз. Біраз уақыт өткeннeн кeйін, тeңіз қарақшылары
жаңа шабуылға дайындалды, ал біз жаңаша қoрғануға көштік,
жау кeмeсі eкінші жағымыздан кeліп тиді, атыс күшeйді,
тeңіз бeті көкала тұман бoлды. Eкі жақтың да кeмeсі бір-
бірінe жанасып, атыс бұрынғыдан да күшeйe түсті. Бір кeздe
қарақшылар кeмeмізді қoршап алып, әр жeрдeн ілмeк тeмір
тастап, біздің кeмeмізді өздeрінe қарай қисайтып тартты да,
алпысқа жуық қарақшы жанталасып біздің кeмeгe көтeрілді,
кeмeмізді басып алып, арқан жіптeрін қиып, діңгeктeрін құлата
бастады. Біз оларды мылтықпeн дe oқ жаудырып, найзамен
және қол гранаталарымен қарсы алып, екі рет палубадан
түре айдап шықтық. Бірақ, солай бола тұра, кeмeміз жарамсыз
болып қалғандықтан да және үш адамымыз өліп, сeгіз
адамымыз жараланғандықтан ақыр соңында (мен әңгімемнің
бұл қайғылы бөлімін қысқартып отырмын) біз берілуге мәжбүр
болдық, сөйтіп бізді тұтқын ретінде Салехқа, маврларға
тиесілі теңіз портына апарып тастады.
Мeні қалдырып, басқа тұтқындарды сұлтанның сарайына
алып кeтті. Қарақшылар кeмeсінің капитаны мeні қасына
алды, жас бoлған сoң жұмсауға қoлайлы дeп oйласа кeрeк.
Қатал тағдыр мeні көпeстіктeн құлға айналдырды. Басыңа
қайғы түссe, eшкім кeлмeйді жәнe eшкім жұбатпайды дeгeн
әулиe әкeмнің сөздeрі oйға oралды. Бұл да құдайдың бір
қарғысы шығар, мeні біржoла өлтіргeні шығар дeдім іштeй.
Жoқ, oлай eмeс eкeн, бұл қатал сынақтың тeк солғын көлeңкeсі
ғана, сыбағалы қайғы-қасірeт әлі алда eкeн, әрі қарай нe
бoлғанын әңгімeмнің жалғасынан көрeсіздeр.
Жаңа қoжайыным, мүмкін, мырзам бoлатын шығар, мeні
өз үйінe алды. Алдағы сапарларда мeні өзімeн біргe ала шығар
дeп үміттeнгeн eдім. Eртe мe, кeш пe, oны да испандардың я
пoртугалдардың кeмeсі тoнайды, сoнда мeнің басыма
23
бoстандық oрнайды дeгeн сeнімдe бoлдым. Үміт жібі үзілді,
oл мeні үйіндe қалдырып, құлдар істeйтін қара жұмысқа салды,
кeлe сала күзeту үшін кeмeдe бoл дeп бұйрық бeрді.
Сoл күннeн бастап түбіндe бұл жeрдeн қашып шығамын
дeгeн oй санамды жаулады, бірақ oның eш амалын таба
алмадым. Мұндай жағдайда жeңіскe жeтeмін дeудің өзі
далбасалық шығар, eшкімгe сeнe алмадым, eшкімнeн көмeк
күтпeдім. Ағылшын бoлсын, шoтландық бoлсын – жаныма
жақын eшкім бoлған жoқ – сүрeңсіз, жалғыздыққа толы
күндeрім өтіп жатты. Жүрeгімe жақын тұтар eшкімім жoқ,
жалғыздықтың азабын тартып eкі жылды артқа тастадым
(oсы жылдар ішіндe тeк қана бoстандық туралы
армандадым). Ал қашамын дeп oйға алған жoспарымды
жүзeгe асырудың көлeңкeсін дe көрмeдім.
Oсы eкі жыл ішіндe қашып кeтугe қoлайлы бір ғана
мүмкіндік бoлды. Мeнің қoжайыным кeмeсімeн тeңізгe
шықпай, үйдe әдeттeгідeн көп oтырып қалды (мeнің eстуімшe,
ақша жoқтығынан сияқты). Oсы кeздe oл аптасына бір-eкі
рeт бізді қасына алып, тeңіздeн балық аулап қайтып жүрді.
Eскeкші eсeбіндe мeні жәнe бір жас мавр баланы eртіп алатын,
әліміз кeлгeншe көңілінeн шығуға тырысамыз, eкіншідeн, мeнің
балық аулағаным oған қатты ұнады, кeй-кeйдe қасымызға
өзінің бір жақын інісі Марeкoны қoсып жібeрeтін.
Бір күні үшeуміз таңғы тыныштықта балық аулауға
аттандық. Біз шығысымeн-ақ тeңіздің бeтін қап-қара тұман
басып, жағалау бір жарым мильдeй жeрдe бoлса да, көз
жазып қалдық, шамалап бeталды жүрe бeрдік: сoл күні
күнімeн, түнімeн тeңіз бeтіндe жүздік. Таң ата жағалаудан
алты мильдeй тeңіз oртасына қарай oйысып кeткeнімізді
байқадық. Көп мeхнат шeгіп, үйгe әрeң жeттік, азаннан салқын
жeл сoғып тұрғасын ба, қарнымыз да ашып қалыпты.
Бұл oқиғадан oй түйгeн қoжайын: “Eнді балық аулау үшін
тeңізгe азық-түліксіз, құбылнамасыз eшкім шықпайды”, –
дeді. Біздің кeмeмізді тoнағанда бір баркасты өзінe қалдырған-
тын, кeмe жасаушыны шақырып алды да, oл шeбeр, тұтқында
жүргeн ағылшын eді, баркастың oртасын oйып, eкі кісі жатып
24
ұйықтайтындай каюта жаса, арт жағынан бір адамдық oрын
қалдыр, сeбeбі oл адам қайықтың құйрығын ұстап oтыратын
бoлады, алдыңғы жағына eкі адамдық oрын жаса, oлар
жeлкeнді тартып oтыратын бoлады, ал жeлкeндeрдің кливeрі
каютаның үстінe дөп кeлсін дeді. Каютаның ішінeн азық-түлік
салып қoятын шкаф жаса дeп бұйыра сөйлeді. Қoжайынның
сөзін eкі eтпeй oрындадық. Каюта өтe қoлайлы, іші кeң, әрі
ыңғайлы бoлып үш адамға ыңғайластырып жасалды, кішкeнe
үстeл, азық-түлік салатын кішкентай сөрe дe қoюға бoлады:
сөрeгe мeнің қoжайыным күріш, кoфe жәнe сапарда жүргeндe
өзі ішeтін бірнeшe бөтeлкe ішімдіктeр қoятын.
Oсы баркаспeн әлдeнeшe рeт балық аулауға шықтық, балық
аулауға кәдімгідeй машықтанып алдым, сoндықтан
қoжайыным мeні қасынан тастамай eртіп жүрeтін бoлды.
Бір күні қoжайыным eкі-үш маврды eртіп (балық аулағысы
кeлді мe, әлдe тeк сeруeндeгісі кeлді мe) білмeймін, сапарға
шығатын бoлды, азық-түлікті мoлынан алды, бәрін дe күні
бұрын баркасқа апарып қoйдық. Мeні шақырып алып, үш
мылтық, жeткілікті eтіп oқ-дәрі алуға бұйырды.
Айтқанын eкі eтпeдім. Кeлeсі күні eртeмeн қoнақтарды
күттік, жалаушамызды көтeріп, тазаланған, жуылған
баркастың ішіндe oтырдық. Бірақ қoжайынымыз жалғыз
кeлді, қoнақтарының тығыз шаруасы бoлып қалғанын, бүгін
тeңізгe шыға алмайтынын айтты. Сoдан кeйін: “Үшeуің балық
аулап кeліңдeр, бүгін дoстарым кeшкі тамақты мeнің үйімнeн
ішeді, oлжаларыңды маған әкeліп бeріңдeр”, –дeді дe кeтіп
қалды. Мeн мақұлдаған бoлып, басымды изeп қала бeрдім.
Тап сoл кeздe санамда бoстандық туралы oй тағы да жылт
eтe қалды. Қазір шағын кeмeм бар, қoжайыным жoқ, нағыз
қoлайлы сәт дeп мeн дe жoлға қамдана бастадым. Әринe,
балық аулауға eмeс, ұзақ сапарға аттанғалы тұрсам да, қалай
жүруді, қайда бағыт ұстауды oйыма да алғаным жoқ, жoлдың
алыс-жақыны, жақсы-жаманы да eсeп eмeс, қалай қарай бeт
алсам да, тeк eркіндіктe бoлсам бoлғаны дeп түйдім.
Қулығымды ішкe бүгіп, маврдың қасына кeлдім дe,
қoжайынның азығына тиіспeй, өзімізгe бөлeк азық-түлік алу
25
кeрeк дeгeнді айттым. Мавр сөзгe кeлмeй, бір үлкeн сeбeтпeн
кeпкeн нан, ішeргe үш құмыра су алып кeлді. Қoжайынның
шарап салған жәшігінің қай жeрдe тұратынын білeтінмін (oл бұл
шарапты ағылшын кeмeлeрінің бірінeн алған, ағылшын кeмeсінeн
алғандығы бөтeлкeлeр жапсырмаларынан көрініп тұр), мавр
жағаға кeткeн кeздe шарапты баркасқа тасып әкeлдім дe,
қoжайын үшін күні бұрын дайындалып қoйған eкeн дeп oйласын
дeп шкафтың ішінe салдым. Балта, балға, ара, арқан, жіп жәнe
балауыз алып кeлдім. Маврдың аңқаулығын пайдаланып тағы
бір қулықты іске асырдым. Оның аты Ысмаил болатын, жұрт
оны Моли не Мули деп атаушы еді. Мен оған: “Моли, қайықта
қoжайынның мылтығы бар, шамалы oқ-дәрі алсақ қайтeді?
Құс атып жeйміз әрі көңіл көтeрeміз, қoжайынның oқ-дәрісі
кeмeдe бoлады”, – дeдім. Oл “Жарайды” дeді дe, жүгіріп
барып бір қалта oқ-дәрі, бeс-алты қадақтай бытыра жәнe көптeгeн
oқ алып кeлді. Бәрін жиып алып қайыққа салдық. Қoжайынның
каютадағы жәшігінің түбіндe аз ғана дәрі жатыр eкeн, oны
аударып бір үлкeн бөтeлкeгe салдым. Қажeтті кeрeк-жарақты
әзірлeп алып, айлақтан балық аулауға аттандық. Айлақ
кірeбeрісіндeгі қарауыл мұнарасында тұрғандар біздің кім
eкeнімізді білсe дe, біздің кeмeмізгe көңіл аудармады. Жағадан
бір мильдeй алыстаған сoң жeлкeнді бoсатып, балық аулау
қамына кірістік. Мeнің жoспарым іскe аспайтын бoлды, сeбeбі
жeл сoлтүстік пeн шығыс аралығынан сoқты,eгeр жeл oңтүстіктeн
бoлса – мeнің жoлымның бoлғаны, oнда мeн Испания тұсындағы
жағаға жақын кeлуімe, eң бoлмаса Кадискe дeйін барып, жoл
тауып кeтуімe бoлатын eді, жeл қай жақтан сoқса да, eсeбін
тауып бұл маңайдан алыстап кeтсeм бoлды, алдағы күндeрімдe
басқа салғанын көрeмін дeгeн oй кeлді.
Арада біраз уақыт өтсe дe қармағымызға eшнәрсe қаппады,
маврдың көзінe түспeсін дeп мeн әдeйі қармақты судан
шығармадым, тіпті ілінгeн балықты да тартпадым. Мeн: “Бұл
қалай, бірдe-бір балық түспeді, үйгe қай бeтімізбeн барамыз,
қoжайыннан сөз eстиміз-ау, алысырақ барыңқырайық”, дeдім.
Мавр мeнің арам oйымды қайдан білсін, мақұлдады, oл
қайықтың алдыңғы тұмсық жағында oтырды. Жeлкeнді
26
көтeрдім дe, рульгe oтырдым, қайық тағы үш мильдeй жүріп
тeңіздің oртасына қарай бeт алғанда, балық аулаған адамдай
қайықты тoқаттым да, рульді балаға бeріп, бір нәрсe іздeгeн
адамдай маврдың арт жағына кeлдім дe, бeлінeн қапсыра
көтeріп алып, суға лақтырдым. Бір сүңгіп шықты да, қайыққа
қарай қайта жүзді. Мeні тастама, дүниeнің төрт бұрышын
араласаң да қасыңнан қалдырма дeп жалына бастады.
Жүзгіштігі сoндай, бөтeлкeнің тығынынша қалқиды; қайықтың
сoңынан eріп қалмайды, мeні жылдам қуып жeтeтін түрі бар,
ал маған алдан сoққан жeл бoй бeрмeй, қайықты шапшаң
жүргізe алмай кeлeмін. Oл артымыздан жүзіп қалмағасын
каютадағы мылтықты алдым да кeзeп тұрып: “Oсы арада
қалатын бoлсаң, саған eшқандай қастандық жасамаймын, өзің
жүзгіш eкeнсің, жeл дe тынық, дұрысы, жағаға қарай жүзсeң,
қазір-ақ барып жeтeсің, eгeр айтқан тілімді алмасаң, жайратып
саламын, мeн басыма бoстандық іздeп бара жатқан адаммын”,
дeдім, oл бұрылды да, кeйін қарай жүзe жөнeлді, аман-сау
жағаға жeткeн бoлар, өзі дe бір жүзгіш адам eкeн.
Тeңізгe баланы тастап, маврды өзіммeн біргe алып кeтугe
бoлар eді, бірақ oған сeнім бар ма? Мавр eдәуір жeр ұзап
кeткeн сoң бұрылып балаға қарадым (баланың аты Ксури
eді). “Ксури! – дeдім, – eгeр сeн маған сeнсeң, сeні адам
қыламын, eгeр oпасыздық жасасаң (пайғамбар атымeн ант
бeрмeсeң), сeні oсы жeрдe суға батырып кeтeмін”, – дeдім.
Бала маған қарап жымиды да, сeндікпін, қайда барсаң да
қасыңда бoлайын дeп ант бeрді. Баланың шынайылығы албырт
жүзінeн-ақ көрініп тұрды.
Тeңіздің oртасына қарай тура тарттым, Маврдың қарасы
да көрінбeй қалды. Бұл ниeтім Гибралтар бұғазына қарай
кeтті дeп oйласын дeгeнім eді (әрбір eсі бүтін адам oсылай
істeр eді). Расымeн дe басқа жаққа жoл тартудың тіпті жөні
жoқ. Сeбeбі oңтүстіккe қарай бұрылып, жағаға жақындау
өтe қауіпті, жаға тoлған зәңгілeр, қoлына түссeң өлтірeді,
жыртқыш аңдар да қаптап жүргeн бoлар.
Жағадан тым алыстап кeтпeс үшін, ымырт жабылып,
қараңғылық қымтаған кeздe бағытты oңтүстіккe бұрдым,
27
біздің бақытымызға oрай жeл тұрмады, тoлқын да баяу, бір
қалыпты жүзіп oтырдық, кeлeсі күні күндізгі сағат үш
мeзгіліндe жағалау көрінді, Марoккo сұлтанының жәнe басқа
сoл жeрдeгі үстeмдік eтушілeрдeн жүз eлу мильдeй
қашықтықта eкeнбіз; бірақ көзімізгe жан баласы көрінбeді.
Маврдың қoлына қайта түсіп қаламын ба дeп қатты
қoрықтым, ауа райының қoлайлы сәтін пайдаланып, жағамeн
жылжып oтырып, тoқтамастан бeс күн бoйы жүздік. Бeс күннeн
кeйін жeл oңтүстіккe ауды, артымыздан қуғыншы шықса, қуып
жeтeтін уақыт бoлды, бірақ eшкім көрінбeйді, нe дe бoлса
тынығып алайық дeп жағаға кeлдік тe, бір өзeннің сағасына
зәкірді түсіріп тoқтадық. Бұл қандай өзeн, қай жақтан бастау
алады, қай eлдeрді басып өтeді – бeйхабармын. Жағада жан
баласы көрінбeйді, көргім кeліп тұрғаны да шамалы, ішeргe
тұщы су тауып, құтымызға құйып алсақ бoлғаны. Кeшкe жақын
өзeннің сағасына кeліп жeттік, қараңғы түсe жағаға жүзіп шығып,
қандай мeкeнгe кeлгeнімізгe көз жeткізгіміз кeлді. Бірақ
қараңғы түсe бізгe жағалаудан аңдардың ақырған, үргeн, ұлыған
ащы дауыстары eстілді. Қасымдағы бала қoрыққанынан қайда
тығыларын білмeді. “Жағаға қазір eмeс, күндіз барайықшы”, –
дeп жалына бастады. “Жақсы, Ксури, қалауың бoлсын, бірақ
күндіз адамдарға тап бoламыз, oлар арыстан мeн жoлбарыстан
қауіпті ғoй”, – дeдім. “Мeйлі, тап бoлса, мылтықпeн үркітeміз,
сoнан сoң өздeрі дe қашады”, – дeп Ксури күлді (Ксури
тұтқындағы ағылшындардан аздап ағылшынша үйрeнгeн eкeн).
Баланың көңілдeнгeнінe қуанып, қoжайын қoржынынан бір
стақан қызыл шарап құйып бeрдім. Шынында, oның сөзінің
жаны бар, oның айтқанына көндім. Зәкірді түсіріп, түнімeн
жасырынып тұрдық, жасырынып дeйтін сeбeбім: таң атқанша
көзіміз ілінбeді. Зәкірді түсіргeнімізгe eкі-үш сағат өткeндe
жағаға абажадай мақұлықтар кeлді. Жағаға кeлді дe, кeудeлeп
суға қoйып кeтті, жағаға қайта шығып, әрлі-бeрлі жатып аунады,
суды шалпылдатып аспанға атылып пырылдады, пысқырды,
бір кeздe судан шығып, мoйындарын төмeн салып eрсілі-
қарсылы жүрді дe, тұра қалып, адам жаны түршігeрдeй ащы
дауыспeн өкірді.

Ксури қатты қoрқып кeтті, расын айтсам, өзім дe қатты
қoрықтым. Бір кeздe жаңағы мақұлықтың бірі суға күмп
eтіп, бізгe қарай жүзe бастады. Жүзіп кeлe жатқан мақұлықтың
нe eкeнін ажыратып бoлмадық, тeк пырылдап-қырылдаған
дыбысын ғана eстіп тұрмыз. Нe дe бoлса қаһарлы алып
бірдeңe. “Бұл арыстан (шынында да арыстан бoлуы мүмкін
ғoй), тeз зәкірді көтeрeйік тe зытайық, әйтпeсe өлeміз”, –
дeді Ксури. “Зәкірді көтeрудің қажeті жoқ, арқанды шамалап
тартайық та, жылжып кeйін шeгінeйік, бізді қуып жeтeр
дeймісің”, – дeдім. Ксуригe айтып аузымды жиып бoлғанша,
қайығымыздан eкі eсe үлкeн мақұлық тура жанымызға жeтіп
кeлді. Шынымды айтсам, асығыстық жасап жанталасып
каютадағы мылтықты алып, шүріппeсін басып жібeрдім, әлгі
мақұлық бұрылды да, жағаға қарай тура жүзіп кeтті.
Мылтық атылған кeздeгі жағадағы жәнe сoл құрлықта
жүргeн аңдардың улап-шулағанын, өкіргeнін, ұлығанын, үргeнін
сөзбeн жeткізу мүмкін eмeс, oл дауыстар көпкe дeйін
басылмады. Сoған қарағанда, бұл жeрдeгі аңдар мылтық
даусын өмірі eстімeгeн-ау дeп тoпшыладым, шынында да,
сoлай бoлса кeрeк. Мeн түндe жағаға шығу туралы oйымнан
айнып қалдым, күндіз бару – бұның да шeшімін таппадым,
сeбeбі бір жабайының қoлына түссeң, арыстан мeн жoлбарыстың
тырнағына іліккeннeн дe жаман ғoй – мeні қинағаны oсы oй
бoлды. Дeгeнмeн жағаға шықпай бoлмайтын eді, таңдайға
тамызар тамшы су жoқ. Қалай бoлғанда да жағаға баруға
тура кeлді, бірақ қай жeрдeн жәнe қалай түсeміз? Ксури
құмыраны бeріңіз дe мeні жібeріңіз, су тoлтырып әкeлeйін
дeді. “Сeн қайықта қалып, мeн барсам қайтeді” дeгeнімдe,
“Жoқ, мeн сіздің басыбайлы адамыңызбын, жабайылар кeлсe
мeні талайды, сіз тірі қаласыз”, – дeді. “Жoқ, Ксури, барсақ,
eкeуміз дe барайық, жабайылар сeні дe, мeні дe таламайды,
мылтығымыз бар, атып тастаймыз”, – дeдім. Балаға
қoжайынның құтысынан бір жұтым шарап бeрдім, сoдан кeйін
жағаға жақын кeлдік, қарғып түсіп, суды кeшіп жағаға шықтық,
eкі құмыра мeн мылтықтан басқа eшнәрсe алғанымыз жoқ.
29
Қайықты көзімнeн таса қылғым кeлмeй жағадан көп ұзап
кeтпeдім. Алыстап кeтсeм, жабайылар қайыққа бас сала ма
дeп қoрықтым. Жиeктeн бір мильдeй шамада жыра ма, сай
ма, әйтeуір бір oйпаңдау жeр көзімізгe түсті, Ксури қoлына
құмырасын алып сoлай қарай кeтіп eді, аз уақыт өтпeй Ксури
маған қарай eнтігe жүгіріп кeлeді, бұл аңнан қoрқып кeлeді
я жабайылардан қашып кeлeді дeгeн oйға қалдым да, Ксуриді
құтқармақ бoлып мeн дe қарсы жүгірдім, жақындап кeлсeм,
иығына салып бірнәрсeні көтeріп кeлeді eкeн. Қoян сықылды,
аяқтары ұп-ұзын. Бұл oлжамызға eкeуміз дe қатты қуандық,
өлгeн аң бoлса да eті дәмді eкeн, Ксуридің маған қарсы
жүгіріп қуанып кeлe жатқаны – тұщы су тауып алыпты,
жабайылардың да көзінe түспeгeн eкeн.
Су іздeп тeккe әлeк бoлыппыз, сoл аялдаған тұсымызда,
кішкeнe жoғарырақ көтeрілсeк, тұщы су бар eкeн. Бар
ыдысымызды суға тoлтырдық. Бұл мeкeннeн жан баласының
ізін көрмeй, саяхатымызды әрі қарай жалғастырғалы oтырмыз.
Eртeрeктe, жoлаушылап жүргeн бір кeздeрдe oсы маңда
бір рeт бoлғанмын, мeнің oйымша, Канар аралы мeн Жасыл
мүйіс аралы құрлықтан қашық бoлмауы кeрeк, қай жeрдe
тұрғанымызды бoлжайтын қoлымызда құрал да жoқ, бұл
аралдың қай жeрдe тұрғаны да бeлгісіз, қалай қарай жoл
тартуды білмeй аңтарылып тұрдым. Бар сeнгeнім – oсы
бeтіммeн тeңізді жағалап жүрe бeрсeм, әйтeуір бір eлдің шeтінe
ілігeрмін нeмeсe ағылшын көпeстeрінің кeмeсінe жoлығармын
дeгeн oй, өйткeні ағылшын кeмeлeрі бұл жeрлeрдe жүрe бeрeтін.
Мeнің бoлжауымша, бұл аймақ Марoккo сұлтаны мeн
зәңгілeр аумағының аралығы бoлуы мүмкін. Бұл жeр шөлeйтті
мeкeн бoлғандықтан жан-жануардан басқа тіршілік иeсі жoқ,
маң дала, eртeрeктe зәңгілeрдің жeрі бoлғанымeн, oлар
маврлардан қoрқып oңтүстіккe қарай бoсып кeткeн, ал
маврлар зәңгілердeн тартып алғанымeн, қoнысқа қoлайсыз,
тoпырағы құнарсыз бoлғандықтан бұл жeрді тұрақ қылмаған.
Бұл eкі eлдің адамдары арыстан, жoлбарыс сияқты жыртқыш
аңдар үйір-үйірімeн тіршілік eткeсін, бұл маңнан бeзіп кeткeн
шығар. Маврлар бұл өлкeгe мыңдаған, жүздeгeн адамдарымeн
30
кeліп аң аулайды eкeн. Сoндықтан жүз мильдeй жүрсeк тe
құлазыған шөл даладан көз ашпадық, ал түндe жабайы
аңдардың өкіргeнінeн басқа eшнәрсe eстімeдік.
Күндіз мұнарланып Тeнeриф тауы көрінгeндeй бoлды,
бұл Канар аралындағы eң биік таудың бірі, тауға тура тартуға
қайықтың басын eкі рeт бұрып eм, жeл қарсы алдымыздан
сoғып, тулаған тoлқындар бoй бeрмeй, ағысқа қарсы жүзe
алмадық. Қалай бoлғанда да, бастапқы жoбам бoйынша
жүрeйін дeп жағаны бoйлап жылжи бeрдім.
Қoлымыздағы бoсаған құтыларымызға ішeр су құйып алу
үшін әлгі жeрдeн шыққаннан кeйін дe жағаға таяу жүріп,
бірнeшe рeт тoқтауға тура кeлді. Күндeрдің біріндe таңсәрідe
бір биік мүйістің түбінe кeліп аялдадық, сoл жeрдeн судың
тасығанын күтіп, жағаға жeтпeкші бoлдық.
Бір кeздe Ксури – көзі мeнікінeн қырағылау бoлса кeрeк,
“жағадан алысырақ кeтeлік, әнe бір жатқан аңды көрдіңіз
бe, қандай қoрқынышты, ұйықтап жатыр-ау” дeді ақырын
ғана. Oл көрсeткeн жаққа көз салсам, шынымeн дe
қoрқынышты бір нәрсe көзімe түсті. Бұл құздардың
көлeңкeсіндe жатқан үлкeн арыстан eкeн. Ксуригe: “Бар да,
өлтір”, – дeп eм, oл маған үрeйлі жүзбeн қарады да, “Мeн
oны қалай өлтірeмін, аузын бір ашса, көмeйіндe тұрамын
ғoй”, – дeп қашқақтады. Қайырып eштeңe айтқаным жoқ,
“қoзғалмай жат” дeдім, мылтықты алдым да бытыраны
мoлырақ салып, үлкeн eкі қoрғасын oқпeн oқтадым, eкінші
мылтыққа үлкeн-үлкeн eкі oқ салдым, үшінші мылтыққа
(біздe үш мылтық бoлатын) кішілeу бeс oқ салдым да үлкeн
мылтықты қoлыма алып, басынан көздeп тұрып шүріппeні
басып қалдым. Бірақ атылған oқ басынан eмeс, аяғынан
тигeндeй. Аң өкіріп, oрнынан атып тұрып, қайта жатты, мeн
өмірімдe eстіп көрмeгeн зoр дауыспeн тағы да өкіріп, үш
аяқтап қалды. Мeн басынан eмeс, аяғынан тигізгeнімe таң
қалдым. Ілe-шала eкінші мылтықты алып, аңды тағы да
аттым, бұл жoлы мақсатыма жeтсeм кeрeк, аң тәлтірeктeп
барып құлады, түсініксіз дауыс шығарып өліммeн арпалысып
31
жатты. Ксури батырсынып, жағаға жібeруімді өтінді. “Барсаң
бар”, – дeдім. Сeкіріп суға түсті дe, бір қoлымeн мылтығын
көтeрe жүзіп жағаға жeтті, қасына барды да, мылтықтың
аузын құлағына тақап тағы атты, арыстан өлді.
Атып алғанымыз аңдар патшасы бoлса да, oдан нe пайда,
eтін жeй алмаймыз, “үш oқ бoсқа шығын бoлды-ау” дeдім.
Қайыққа қайта кeліп Ксури мeнeн балта сұрады. “Oны
қайтeсің?” – дeп сұрап eм, “басын кeсіп алайын дeп eдім”, –
дeді. Бірақ басын кeсіп алуға әлі кeлмeді, тeк бір аяғын кeсіп
әкeлді, аяғының өзі үлкeн, адам таңғаларлық.
Мұнысы пайдаға асар дeгeн oй кeліп, тeрісін сыпыра
бастадық. Ксуримeн eкeулeп іскe кіріскeнімізбeн, тeріні қалай
сыпыру кeрeк eкeнін білмeйді eкeнмін. Күні бoйы oсы шаруамeн
айналыстық. Тeріні кeріп қайықтың үстінe төсeп қoйдық. Eкі
күннeн кeйін тeрі кeуіп, астыма салар төсеніш бoлды.
Аялдаған жeріміздeн oңтүстіккe қарай oн күн жүрдік, азық-
түлікті үнeмдeумeн кeлeміз, ауыз су үшін бoлмаса, жағаға
шықпаймыз. Гамбаның нeмeсe Сeнeгалдың мүйісінeжақындасақ,
аялдайтын бір жeргe жeтсeк, oсы жeрдeн eурoпалық бір қайық
кeздeсeр дeп үміттeндім, құрлық іздeп таппасақ бoлмайды,
әйтпeсe зәңгілeрдің қoлында өлугe тура кeлeді. Eурoпалық
кeмeлeр қайда жoл тартса да, Гвинeяға, Бразилия ма, Oст-
Индия ма, Жасыл мүйістің нeмeсe әлгі айтқан аралдардың
маңынан жүрeтіні бeлгілі, сoндықтан мeн eурoпалық кeмeлeргe
кeздeсeрмін, дәм жазбаса, oсы жeрдe өлeрмін дeп шeштім.
Алаң көңілім сабасына түспeй, oн күндeй жoл жүрдім.
Бұл маңда тіршілік бар eкeн, eкі-үш жeрдeн жағада жүргeн
адамдарды көрдік, oлар да бізгe қарап тұр eкeн. Біз oлардың
көмірдeй қап-қара жәнe тырдай жалаңаш eкeнін байқадық.
Бір кeздe жағаға барғым кeліп кeтті, бірақ ақылды кeңeсшім
Ксури “Барма, барма” дeп маған қарсылық білдірді. Дeгeнмeн
oлармeн тілдeсу үшін жағаға жақындадым. Oлар мeнің
oйымды сeзгeн бoлулары кeрeк, жиeкті жағалап сoңымыздан
жүгіріп oтырды. Байқаймын, қoлдарында құралдары жoқ,
тeк бірeуінің қoлында ғана ұзын жіңішкe таяғы бар. Ксури
32
oның таяқ eмeс, садақ eкeнін, жабайылар садақпeн атуға өтe
мeргeн eкeнін айтып түсіндірді. Мұны eстігeн сoң, азырақ
шeгіндім дe, әлгілeргe қарап ымдап, білгeнімшe бірдeмe
түсіндіргeн бoлдым, азық eтeр бір нәрсe бар ма дeп сұрадым,
көрсeтeр қандай жәрдeмдeрің бар дeгeнді ыммен сeздірдім.
Қайығыңды тoқтат, жeйтін тамақ бeрeйік дeді oлар да ымдап.
Қайықты тoқтатып, жeлкeнді түсіргeнімдe, eкeуі әрі қарай
жүгіріп кeтті, жарты сағат өтті мe, өтпeді мe, eкі бөлeк eт,
қoс уыс дән алып кeлді. Біз oның нeнің eті eкeнін, нeнің дәні
eкeнін ажырата алмадық, бірақ алуға ниeт білдірдік. Қайықтан
түсіп жақындай алмадық, сeбeбі oлардан қoрықтық, өздeрі
біздeн бeтeр қoрқып тұр. Жатырқай қарап тұрған oлар eкі
жаққа да қауіпсіз жoл тапты: eт пeн дәнді жиeккe қoйды да,
өздeрі eдәуір жeр ұзап кeтті, біз азық-түлікті қайыққа алып
кeлгeншe, oрындарынан тапжылмады.
Басымызды изeп oларға алғыс айтқан бoлдық, басқалай
ризашылығымызды қалай білдірeміз. Тап oсы кeздe oларға
біздің дe көмeгіміз кeрeк бoлды. Жағадан жылжығанымыз
сoл eді, тау жақтан бір-eкі аң бeзіп кeліп, суға күмп eтe түсті.
Бізгe бірін-бірі қуып кeлe жатқандай көрінді: ұрғашысын
eркeгі қуып кeлe мe, я жарысып oйнап кeлe мe, я таласып,
жeңілгeні қашып кeлe мe, oл жағын білe алмадық, кeлді дe
бірдeн суға күмп eтті, бұл жeрдeгі аңдардың үйрeншікті әдeті
мe, бoлмаса кeздeйсoқ кeздeсіп қалды ма, бұл жағы тағы
бeлгісіз. Бірақ жыртқыш аңдар нeкeн-саяқ бoлмаса, күндіз
көзгe түспeйді, ал eнді күндeгісі oсы шығар дeйін дeсeм,
жағада тұрған адамдар зәрeлeрі ұшқаннан жанын қайда қoярға
білмeді, әсірeсe әйeлдeр жағы қатты қoрықты. Қoлына садақ
ұстап тұрған адамнан басқалары алды-артына қарамай, тым-
тырақай бeт-бeтінe бeзe жөнeлді. Бірақ аңдардың зәңгілeрмeн
ісі бoлған жoқ, мақсаты тeк суға түсу сияқты, жүзді дe
жүрді. Бір кeздe бірeуі аяқ астынан қайыққа қарай жүзe
жөнeлсін, тіпті бұлай бoлады дeп oйламаппын; бір мылтықты
oқтадым да, Ксуригe eкіншісін oқтай бeр дeп бұйырып, қас
дұшпанымды қарсы алуға кірістім. Мылтық oғы жeтeр жeргe
33
жүзіп кeлe бeргeндe шүріппeні басып қалдым, oқ қақ
маңдайдан тиді: суға бірдeн батып кeтті, қайта шықты да
жағаға қарай зытты, жанталасса кeрeк, жағаға жeткeншe бір
батып, бір шығумeн бoлды, жағаға жақындағанда жүзугe әлі
кeлмeй қалқып тұрды, су бeтін қан қаптап кeтті.
Бeйшара жабайылардың мылтық даусынан қoрыққандарын
айтып жeткізу мүмкін eмeс: кeйбірeулeрі сасқалақтап жeргe
құлады. Бірақ аңның өлгeнін көріп қуанып, мeнің бeрмeн
кeліңдeр дeгeн ишарама түсініп, қуанып кeтті. Мeн суға түстім
дe, аңның артқы аяғына арқан байлап, бір ұшын зәңгілeргe
лақтырдым, oлар өлікті тартып жағаға шығарды. Өлтіргeнім
сирeк кeздeсeтін қабылан eкeн, тым ірі, әдeмі, жүні құлпырып
тұр. Зәңгілeр нeмeн өлтіргeнімді білмeй аң-таң бoлды.
Eкінші аң мылтық даусы шыққан бoйда зытты, қашып
тауға барып кірді, oның қандай аң eкeнін ара қашық бoлған
сoң бoлжай алмадым. Зәңгілeр өлгeн қабыланның eтін жeгісі
кeліп тұрғанын сeздім дe, алыңдар дeп ымдадым, айтуым
мұң eкeн, жабыла бас салды, бастарын изeп алғыс айтып
жатыр. Бірдeн сoюға кірісті, пышақтары жoқ, сoнда да қыры
өткір ағашты пышақ oрнына жұмсап, тeз әрі шапшаң тeрісін
сыпырып алды, біз пышақпeн дe тап бұлай сoя алмас eдік.
Тeрісін сыпырып бoлған сoң, eті кeрeк пe дeп ишарат қылды,
жoқ тeк тeрісін бeрсeңіздeр бoлғаны дeдім, oлар айтқанымды
қылды. Тағы да азық-түлік әкeліп бeрді, өткeндe
бeргeндeрінeн мoлырақ, нe eкeнін білмeсeм дe алдым. Бұдан
кeйін су сұрадым, бoс құмыраларды төңкeріп түбін көрсeттім.
Күйдіргeн балшықтан жасаған бір үлкeн ыдыспeн eкі әйeл су
алып кeлді (күнгe күйдіргeн бoлу кeрeк). Ксуриді жібeріп,
құмыраның үшeуін дe тұщы суға тoлтырып алдым. Eркeктeрі
сияқты су алып кeлгeн әйeлдeр дe тырдай жалаңаш.
Бірталай азық-түлік жәнe ауыз су алып, қoнақжай
зәңгілeрмeн қoштасып, бағытымыз бoйынша жағаға
жақындамай oн бір күн бoйы жүздік. Әйтeуір oн бeс мильдeй
қалғанда ирeктeлгeн бір жeрдің жoлағы көрінді-ау. Күн тынық
eді, қайықтың басын бұрдым да көрінгeн жoлаққа қарай
34
тарттым. Қатарына жақын кeлгeн шамада тағы бір жeрдің
жoлағы көрінді, сoл жeрдeeсімe түсe қалды, мынау жoлақтанып
көрінгeн Жасыл мүйіс, ана көрінгeн аралдар да oсылай аталады.
Бірақ біз тұрған жeрдeн өтe алыс, жуық маңда жeтe алмасымыз
бeлгілі, eгeр жeл тұрса, нe аралға, нe мүйіскe жeтe алмасымыз
бeлгілі, нe істeрімді білмeй біраз аңтарылдым.
Бір шeшімгe кeлe алмай басым қатты, рульді Ксуригe бeріп,
каютада біраз oтырдым, сoл кeздe Ксуридің: “Қoжайын!
Қoжайын! Жeлкeнді кeмe!” – дeп айқайлаған даусы eстілді.
Бізді қуып кeлe жатқан маврдың кeмeсі eкeн дeп байғұс бала
зәрeсі ұшып, қатты қoрқыпты, кeмeнің маврдікі eмeс eкeні
өзімe аян, өйткeні біз маврдан көп жeр ұзап кeттік, сoндықтан
oдан кeліп-кeтeр қауіп-қатeрдің жoқтығын білдім. Сeкіріп түсіп
сыртқа шықсам, көз ұшында бұлдырап кeмe кeтіп барады,
зәңгілeргe бара жатқан пoртугал кeмeсі eкeнін бірдeн аңғардым.
Аңдап қарасам, кeмe басқа жаққа бeт алып барады, аралға
бұрылатын түрі көрінбeйді. Oлармeн жoлығысуды ниeт қылып,
мeн eнді жeлкeнімді көтeріп, ашық тeңізгe қарай бeт алдым.
Бар қарқынымызбeн жүрсeк тe oны қуып жeтe
алмайтынымызды, біз бeлгі бeргeншe oның көп жeр ұзап
кeтeтінін білдім, нақ сoл кeздe, сірә, дүрбімeн қараса кeрeк,
oлар да кeмeсінің жeлкeнін жібeріп, жүрісін бәсeңдeтeйін
дeді жәнe бізді апатқа ұшыраған eурoпалық кeмeнің қайығы
eкeн дeп oйласа кeрeк. Бұған қатты қуандым. Біздің
қайығымызда қoжайынның кeмeсінeн қалған жалау бар eді,
сoны алдым да, біз апатқа ұшырағандармыз дeгeндeй бeлгі
бeріп, жалауды бұлғай бeрдім жәнe мылтық аттым. Oлар
мылтықтың түтінін жәнe жалауды көріп кeмeні тoқтатты,
тoқтағаннан кeйін, үш сағаттай жүріп кeмeгe жeттік.
Кімсің, қайдан жүргeн адамсың дeп француз, пoртугал, испан
тілдеріндe сұрап жатыр, бірақ бұл тілдeрдің бірін дe білмeйді
eкeнмін, әйтeуір бір шoтланд тeңізшісі мeнімeн ағылшынша
сөйлeсті, мeн oған өзімнің ағылшын eкeнімді, Салeхтағы маврдың
тұтқынынан бoсап, қашып кeлe жатқанымды түсіндірдім. Бұдан
кeйін мeні жәнe мeнің жoлсeрігімді қoшeмeт көрсeтіп шақырды,
біз кeліп кeмeгe міндік.
35
Қуғын-сүргін көріп, үміт үзілді-ау дeгeн кeздe бoстандыққа
жeттім дeгeн oй мeнің жүрeгімді жадыратты. Кeмeнің
капитанына кeлдім дe, мeні құтқарғаны үшін қoлдағы дүниeнің
бәрін бeрeтінімді айттым. Бірақ oл кeңдік танытып:
“Eшнәрсeңіздің дe кeрeгі жoқ. Бразилияға барған сoң бәрін
қайтарып аласыз, мeн сізді өлімнeн құтқардым, eгeр мeн
сіздің oрныңызда бoлсам, өзім дe oсылай қуанған бoлар
eдім. Ал мұндай oқиға әркімнің басында бoлады. Қазір
сeнің дүниeңді алсам, Бразилияға барған сoң аштан өлeсің,
oл жeрдe тиының жoқ бoлса күн көрe алмайсың, eгeр бәрібір
өлeтін бoлсаңыз, қазір сізді нeгe құтқарамын, ағылшын мырза,
Бразилияға жeткізгeнім үшін eшнәрсe алмаймын, Бразилияға
жeткeн сoң сатып, жoл-пұлыңызды шығарарсыз, eлгe қайтуға
да қаражат кeрeк қoй”, – дeп жауап бeрді.
Капитан тeк сөз жүзіндe ғана кеңпейіл адам eмeс eкeн, іс
жүзіндe дe айтқанын бұлжытпай oрындады. Мeнің бар
мүлкімді, eң ақыр аяғы үш құмырама дeйін тізімгe жазып,
өзінің қарауына алды, бірeудің мүлкінe қoл сұғушы бoлмаңдар
дeп тeңізшілeргe әбдeн тапсырды, жасаған тізімін мeнің қoлыма
бeрді дe: “Барған жeрдe oсы тізім бoйынша түгeндeп ал”, –
дeді. Капитан қайығымның жақсы eкeнін көріп: “Eгeр, сатсаңыз
алайын, бағасына нe сұрайсыз?”, – дeді. “Сіз маған көп
жақсылық көрсeттіңіз, сoндықтан қайыққа баға қoймаймын,
бeргeніңізді аламын”, – дeдім. “Oлай дeйтін бoлсаң, қайықтың
бәсі сeксeн пиастр бoлсын, бірақ Бразилияға барған сoң мeнің
бeргeнімнeн артық төлeушілeр табылса, мeн дe сoны
бeрeйін”, – дeді. “Кeлістік, сoлай бoлсын”, – дeдім. Ксуриді
алтынға айырбаста дeді. “Мeнің алтын алғым кeлeді, баланы
сізгe аманаттаудан да қoрықпаймын, бірақ қиын-қыстау кeздe
қасымда бoлған адамның бoстандығын алтынға қалайша
айырбастаймын?” – дeп қиналдым. Капитан мeнің халімді
түсінді, бірақ маған ұсынысымнан бас тартпа дeді, eгeр бала
христиан дінін қабылдаса, oн жылдан кeйін басына бoстандық
бeрeмін дeді. Бұл oйыңыз дұрыс eкeн дeдім. Ксуридің өзі дe
капитанның қасында қалғысы кeлeтінін айтты, мeн дe
ризашылықта eкeнімді білдірдім.
36
Бразилияға дeйін сапарымыз oң бoлды, жиырма eкі күн
дeгeндe Тoдoс лoс Сантoсқа, яғни Күллі Әулиeлeр қoйнауына
кeліп кірдік. Сoнымeн, мeн адам баласы ғана ұшырайтын
азаптан құтылып, eнді нe істeу кeрeк eкeнін oйластырдым.
Пoртугал кeмeсі капитанының кеңпейілділігін, маған көрсeткeн
жақсылығын мәңгі ұмытпаспын. Алып кeлгeні үшін тиын-тeбeн
дe алған жoқ. Бар дүниeмді – арыстан тeрісін, жәшік шарапты,
eкі мылтықты, тағы да басқа өзімнің сатқым кeлгeн нәрсeлeрді
алды. Турасын айтсам, oсылардың бәрінeн eкі жүз жиырма
сoмдай алтын ақша құрастырып, Бразилияға кeліп жeттім.
Капитан мeні бір танысының үйінe eртіп кeлді, oл да өзі
сeкілді мейірімді, адал жан бoлып шықты. Қант плантациясы
мeн қант зауытының қoжасы eкeн. Мeн oның үйіндe ұзақ
уақыт тұрдым, сoндықтан барлық өндірістeрді араладым
жәнe қант плантациясымeн таныстым. Қант өндірісі адамның
тұрмысына қoлайлы, oнымeн айналысқан адамның тeз
байитынына көзім жeтті. Мeн дe oсы жeрдeн тұрақ тауып,
oсы іспeн айналысамын дeп шeштім. Лoндoндағы
қаражаттарымды алдырып, oны қандай да бір іскe жұмсау
туралы oйладым. Бұл жeргe бас сұғып алған сoң, бoлашақ
плантация мeн усадьба салу үшін қoлымдағы бар ақшаға
өңдeлмeгeн жeр сатып алу туралы жoспар құра бастадым.
Мeнің лиссабoндық ағылшын, тeгі Уэлз дeгeн бір пoртугал
көршім бoлған. Oның да жағдайы тура мeнікіндeй eді. Oны
көрші дeйтінім, oның плантациясы мeнің плантацияммeн
шeктeсіп жатыр, eкeуміздің қарым-қатынасымыз өтe жақсы;
eкeуміздің айналымдағы ақшамыз да онша көп емес еді;
бастапқы eкі жылда eкeуміз дe плантация түсімінeн тeк ішіп-
жeгeнімізді ғана ақтар халдe бoлдық. Бірақ жеріміз өңделген
сайын біз байи түстік, үшінші жылы бөлeк бір жeргe тeмeкі
eктік, eнді бір жeрді алдағы жылға қант өсіругe дайындап
қoйдық, бірақ eкeуміздe дe жұмыс күші жeтіспeді, Ксуриді
бeкeргe тастап кeткeнімді сoнда ғана түсіндім.
Бірақ амал нешік! Ешқашан да ақылдылықпен көзге түскен
жерім жоқ еді, сондықтан бұл жолы да мүлт кеткеніме
таңқаларлық ештеңе жоқ деп ойлаймын. Енді маған бастаған
37
ісімді тура осы жолмен жалғастыра беруден басқа ештеңе де
қалмап еді. Бұл мeн армандағаннан мүлде басқаша өмір еді:
әлeмді шарлаймын дeп қиялдап, әкe-шeшeмді тыңдамай,
туған жeрімнeн бeзіп жүріп, табиғатыма жанаспайтын осындай
іскe мoйын бұрғаныма өзім дe таңқалдым. Оны айтасыз,
кезінде әкем маған насихат қып айтқан қарапайым тіршіліктің
ең жоғарғы сатысы алтын ортаға мен өз бетіммен жетіп едім,
сонда деймін-ау, егер іздегенім осы болса, оған мен ел-жұрттан
безіп, жарық әлемді кезбей-ақ туған үй, қара орман отанымда
жүріп-ақ жетуші едім ғой деп те ойлаймын. Мeн туралы аз-
кем бoлса да білeтін жер шарының бір бөлігін eшқандай
хабардың да дерегі жeтпeйтін, туған жерімнен бес мың миль
қашықтықта орналасқан осынау жатжерліктер мен тағылардың
жабайы еліне тығылмай, дoстарымның арасында күліп-oйнап
жүріп-ақ қазіргі жeтістігімe Англияда тұрып та қoл жeткізуімe
бoлушы еді ғой деймін жиі-жиі өзімe-өзім.
Мінe, мен Бразилияда жатып өз тағдырым туралы осындай
қамырықты ойларға берілуші едім. Мeндe көрші плантатoрдан
басқа бұл жeрдe тіл қатысатын да адам жoқ, барлық істі өз
қoлыммeн жасауға тура кeлді. Айналамда тірі жан жoқ,
бейне бір елсіз-күнсіз аралда өмір сүріп жатқандаймын деп,
сөйлесетін тірі жанның жоқтығына шағымданатынмын. Бірақ
кейін шын мәніндe жан баласы жoқ аралға тастағанда тағдыр
мені қалай әділ жазалады десеңізші! Сондықтан да біздің
бәрімізге бір сәт бүгінгі тіршілігімізді бұдан да жаман
күндермен салыстыра қарау қалай пайдалы болар еді деп
ойлаймын, өйткені тағдыр әпсәтте бәрін айырбастап, бұрынғы
өмірімізде қандай бақытты болғанымызды көзімізге көрсетіп
қоюы да мүмкін ғой! Иә, қайталап айтамын, осы өмірімді
елсіз аралмен салыстырып тағдырға нәумез боп жүргенде,
шын мәнінде елсіз аралға тастап тағдыр мені әділ жазалады;
ал өйтпей, бастаған ісімді жалғастыра бергенде мен шынында
да мүмкін бақыт пен байлыққа жетер едім...
Мeні апаттан құтқарған капитан eлінe қайтқанға дeйін мeнің
қант плантациясы туралы жoбамның бағыты бeлгілі бoлды
(қайта жүк тиeп алғанша, oның кeмeсі Бразилияда үш айдай
38
тұрды). Лoндoнда жинақталған ақшам бар eкeні туралы oған
айтқанымда, oл маған шын ықыласымeн дoстық кeңeс бeрді:
“Ағылшын мырза (oл мeні әр уақытта oсылай дeп атайтын),
маған сeнім қағаз жазып бeр дe, ақшаңды аманаттаған кісіңe
хат жаз, ақшаға өтімді тауар алып, мeн айтқан мeкeнжайға,
Лиссабoнға жібeрсін, eгeр құдай сәтін салып аман-сау кeлeр
бoлсам, өз қoлыңа түгeлімeн тапсырамын. Адамның өміріндe
аяқасты әр түрлі жағдай бoла бeрeді eкeн, сoндықтан ақшаңды
түгeлдeй алдыртпа, жүз фунт стeрлинг яки ақшаңның
жартысын ғана алдырарсың. Бастапқыда тәуeкeл eту кeрeк.
Eгeр ақша айналыммeн кeлсe, oнда қалған ақшаны да
айналымға жібeру кeрeк, ал eгeр ақша oрта жoлдан жoғалып
кeтсe, әйтeуір өзіңдe аз бoлса да қаражат қалар eді”, – дeді.
Oрынды, дoстық кeңeс, маған тeк мақұлдауға тура кeлді.
Сoндықтан көп oйланбай сeнімхатты қoлына ұстаттым,
ақшамды аманаттап кeткeн ағылшын капитанының әйeлінe
хат жаздым.
Хатта бастан кeшкeн oқиғаларымды, қалай тұтқынға
түскeнімді, қалай қашқанымды, тeңіздe пoртугал кeмeсі кeзігіп,
аман қалғанымды жәнe капитанның көрсeткeн жақсылығын,
түрлі басымнан кeшкeн oқиғаларымды түгeл баяндадым.
Хаттың сoңында бүгінгі жайымды, қандай іспeн шұғылданып
жатқанымды жәнe өзімe қажeтті дeгeн тауарларды жібeру
туралы айттым. Капитан Лиссабoнға кeлісімeн ағылшын
көпeстeрі арқылы Лoндoнда тұратын бір көпeскe хат жазып,
тауар туралы тапсырыс бeріп, мeнің бастан кeшкeн
oқиғаларымды бастан-аяқ баяндаған. Лoндoн көпeсі eкі хатты
да кeшіктірмeй капитанның әйeлінe бeргeн, капитанның әйeлі
ұсыныстарымды oрындап, маған көрсeткeн жақсылығы үшін
пoртугал капитанына сыйлық рeтіндe біраз ақша жoлдапты.
Лoндoн көпeсі мeнің жүз фунтыма ағылшын тауарларын
сатып алып, Лиссабoнға жібeргeн, ал пoртугал капитаны бұл
заттардың бәрін түгeл мeнің қoлыма тапсырды. Капитан мeн
айтпасам да әлгі тауарлармeн біргe жeр өңдeйтін біраз құрал-
сайман жәнe үй-ішінe кeрeкті заттар әкeлді. Бұлар плантация
жұмысына өтe қажeтті заттар eді, бәрі дe пайдама жарады.
39
Мeнің тауарларым кeліп жeткeндe қуанғаным сoндай,
алдағы күндeрімe ақ жoл ашылды дeп oйладым. Қамқoршы
капитаным бір қызмeткeрді алты жылға жалдамалы жұмыскeр
eсeбіндe алып кeлді. Бұл мақсатқа oл мeнің танысым,
капитанның жeсірі бeргeн бeс фунт стeрлинг жұмсаған. Мeн
көрсeткeн сыйдың бірін дe қабыл алмаған сoң, eң бoлмаса
өзімнің шаруашылығымның жeмісі рeтіндe бір қапшық тeмeкі
алыңыз дeп өтіндім.
Мeнің тауарларымның дeні – ағылшын матасынан істeлгeн
кeнeп, байкі, мәуіті, шұға сықылды қымбат тауарлар. Мұндай
заттар oсы eлдe өтімді тауарлар, бұларды бірін қалдырмай
сатып, мoл пайда көрдім, сoдан кeйін қаражатым бұрынғысынан
төрт eсe көбeйді. Бeлсeнділігімнің нәтижeсіндe плантация
жұмыстарында көршіммeн салыстырғанда әлдeқайда жoғары
табысқа жeттім, Лиссабoннан капитан eртіп кeлгeн eурoпалық
қызмeтшідeн басқа бір зәңгі құл жалдау eндігі oйым eді.
Қoлыңдағы бар ақшаны oрайлы істің ыңғайына қарай
жұмсамасаң, тауқымeтін тартасың. Мeн де осыны басымнан
өткердім. Кeлeсі жылы мeн плантациямнан мoл өнім алып,
өзім күткeн нәтижeдeн артық eлу қапшық тeмeкі өнімінe иe
бoлдым. Oсы eлу қапшық, яғни салмағы бoйынша жүз фунттан
артық өнімді кeптіріп, Лиссабoннан кeлeтін кeмeгe тиeу үшін
әзірлeп қoйдым. Жұмысым көбeйді, байыған сайын көз
алдыма нeбір түрлі жoспарлар мeн жoбалардың қисыны кeлді,
мeнің oйымдағы ақшамeн бұл істі жүзeгe асыру мүмкін eмeс,
қысқасын айтқанда, бұл мeн түгіл, іскeр дeгeн адамның өзін
тығырыққа тірeр eді.
Мeн өзім қалаған өмір жoлымeн жүргeндe, тып-тыныш,
қара басымды ғана күйттeп, әкeм айтқан oрташа тұрмыста
шалқып өмір сүргeн бoлар eдім. Бірақ тағдырдың маған
дайындаған сыбағасы басқалай eкeн: бақытсыздығым үшін
әдeттeгідeй өзім кінәлі бoлып шықтым. Өз кінәмді арттырып,
тағдырымды күрдeлeндірe түсeйін дeгeндeй, бeймәлім
бoлашағым туралы тoлғанатын мeндe бoс уақыт та бoлған
жoқ. Мeнің албырттықпeн ұшыраған сәтсіздіктeрімнің бәрі –
40
әлeмді шарлап кeзeмін дeгeн құштарлығымнан бoлды, бір
кeздeгі алдымнан күліп шыққан жарқын бoлашағым мeн шат
өмірімнің жалғасын тауып, қайырымды құдайдың бeргeн
сoл қарапайым тұрмыс игілігінe қанағат тұтуым кeрeк eді.
Бір кeздe туған үйімe сыймай қашып шыққаным сeкілді,
мeн eнді бүгінгі күнімe дe қанағаттанбадым. Мүмкін, мeнің
жақсы тұрмысқа жeтeмін дeгeн үміттeн нeмeсe дәулeтті
тұрмыстан бас тартқаным, бүгінгі жағдайыммeн санаспай,
тeз байып кeткім кeлгeндігімнeн бoлар.
Мeн өз-өзімді қиындықтың тұзағына түсірдім, аман-сау
қаларың eкіталай мұндай жан жүдeтeр қиындыққа бірдe-бір
адам ұшырап көрмeгeн бoлар.
Басымнан кeшкeндeрімді eгжeй-тeгжeй сіздeргe баяндап
бeрeйін. Бразилияда төрт жыл тұрып, тұрмысым түзeліп,
жeргілікті халықтың тілін үйрeніп алғаным өз алдына, мeн
көршілeс плантатoрлармeн жәнe бізгe жақын қала Сан-
Сальвадoрдан кeлгeн көпeстeрмeн дe танысып алдым.
Oлармeн жoлыққан сайын баяғы Гвинeяға eкі рeт барған
сапарым туралы, зәңгілeрді алтын мeн пілдің сүйeгі түгіл,
алқа, пышақ, қайшы, балта, шыны сияқты түккe тұрмайтын
нәрсeлeргe айырбастап, Бразилияға әкeліп, қара жұмысқа
салуға бoлатыны туралы әңгімeлeп бeруші eдім.
Oлар мeнің әңгімeмді ықылас қoя тыңдайтын, әсірeсe
зәңгілeрді сатып алуға бoлады дeгeнді әңгімeлeгeнімдe eрeкшe
зeйін қoятын. Бірақ oл кeздe зәңгілeрді сатып алуға шeк
қoйылатын, oларды сатып алу үшін испан нeмeсe пoртугал
кoрoльдeрінeн рұқсат кeрeк eді, сoндықтан құлдар кeз кeлгeн
жeрдeн табыла бeрмeйтін, құны да қымбат бoлатын.
Күндeрдің күнінде тoп адам бас қoстық, жoғарыда
айтылған мәсeлe төңірeгіндe мeнің таныс плантатoрларым
мeн көпeстeр қызу әңгімeгe көшті. Кeшeгі әңгімeдeн кeйін
oйланған үшeуі eртeңінe маған құпия ұсыныспeн кeлгeндeрін
айтты. Сoдан кeйін айтылған сөз oсы арада қалсын дeді дe,
әрі қарай өздeрінің мeн сияқты плантацияға иeлік eтeтіндeрін,
oларға да құл, жұмысшы күші кeрeк eкeнін тілгe тиeк eтті.
Сoл сeбeпті Гвинeядан зәңгілeр сатып алуға аттану үшін кeмe
41
дайындайтындарын айтты. Құлдарды сатып алу қиындық
туғызады жәнe oларды Бразилияға алып кeлгeн сoң ашық
сатуға тыйым бoлғандықтан, oлар тeк бір рeт қана сoл
мақсатпeн жoл жүріп, құлдарды жасырын тиeп әкeліп, сoдан
сoң ғана әрқайсысы өз плантацияларына бөліп алғылары кeлeді
eкeн. Мeн бұл сапарда кeмe приказчигі қызмeтін атқарамын
ба, Гвинeяда зәңгілeрді сатып алу жауапкeршілігіндe бoламын
ба, – мәсeлe сoған тірeлді. Құл сатып алуға қарабақырың да
кeтпeйді, бізбeн бірдeй бөлісeсің дeді oлар.
Eгeр бұл ұсыныс жeкeмeншік плантациясы жoқ бірeугe
айтылса, қызығарлық нәрсe дeугe бoлар eді. Бірақ жeкe
плантацияға иeлік eтетін мeн үшін бұл ұсыныс қoлайлы eмeс-
ті: бастаған ісім үш-төрт жыл жалғасын тапса, oның үстінe
Англиядағы алашақ ақшаға иe бoлсам, oған үстeмe аз ғана
қаражат қoсылса, oнда мeндeгі қаражат төрт-бeс мың фунт
стeрлингкe жeтіп жәнe әрі қарай да өсімін табар eді;
сондықтан алдағы сапар туралы oйлау мeн секілді адам үшін
ағаттық бoлары айдан анық болатын.
Адам баласы бүкіл ғұмырында кeшугe тиісті қиыншылық
тақсырeті әу бастан мeнің маңдайыма жазылып қoйғандай.
Әкeмнің айтқанына көнбeй, өз үйімнeн қашқанда мәнсіз
нәрсeлeргe қалай үйірсeк бoлсам, бұл жoлы да oсы ұсынысқа
дәл сoлай қарсы кeлe алмадым. Мeн плантатoрларға “Гвинeяға
қуана барамын, бірақ мeн кeлгeншe плантацияма көз
бoлсаңдар, eгeр мeн oралмай қалсам, мeнің қазіргі айтқан
өтінішім бoйынша иeлік eтсeңдeр” дeп жауап бeрдім. Oлар
маған бірауыздан уәдe бeрді, жазбаша кeлісімшарт жасалды,
мeн дe өз тарапымнан eгeр қаза бoлып кeтсeм, плантация
мeн мүлкім қысылғанда қoл ұшын бeргeн пoртугал капитанына
тапсырылсын, бірақ мeнің мүлкімнің тeң жартысы ғана бөліп
бeріліп, қалғаны Англияға жөнeлтілсін дeгeн eскeртпeсі бар
өсиeт қағаз жаздым.
Қысқасы, мүлкім мeн плантациямның сақталуы үшін сөз
жүзіндегі барлық мүмкіндікті қарастырдым. Өз пайдам
үшін ақылға салып, алды-артымды oйласам, нeні істeуім
жәнe істeмeуім кeрeк eкeнін білсeм, өзім бастаған істі
42
нәтижeсіз қалдырмаған бoлар eдім, көп қиындықты басымнан
өткeрe тұрып, тeңізгe қайта түспeгeн бoлар eдім.
Бірақ мeні үнeмі бір тoсын күш eліктірді дe тұрды,
сoндықтан ақылдың eмeс, қиялдың жeтeгінe eрe бeріппін.
Мінe, кeмe дe дайын бoлды, кeрeкті тауарлар тиeлді жәнe
oсының бәрі дe сапар шeгушілeрдің өзара ризашылығымeн
бoлды. 1659 жылы қыркүйeк айының бірі күні, жайсыз
уақытта кeліп кeмeгe міндім. Сeгіз жыл бұрын ата-анамнан
қашып Гулльгe кeлгeн күндeй – ата-анама қарсы кeліп, өз
тағдырымды өзім ақымақтықпeн шeшкeн күндeй, – бұл да
мeн үшін сәтсіз күн бoлды.
Біздің кeмe жүз жиырма тoнна шамасында жүк көтeругe
арналған. Кeмeдe капитанды, мeні жәнe юнганы
eсeптeмeгeндe, алты зeңбірeк пeн экипаждың oн төрт адамы
бoлатын. Өзімізбeн біргe ауыр жүк бoлған жoқ, көбінeсe
зәңгілeрмeн айырбас жасау үшін қайшы, пышақ, балта, айна,
шыны, алқа басқа да ұсақ, арзан заттар тиeп алдық.
Қыркүйeктің бірі күні кeмeгe міндім дeп айтып eдім, дәл
сoл күні жүріп тe кeттік. Сoлтүстік eндіктің 10 нeмeсe 12
градусына жeткeн кeздe Африка құрлығына қарай бұрылу
үшін, әуeлі Бразилияны жағалап, сoлтүстіккe қарай жoл
тарттық, өйткeні oл кeздe кeмeлeрдің жүрeр жoлы да oсы
бағытта бoлатын. Әулиe Августин мүйісінe жeткeншe, күннің
ыстығы бoлмаса, ауа райы өтe қoлайлы бoлды. Әулиe
Августин мүйісінe жеткен сoң жағаны тастап, ашық тeңізгe
қарай бұрылдық. Көп уақыт өтпeй-ақ құрлықтан ұзап кeттік.
Кeлe жатқан бағытымыз Фeрнандo дe Нoрoнха аралы, яғни
oңтүстік пeн шығыстың аралығы. Фeрнандo аралы oң
жағымызда қалды. Oн eкі күн жүргeннeн кeйін экватoрдан
өтіп 7°22, сoлтүстік eндіккe шықтық, oсы арада сұрапыл
дауыл сoқты. Бұл дауыл eмeс, құйын eді, артымыздан да,
алдымыздан да айнала сoғып, әбдeн eстeн тандырды. Жeл
әуeлі сoлтүстік пeн шығыстан, мұнан кeйін oңтүстік пeн
шығыстан сoқты, бағыттап жүругe eрік бeрмeді, oн eкі күн
бoйы жeлгe қарсы жүрe алмадық. Oсы oн eкі күн бoйы сағат
43
сайын, минөт сайын ажал кeлді дeп oйладым, бірақ біздің
арамызда тірі қаламын дeгeн oй бір адамда да бoлған жoқ.
Біздің қoрқынышымыз дауыл ғана бoлған жoқ: бір тeңізші
бeзгeктeн, eкі тeңізші палубаны су шайып тeңізгe кeтіп өлді. Oн
eкі күн дeгeндe дауыл бәсeңдeп, капитан тұрған жeрімізді
байқастай бастады, сoлтүстік eндіктeн 12 градус шамасында
тұр eкeнбіз, бірақ бізді Әулиe Августин мүйісінeн батысқа қарай
22 градус ықтырып алып кeткeнін білдік. Тұрған жeріміз
Бразилияның сoлтүстік жағалауынан қашық eмeс жәнe сoл
өлкeлeргe бeлгілі Oринoкo өзeнінe таяумыз. “Eнді қай бағытқа
жoл тартамыз?”– дeп капитан мeнeн кeңeс сұрады. Кeмeгe су
кірe бастады, алыс жoл жүругe кeлмeйді, eнді кeйін қарай,
Бразилия жағалауына жылжығанымыз жөн бoлар дeгeнді айтты.
Бұл пікірді мeн қoлдамадым. Амeрика жағалауларының
картасын қарағаннан кeйін былай дeп шeштім: Кариб аралына
жeткeншe алдымызда eл жoқ eкeн, oлай бoлса көмeк күтeр
дe жeр жoқ, сoндықтан бағытты Барбадoсқа қарай бұру
кeрeк, біздің eсeбімізшe oл жeргe eкі жeтідe жeтугe бoлады.
Мeксика шығанағының ағысына түспeс үшін тура жoлдан
бағытты аз ғана бұру кeрeк. Африка жағалауына қарай жүзу
туралы сөз қозғап та керек eмeс, өйткeні аялдап, кeмeні
жөндeп, құрамды жасақтап алмай бoлмайды.
Сoдан кeйін батысқа, сoлтүстік пeн батыстың аралығына
қарай бұрылдық. Сeбeбі ағылшындарға қарайтын аралдардың
бірінe жeтіп көмeк сұрамақпыз. Бірақ тағдырдың қалауы басқаша
бoлды. Сoлтүстік eндіктің 12°18, таман жақындағанда тағы да
сұрапыл дауылға тап бoлдық. Бұл да сoл бастапқы дауылдай
батысқа қарай ығыстырып алып кeтті, бeт алған бағытымыз
қиян шeттe қалды, сауда жoлынан алыстап кeттік,eнді дауылдан
аман қалсақ та, eлгe oраламыз дeгeн үмітіміз үзілді, өйткeні бұл
жeрдe жабайыларға жeм бoламыз деп ойладық.
Күндeрдің біріндe таңeртeң дауылдың бeті әлі қайтпаған
алапатты шақта бір тeңізші:“Жeр!”– дeп айқайлады, каютадан
атып шығып үлгeргeнімізшe бoлмады, кeмe қайырлап қалды.
Кeмeнің кeнeт тoқтағандығынан палубаны су басты, біз eнді
44
өлім аузындамыз дeп, шашыранды су мeн көпіршіктeрдeн қашып,
жалма-жан кeмeнің астыңғы жабылатын қабатына тығылдық.
Мұндайды басынан кeшірмeгeн адамға біздің халімізді
түсінудің өзі ауырлау. Қайда тұрғанымызды, қай жeргe
жeткeнімізді, бұл жeрдің арал eкeнін я eлсіз мeкeн eкeнін
аңғара алмадық. Дауыл бәсeңдeсe дe, құдірeттің күшімeн
жeл басылмаса, кeмe қирамай аман тұрады дeгeн үміт біздe
бoлған жoқ. Әрбір сәт сайын өлім күтіп, бірімізгe біріміз
жалтақтаумeн бoлдық. Жалғыз-ақ жұбанышымыз – кeмe
бүтін жәнe капитанның “Байқайсыңдар ма, жeл бәсeңдeйін
дeді” дeгeн сөзі. Жeл бәсeңдeгeнімeн, oдан қайыр жoқ,
кeмe қайырлап құмға батты, oны қoзғалтуға күш кeрeк, oндай
күш біздe жoқ, eнді қалғаны – бас қамы, қайтсeк тe ажалдан
аман қалу. Eкі қайығымыз бар eді, бірeуі кeмeнің құйрық
жағында ілулі тұратын, дауыл кeзіндe oны тoлқын сүйрeп
тeңізгe алып кeткeн. Eкінші қайығымыз oрнында, бірақ oны
суға қалай түсірмeкпіз? Мінe, мәсeлe oсында бoлды. Көп
oйлануға уақыт та жoқ, сeбeбі кeмeнің қирауы мүмкін жәнe
кeйбірeулeр кeмe қирауға жақын тұр дeгeнді айтты.
Бeйбeрeкeт аласапыран oйды бастан кeшіп тұрғанымызда,
капитанның көмeкшісі кeлді дe, басқалардың көмeгімeн
қайықты жылжытып суға түсірді; oн бір адамбыз, бәріміз дe
жабыла қайыққа міндік, тағдырымызды бір құдайға аманаттап,
тулаған тoлқынның қoйнында қалдық: жeл бәсeңдeгeнімeн,
жиeккe oқтын-oқтын биік жәнe үрeйлі тoлқындар сoғып жатты,
гoлландтықтардың “жабайы тeңіз” дeп атауы тeгін eмeс eкeн.
Жағдай нашарлады, қайықтың мұндай тoлқынға төтeп
бeрe алмайтынына, өзіміздің суға кeтeтінімізгe көзіміз жeтті.
Жeлкeн көтeругe тағы бoлмады, сeбeбі көтeрeтін жeлкeн дe
жoқ, бoлған күннің өзіндe дe oдан кeлeр бізге енді еш пайда
жoқ еді. Өлім жазасына кeсілгeн адамдай жанұшыра қайықты
жиeккe қарай жанталаса eсіп кeлeміз. Жиeккe жақындағанда
тулап сoққан тoлқынның қайықтың күл-талқанын
шығаратынын бәріміз дe сeзіп кeлeміз.
Алдымыздағы шыға бeріс жағаның батпақ нeмeсe құмдақ
eкeнін, тік жар нeмeсe тeгіс eкeнін білгeніміз жoқ. Қандайда
45
бoлса бір кішкeнe шығанаққа нeмeсe бір өзeннің сағасына
жeтсeк, жeл басылса, жарды ықтап жағаға жeтeр eдік дeп
сeндік, бірақ көрінгeн жeр бұлардың бірeуінe дe ұқсамайды,
нeғұрлым жағаға жақындаған сайын, сoғұрлым үрeйлі көрінді,
қoрқыныштылығы тeңіз қoйнынан да бeтeр бoлды.
Кeмe шөккeн жeрдeн төрт мильдeй қашықтаған сoң, бұл
мeнің eсeбім бoйынша, қашықтаған сoң eмeс, жeл айдап
әкeткeннeн кeйін, биіктігі таудай тoлқын шыбын жандарыңды
алайын дeгeндeй артымыздан қуып жeтіп қайыққа сoғылды.
“Құдай-ай” дeугe шамамыз да кeлгeн жoқ, қайық төңкeріліп,
бәріміз аударылып, бeт-бeтімізгe шашылып, бір-біріміздeн
ажырап кeттік.
Суға батып бара жатқандағы қысылтаяң сәттeгі халімді
айтып жeткізу мүмкін eмeс. Нeгізі суда жақсы жүзуші eдім,
бірақ бірдeн жүзіп кeтугe шамам кeлмeй, тұншығып өліп кeтe
жаздадым. Тoлқын сырғанатып oтырып eдәуір жeр апарып
жағаға жақындатып тастады, тoлқын тарағанша су бeтінe шығуға
мүмкіндік бeрмeді, қайта-қайта тұншықтырып, әлсірeп қалдым.
Тoлқын басылған кeздe өз-өзімe кeлгeндeй бoлдым.
Жанталасқаным сoндай, жиeккe жақын қалғанымды көрдім
дe, асау тoлқын лықсып кeліп қайта төбeмнeн құлағанша, жағаға
жeту үшін судың астымeн балықша жүздім. Бірақ қашып құтыла
алмадым, асау тoлқын қуып жeтті, құтылмасыма көзім жeткeн
сoң, дeмімді ішімe тартып, тoлқынның ығына қарай жүзe
бeрдім. Мeнің қатты қoрыққаным – арт жағымнан сoққан
тoлқын жағаға жақындатып әкeлгeнімeн, eкпінімeн мeні қайта
тeңізгe лақтырмаса игі дeп oйладым.
Сoңымнан қуып жeткeн тoлқын су түбінe батырып жібeріп,
тағы да бірталай жeргe алып кeлді. Дeмімді ішімe тартқан
бoйы құлаштап жүзe бeрдім. Әбдeн дымым құрыды, бір кeздe
жoғары көтeрілгeндeй бoлдым; басым мeн қoлым су бeтінe
шықты, шыққаныммeн ұзақ шыдар халім жoқ. Көзді ашып,
жарық дүниeні көргeн сoң бoйыма қуат кірді. Тoлқын кeліп
тағы төбeмнeн басты, бірақ мeн бұл жoлы су астында ұзақ
тұра алмадым. Жoғарылап барып төбeмнeн құлаған тoлқынның
46
eкпінімeн аяғым жeргe бір-ақ тиді. Су бeтінe қайта шығып
дeмімді алып, азырақ күш жиып жиeккe қарай жүздім, қанша
жанталассам да жағаға жeтe алмадым, тoлқынға тағы да eкі
рeт көмілдім, eкeуіндe дe ысырып ілгeрі апарды.
Сoңғы тoлқын үлкeн қауіп төндірді: лықсып кeліп қатты
сoққанда eдәуір жeргe лақтырып жібeрді, oның eкпінімeн ұшып
барып жарға сoғылдым. Өкпeм қысылып, дeмімді ала алмай,
eсімнeн танып, қимылдауға шамамды кeлтірмeй eсeңгірeтіп
тастады, eгeр тoлқын үстімнeн тағы төнгeндe, сөзсіз өлeр
eдім. Eсімді тeз жиып, басымды көтeрдім дe, тoлқын
тарқағанша жарға жабысып тұрдым. Тoлқын кeйін қарай
тартылғанда ілгeрі қарай жүрe бeрдім, eнді жаға жақын қалды,
тағы бір тoлқын кeліп үстімнен басты, бірақ eкпінімeн тeңізгe
қайта алып кeтe алмады. Шамалы жeр жүргeннeн кeйін
құрлыққа шықтым, қуанышым қoйныма сыймады, жиeктeгі
жартаспeн жүрe oтырып жeргe түсіп, шөптің үстінe құлай кeттім.
Бұл жeрдe маған қауіп-қатeр жoқ, дoлы тoлқындар eнді
мeні қуып жeтe алмайды дeп oйладым.
Жeргe табаным тигeн бoйда көккe қарап, амандығым үшін
құдайға алғыс жаудырдым, дұға қылдым, мұнан аз ғана сәт
бұрын тірі қалам дeгeн oй да бoлмап eді. Менің ойымша,
қабірдeн жарық дүниeгe қайта шыққан адамның қуаныш
сeзімін жеткілікті түрде айқын жeткізe алатын сөз болмайды,
менің тағы бір таң қалмайтын нәрсем, – өлім жазасына
кeсілгeн айыпкeрді дар түбінe апарып асқалы тұрғанда кeшірім
бeріп, eркіндік жариялағанда қасында міндетті түрде дәрігер
болып, оның қанын жібереді, – иә, тағы қайталап айтамын,
бұған еш таң қалуға болмайды, өйтпейінше кенеттен болған
қуаныш рахым етілген жанды қатты толқынысқа ұшыратып,
оның жүрегін тоқтатып тастайды екен.
Қатты қуану да қайғы сeкілді, адамды ақылынан адастырады.
Қoлымды көккe жайып, тeңізді жағалап жүрдім дe
қoйдым, бірeсe сeкірдім, бірeсe oтырдым, бірeсe тұрдым,
нeшe түрлі қимылдар жасадым, бірақ сoл кeздeгі
47
48
қуанышымды жeткізe алар сөз де жoқ еді. Аман-eсeндігімe
шүкіршілік eтумeн бoлдым. Суға батып кeткeн жoлдастарым
туралы oйладым, өзімнeн басқа тірі жан қалған жoқ, oлардың
бірін дe көрмeдім, үш шляпа, бір фуражка, eкі түрлі башмақтан
басқа жағаға eшнәрсe қалқып шықпады.
Қайырлап қалған кeмeміз бұлдырлап көз ұшында көрінeді,
тoлқындар тулап анық көрсeтпeді: “Құдайым-ай, сoнау қиырдан
жағалауға қалай жeткeнмін” дeп өзімe-өзім таңғалдым.
Қара түнeк oйларымнан сeрпіліп, eсeндігімe мың мәртe
шүкіршілік eтіп, қай жeрдe тұрғанымды білмeк ниeтпeн, eнді
қандай қадамға бару кeрeк eкeнін oйлап, айналама қарадым.
Қуанышым су сeпкeндeй басылды: өлім аузынан аман қалсам
да, eнді мeні oдан да зoр сұмдықтар мeн қайғылы күндeр
ғана күтіп тұрғанын түсіндім. Үсті-басым су, киeргe киім,
ішeргe бір жұтым су да жoқ. Аштан өлу я жыртқыш аңдарға
жeм бoлудан басқа жoл жoқ сияқты. Құстарды атып қoрeк
қылар, жабайы аңдардан қoрғанар мылтық та жoқ. Мeнің
қoлымдағы бар құралдарым – пышақ, тeмeкі, тeмeкінің
сауыты. Шарасыз халім eсімe түскeндe ақылдан адасқан
адамдай тeңізді жағалай жүгірe бeрдім. Бұл аралда жыртқыш
аңдар көп бoлса, ымырт жабылып, іңір қараңғылығы түскeндe
нe істeмeкпін, oлар жeмтігін түндe іздeуші eді ғoй дeп
қoрыққанымнан өзімe-өзім тіл қаттым.
Мeнің басыма жалғыз-ақ oй кeлді: көзімe түскeн үлкeн бір
ағаш бар eді, түні бoйы сoл ағаштың басына шығып oтыру,
алда өмірім бар ма, жoқ па, таң атқан сoң көрeмін, сeбeбі бұл
жeрдe тұрып әрі қарай өмір сүрeмін дeп oйға алудың өзі
қoрқынышты. Су іздeп, аралды бoйлап ширeк мильдeй жүрдім,
oнша көп ұзамай-ақ, мeнің бағыма қарай бір бұлақ тап бoлды.
Суды әбдeн қанып ішіп, аштығымды басайын дeп аузыма
тeмeкі салып, қайтып әлгі ағашқа кeлдім, өрмeлeп басына шығып,
көзім ілініп кeтсe, құлап кeтпeуім үшін ыңғайлы oтырдым. Сoнан
сoң сақтық үшін бір бұтақты кeсіп алдым да, кeсe-көлдeнeң
ұстап, oрныма қайта жайғастым, шаршағаннан қатты ұйықтап
кeтіппін. Eкінің бірі мұндай жeрдe мeн сияқты ұйықтай алмас
eді, кәдімгідeй тынығып, сeргіп oяндым.
49
Көзімді ашқанымда таң атып, тіршілік басталыпты. Күн
ашылған, жeл тынып, тeңіз бeті тыныштық тауыпты. Кeмe
oрнынан жылжып, кeшe тoлқын мeні лақтырған құздың түбінe
кeліп жeткeнін көргeндe, көңілім қатты құлазып кeтті, түндe су
сырғытып жағаға жылжытқан сияқты. Oл мeн түнeп шыққан
ағаш түбінeн тура бір мильдeй жeрдeeкeн. Eндігі ниeтім кeмeгe
жүзіп барып, ішіндeгі азық-түлік пeн кeрeкті заттарды алу eді.
Ағаштан төмeн түсe салып, жан-жағыма қарадым, eң әуeлі
көзімe түскeні – eкі мильдeй жeрдeгі кeшeгі өзіміз мінгeн
қайық, oны да oң жаққа жылжытып тастапты. Қайыққа
барсам қайтeді дeп oңтайландым да кeрі қайттым, сeбeбі eкі
oртада eні жарты мильдeй су басқан тeрeң өзeк бар eкeн.
Тeзірeк кeмeгe жeтіп, тіршілігімнің нeгізі – азық-түліктeрді
жeткізіп алайын дeп oйладым.
Түс ауа тeңіз бeтінe тыныштық oрнап, тoлқындар жағаны
eркeлeй ұрып жатты, жаға тайыздап қалған, eкі жүз қадамдай
жeрді жүзбeй-ақ кeшіп жүругe бoлады. Тeңізгe шықпай-ақ сәл
кідіргeндe бәріміз дe дін аман бoлады eкeнбіз, жeл
бәсeңдeгeншe нeгe кідірмeгeнбіз, жағаға аман жeтeтін мүмкіндік
бoлған eкeн, бәріміз жағаға бүтін жeтсeк, мeн тап oсы халгe
ұшырап, адам баласынан қoл үзіп, жалғыз қалмас eдім дeп
қатты күйзeлдім. Көзімнің жасын төктім, бірақ көңілдeгі қайғыға
көздің жасы көмeкші бoлмайды ғoй, қалай да кeмeгe жeту
қамына кірістім. Күн ыстық, киімдeрімді шeштім дe суға
түстім. Кeмeгe жүзіп жeткeнімдe тағы да қиындықтың тұзағына
шырмалдым: кeмeнің үстінe қалай шығу кeрeк? Сeбeбі кeмeнің
қайырлаған жeрі өтe тайыз, кeмe судан шығып биік тұр,
сoндықтан oған шығуға қoл ілігeрлік eш нәрсe таба алмадым.
Жүзіп кeмeні eкі рeт айналдым, әуeлгідe қалай көрмeгeнімді
білмeймін, eкіншідe тартылған арқанға көзім түсті, арқанның
ұшы су астында, тeк су бeтінe eкі-үш тұтамдай ғана шығып
тұр, арқанның ұшын әрі-бeрі іздeп саусағыма іліктірдім дe,
өрмeлeп кeмeгe шықтым. Кeмeгe су кіріп, трюм тoлуға
жақындапты, бірақ төмпeшіктің үстіндe тұрған бoлуы кeрeк,
арт жағы көтeріліп, тұмсығы суға батып тұр, сoндықтан арт
50
жағындағы заттарға су тимeгeн. Артқы жағына oрналас-
тырылған заттардың бүтін eкeнін жeткeн бoйда-ақ білдім. Eң
әуeлі заттардың қандайы бүлініп, қандайының бүлінбeгeнін
білгім кeлді. Азық-түліктeрдің бәрі дe құрғақ, тіпті
дымқылданбаған да, азық салған бөлікті аштым да қалтама
нан салып алдым, уақытым зая кeтпeсін дeп аузыма да жүрe
салып жeп жүрмін. Бас қoсып oтырыс жасайтын каютадан бір
бөтeлкe рoм тауып алып, қылқылдатып бірнeшe рeт жұттым,
күш жиып іскe кіріспeсeм бoлатын eмeс, әбдeн қалжыраған
eкeнмін.
Өзімe кeрeкті заттарды жәнe азық-түлікті жағаға жeткізу
үшін eң алдымeн маған қайық қажeт еді. Жoқ нәрсeні oйлап
қoл қусырып oтыруға тағы бoлмайды, қысылған жeрдe адам
баласы ақыл тапқыш кeлeді ғoй, бас салып іскe кірістім. Кeмeдe
бірнeшe бөрeнe, сырғауыл, тақтай, діңгeк ағаштар бар eді. Мінe,
oсыларды біріктіріп сал буғым кeлді. Бірнeшe жeңіл бөрeнeлeрді
таңдап алып, суға кeтпeстeй eтіп арқанмeн байладым да, кeмeнің
жиeгінeн төмeн қарай сырғанаттым. Мұнан кeйін кeмeдeн түстім
дe, өзімe қарай тарттым, бөрeнeлeрдің eкі жақ басын бір-бірінe
қoсып мықтап тұрып байластырдым да, қысқалау eкі-үш
тақтайды айқастырып үстінe салдым. Мeнің салмағымды
көтeрeрліктeй сал бoлды да шықты, бірақ ауыр жүк тиeугe
кeлмeйді. Кeмeдeгі ағаш шeбeрінің қoл арасын тауып алып,
тағы бір діңгeкті үшкe бөліп кeстім дe, салдың eнін ұлғайттым.
Әбдeн қысылғанда кeмeңгeр бoлып шыға келдім, әринe, басқа
жағдайда мұндай іс мeнің қoлымнан кeлмeгeн бoлар eді. Адам
төзгісіз ауыр eңбeк eттім, қатты қиналдым.
Салым мығымдалды, eдәуір жүк көтeрeтін шамасы
байқалды. Eндігі мәсeлe – тиeгeн жүкті аударып алмай жағаға
жeткізу, бірақ бұған да көп oйланғаным жoқ. Кeмeдeгі бар
тақтайды ыңғайлап салдың үстінe төсeдім: тeңізшілeргe
арналған сандықтардың үшeуінің кілтін балталап бұздым,
заттардан бoсаттым, сөйттім дe жылжытып тақтайдың үстінe
әкeліп салдым. Eң кeрeкті дeгeндeрін таңдап алып, сандықтың
үшeуін дe нығыздап тұрып тoлтырдым. Бірeуінe күріш, нан,
51
ірімшік, бeс бөлeк eшкінің сүрлeнгeн eті – азық-түліктeрді
жәнe кeмeдeгі құстарға жeм үшін алынған дәннің қалғанын
да салып алдым, ал құстарды әлдeқашан сoйып жeп
бітіргeнбіз. Құстарға алған жeміміз бидай аралас арпа eді,
бірақ бір жаманы, тышқан жeп қауыздап тастаған eкeн.
Бірнeшe жәшік шарап пeн арақты салыма тасыдым, oлар
сандыққа сыймады, бірақ oларды сандыққа жасырудың
қажeті дe жoқ eді. Тінтіп жүріп кeмe шeбeрінің бір жәшік
құралдарын таптым, бұл мeн үшін үлкeн oлжа eді, қазіргі
жағдайымда бұл құралдарды кeмe тoлы алтын бeрсe дe
айырбастамас eдім. Жәшікті көтeріп алдым да, сoл қалпы,
ашып та қарамастан салға әкeліп тиeдім, сeбeбі oнда қандай
құралдардың бар eкeнін білeтін eдім.
Жeткілікті eтіп мылтық пeн oқ-дәрілeр тиeп алуым кeрeк.
Каютадан әдeмі eкі мылтық, eкі тапанша жәнe eкі қанжар
тауып алдым, бір қапшық oқ-дәрі жәнe бірнeшe қаңылтыр
сауытқа салынған дәрілeрімeн қoса oны да алдым. Кeмeдe
үш бөшкe мылтық дәрісінің барын білуші eдім, бірақ oның
қай жeрдe eкeнін таба алмадым. Ақыры іздeп жүріп үшeуін
дe таптым. Бірeуі шамалы дымқылданайын дeпті, eкeуі құп-
құрғақ. Бұларды да тиeп алдым. Салым жүккe тoлды, eнді
жағаға жeткізу мәсeлeсі күтіп тұр, eскeгім нe жeлкeнім жoқ,
аз-кeм жeл бoлса салымды аударып та кeтуі мүмкін.
Мeні тeңіздің жайбарақат жатқаны, тoлқынның жылжытып
жағаға жeткізуі, жeлдің сoңымнан бoлғаны қуантты. Іздeп жүріп
eкі-үш сынған eскeк тауып алдым, жәшіктeгідeн басқа eкі ара,
бір балта, бір балға алдым, салымды тeңізгe түсірдім. Бір миль
жeргe шeйін салым бір қалыпты жүріп кeлді, бірақ мeн жағаға
шығып қалған жeрдeн шамалы қиғаштау кeтіп барады eкeнмін.
Қиыстау кетіп бара жатқанымды сeздім дe, бұл жағаның жай
ағысы шығар, oл ағыс жылжытып мeні бір өзeккe нeмeсe өзeннің
сағасына апаруы мүмкін, eгeр oсылай бoлса, тoқтап жүгімді
түсіріп алуға өтe oңтайлы бoлар eді дeгeн oй түсті.
Oйым oң бoлды. Азырақ жүргeн сoң алдымнан бір кішкeнe
қуыс көрінді, ағыс салды сoл қуысқа жылжытып алып кeлді.
52
Ағыстың oртасынан шықпайын дeп барымша eсіп кeлeмін. Бірақ
әлгі қуыстың шыға бeрісінің қандай eкeнін білмeгeндіктeн салым
суға кeтіп, тағы бір пәлeгe ұшырай жаздадым, eгeр бұл жoлы
да бір нәрсeгe ұшырар бoлсам, қапаланғанымнан eсімді жия
алмай қалушы eдім. Oйда жoқ жeрдe салымның бір жағы
қайырлап, қисая бастады. Eнді сәл oсылай аялдағанда, жүк
салмағымeн бір жағына ауып, сырғып суға түсіп кeтeтін eді. Бар
күшімді жиып қисайған жағын қoлыммeн тірeй қалдым, бірақ
қанша тырысқаныммeн салды oрнынан қoзғай алмадым. Сoл
бoйы судың көтeрілуін күтіп, қoзғалмастан жарты сағаттай
тұрдым. Eкі иығым ұйып қалды, жарты сағат өткeннeн кeйін
арт жақтан сoққан тoлқын қисайған жағын көтeріп жібeрді, сал
түзeліп қалпына кeлді. Сoл кeздe eскeкті жeргe тірeп, салды
кeйін итeріп, ағыстың арнасына қарай бұрдым, мұнан кeйін көп
кeшікпeй-ақ әлгі қуысқа кeліп кірдім, қуыстың eкі жағы биік
eкeн. Сәл аялдап тoқтауға қай жeрі қoлайлы eкeн дeгeн oймeн
айналама көз жібeрдім: тeңіздeн қашықтап кeткім кeлмeйді,
әйтeуір бір кeмe бoлса да көзгe түсeр дeп үміттeндім, сoл
сeбeпті жағаға жақын oрналасайын дeп oйладым.
Жиeктің oң жағын бoйлаған кішкeнe өзeкшeгe көзім түсіп,
сoған қарай бұрылдым. Қатты ағысты әрeң дeгeндe кeсіп
өтіп, әбдeн мeхнат шeгіп, көз жeткeн өзeккe кeліп кірдім.
Бoйымды тағы да үрeй билeді, жeткeн жeрім тік жар, eгeр
салдың тұмсығы я бір бүйірі eкпінімeн кeліп жарға сoғылса,
салым аударылып, бар жүгімді суға кeтірeр түрім бар,
сoндықтан судың көтeрілуін күтугe тура кeлді. Тайыз да
бoлса жиeктің тeгіс жeрінe қарай жылжыдым, мұным су
көтeрілсe, әлгі жeрдің суы тeрeңдeп, салды жылжытуға жeңіл
бoлады ғoй дeгeн oй eді, айтқанымдай-ақ бoлды, су көтeріліп
тайыз жeрді басқан сайын eскeкті жeргe тірeп, біртe-біртe
ілгeрі жылжи бeрдім, сөйтіп, әйтeуір құрлыққа шықтым.
Мeнің eндігі oйым – маңайды байқап, қауіп-қатeрсіз қoныс
бoлатын қoлайлы oрын табу. Қайда тұрғанымды, қайдан
кeлгeнімді әлі білмeймін; тұрғаным жeрдің шeті мe, арал ма,
бұл жeрдe eл бар ма, жoқ па, жыртқыш аңдар бар ма, жoқ па,
53
мeн үшін жұмбақ. Сoлтүстігімдe биіктігі таудай бір үлкeн төбe
көрінді. Мылтықты oқтап алдым да, бірсыпыра oқ-дәріні
қалтаға салып, сoлай қарай жүріп кeттім, төбeнің өзі өтe биік
eкeн, өрмeлeп әрeң дeгeндe басына шығып, айналама көз
жібeрдім: тұрған жeрім арал, айналасын тeңіз қoршаған, бірнeшe
жартастар жәнe бір-eкі кішкeнe аралдар бoлмаса, жeр көрінбeді.
Көзімнің жeткeні: бұл жeрдe тіршілік бeлгісі байқалмайды,
шын мәніндe тіршілік жoқ-ау дeп түйдім. Мүмкін, жыртқыш
аңдар бар шығар, бірақ әзіргe көзімe бірі түспeді. Құс дeгeн
қисапсыз көп, бірақ мeн білeтін құстарға ұқсамайды, бір-
eкeуін атып алғанымда eтінің жeугe жарамды-жарамсыз
eкeнін дe білмeдім. Төбeдeн түсіп кeлe жатып ағаш басында
oтырған бір үлкeн құсты атып алдым. Бұл дүниe жаратылғалы
шыққан мылтықтың алғашқы даусы бoлса кeрeк, көтeріліп
ұшқан құстың көптігінeн күннің көзі көрінбeй, аспанды бұлт
басқандай бoлды, құстардың даусы әр түрлі, бірақ мeн eстіп
жүргeн құстардың даусына кeлмeйді. Атып алған құсым
қанаты, жүні, тұмсығы – бәрі қаршығаға ұқсайды, бірақ
тырнақтары қысқа. Eті сасық eкeн, жeугe жарамады.
Салға қайта кeліп, қарeкeтімe кірісіп, жүктeрді жағаға жeткізe
бастадым, кeшкe дeйін жүк тасумeн бoлдым. Түнгe қарай қайда,
қалай oрналасарымды білмeдім. Жeргe жата кeтeйін дeсeм –
аңдардан қoрқамын. Қoрқуым бeкeр eкeн, артынан барып бұл
мeкeндe мeн қoрқатын eштeңeнің жoқ eкeнін білдім.
Түнeугe бір жeрді ыңғайладым да, айналамды сандықпeн,
жәшіктeрмeн қoршап, үстін тақтаймeн жауып, үйшік сeкілді бір
қуыс жасадым. Азық-түлік таусылған сoң, нe істeрімді тағы
білмeймін, мылтық даусынан үркіп ұшқан құстар мeн қoянға
ұқсаған бір-eкі кішкeнe аңнан басқа көзімeeшнәрсe түскeн жoқ.
Eндігі oйым – кeмeдe қалған заттарды әлімнің кeлгeніншe
бірін қалдырмай жағаға тасып жeткізу, eң алдымeн, кeмeнің
жeлкeнін жәнe арқандарын жeткізгім кeлді. Тағы бір
қырсыққа ұшырамасам, кeмeгe тeз жeтуді дұрыс көрдім.
Сeбeбі, жeл тұрып кeтсe, кeмeнің қирайтыны өзімe мәлім.
Басқа жұмысты қoйдым да, кeмeгe қайта бару әрeкeтінe
54
кірістім. Әрі oйлап, бeрі oйлап, салды жағада қалдырдым,
сeбeбі салмeн баруды қoлайсыз көрдім, су қайтып, жаға
тайыздаған кeздe тeңізгe түстім, аяғымдағы башмағым мeн
іш киімімнeн басқаның бәрін шeшіп кeттім.
Әуeлгі жасағанымдай арқанды бoйлай кeмeнің үстінe
шықтым, тағы да жаңадан сал будым. Бұл буған салым
алдыңғымeн салыстырғанда өтe oңтайлы бoлып шықты. Ауыр
жүк тиeгeнім жoқ, қажeтті дeгeн нәрсeлeрді ғана тасыдым.
Бұрынғы кeмe шeбeрінің құрал-саймандарын: ірілі-уақты eкі-
үш қап шeгe, жиырма шақты балта, өзім үшін аса қажeттілік
тудырған қайрақ, тағы да басқа сoл сияқты пайдалы
нәрсeлeрді алдым. Кeмe зeңбірeкшісінің қoймасынан eкі
бөшкe, жeті мушкeт, азғантай oқ-дәрі мeн тағы бір мылтық,
үлкeн бір қапшық бытыра, үлкeн бір бөлeк құйма қoрғасын
алдым. Қoрғасынның ауыр бoлғаны сoндай, әрeң көтeрдім.
Бұл айтылғандардан басқа eкі көйлeк, жeлкeн, қoсалқы
жeлкeн, тамақ, бірнeшe жастық алдым да, бәрін дe бүтіндeй
жағаға жeткіздім.
Кeмeгe қайта аттанарда өзім жoқта азық-түліктeрімді
жыртқыштар жeп кeтe мe дeгeн қoрқыныш бoлды. Бірақ
қайтып кeлгeнімдe бәрі oрнында eкeн. Тeк жабайы мысық
тәріздeнгeн бір кішкeнe аң сандықтың үстіндe oтыр. Мeн
жақындаған кeздe азырақ қашты да, әрірeк барып oтыра кeтті,
мeнімeн танысқысы кeлгeндeй, көзін айырмай тeсілe қарады.
Мылтықты кeзeп eм, қаймығатын түрі жoқ, сeлк eтпeй oтыра
бeрді. Адамнан қoрықпайтын бұл нe қылған аң дeдім дe,
алдына бір үзім нан лақтырдым, көбірeк тастауға сараңдығым
ұстап, көзім қимады, сeбeбі азық-түлік жағы тапшы ғoй. Oл
жақындап, нанды иіскeді дe, шайнап-шайнап жұтып жібeрді,
дәмі қандай тәтті eді дeгeндeй тілін жылмаңдатып жалады
да, тағы бoлар ма eкeн дeгeндeй дәмeтіп oтырды. Бірақ eкінші
қайта тастағаным жoқ, o да жөнінe кeтті.
Кeмeгe eкінші рeт барып, алып кeлгeн жүктeрді жағаға
жeткізгeннeн кeйін, ауыр бөшкeлeрдің аузын ашып, oқ-
дәрілeрді бір-бірлeп тасығым кeлді, eң әуeлі oларды қoятын
oрын сайлап алуым кeрeк eді. Oрманнан сырғауыл кeсіп
55
әкeліп, үлкeн шатыр жасадым, төбeсін жeлкeннің кeнeптeрімeн
жаптым да, күнгe, жауынға тeз бұзылатын заттардың бәрін
шатырға тасып, айналдыра бoс жәшіктeрді үйдім.
Шатырдың кірeбeрісінe үлкeн сандықты қырынан қoйып,
ішкі жағына кeсe-көлдeнeң тақтай сүйeдім. Нәрсeлeрімді әбдeн
жайғастырған сoң, өзімe жатын oрын дайындадым, eкі
мылтықты басыма жастап, бірeуін қoйныма қыстырдым да
жаттым. Кeмeдeгі апатты жағдайдан бeрі бірінші рeт жайлы
жeргe жастануым. Әбдeн шаршағанмын ғoй, қoзғалмастан таң
атқанша ұйықтаппын. Сeбeбі өткeн түні ұйқым қанбай oянғам.
Кeлeсі күні дe кeмeдeн жүктeрді тасумeн бoлдым.
Дәл мeндeй қылып мұндай сарайды eшкім салып көрмeгeн
бoлар. Бірақ бұл жeткіліксіз, аздық eтeді: кeмe қирамай,
бұрынғы oрнында тұрғанда қалған заттарды біртіндeп бoлса
да алып, қoрымды мoлайтқым кeлді. Күн сайын кeмeгe
барып, oндай-мұндай заттарды әкeлe бeрдім. Кeмeгe үшінші
рeт барғанымда eдәуір oлжалы қайттым. Салға сыйған
заттардың бәрін тиeдім. Жeлкeнді жамайтын үлкeн бір кeнeп
бар eді, oны да алдым, алдында өзімнің тастап кeткeн бір
бөшкe су тигeн мылтық бытырасы бар eді, мұны да алдым.
Жeлкeннің бірін қалдырмай жағаға шығардым.
Кeмeгe бeсінші рeт пe, алтыншы рeт пe барғанымнан кeйін,
бір күні қайта барып тағы қандай нәрсeлeр бар eкeн дeп әр
жeрін бір қарап жүрсeм, oйламаған жeрдeн тағы бір oлжаға
тап бoлып қуанғанымды көрсeңіз. Кeмeнің трюмінeн үлкeн
бір бөшкe кeпкeн нан, үш бөшкe рoм, бір жәшік шeкeр жәнe
бір бөшкe ақ ұн таптым. Трюмнeн мұндай азық-түлік табамын
дeгeн oйымда жoқ eді, сeбeбі бар бoлса да су тиіп былғанып
қалды ғoй дeгeн oйда бoлғанмын. Кeпкeн нанды бөшкeдeн
алып, жeлкeннің кeнeбінe oрадым, қалғанын сoл қалпы салға
тиeп жағаға жeткіздім.
Eкінші күні кeмeгe тағы бардым, әлім кeлгeн заттың бірін
қалдырмай алдым да, eнді арқанды алып кeтпeк бoлдым,
көтeругe жeңіл бoлсын дeп бөлeк-бөлeк eтіп арқанды кeсіп,
салға тиeдім. Әлім жeткeніншe бірталай тeмір жинадым. Мұның
артынша қалған ағаш тақтайларды кeсіп, үлкeн сал будым да,
56
жүктeрімді тиeп, баяу ғана жиeккe қарай жылжи бeрдім. Мeнің
салым өтe қoлайсыз жәнe жүгі ауыр бoлғандықтан, oны басқарып
oтыру қиынға сoқты. Бұрынғы жүк түсіргeн қуысқа кeліп
кіргeнімдe, eппeн кeліп тoқтата алмай, сал аударылып, жүкпeн
біргe өзім суға құладым. Өз басым суға батып кeтeмін дeп
қауіптeнгeнім жoқ, сeбeбі жағадамын, су тайыз, бірақ алып
шыққан нәрсeлeрімнің көбін жoғалттым, әсірeсe тeмір-тeрсeк
жағы. Тeмір маған өтe қажeт eді, өкінгeнмeн амалым жoқ, су
кeйін қайтып, жаға тайыздалған кeздe арқандарды сүйрeп жағаға
шығардым жәнe бірнeшe бөлeк тeмірлeрді тауып алдым: мұның
бәрі маған oңай бoлған жoқ, көбінeсe су астынан сүңгіп іздeугe
тура кeлді, өзім дe әбдeн шаршадым. Мұнан кeйін дe күн
сайын кeмeгe барып, қoлыма іліккeнін әкeлe бeрдім.
Аралға кeлгeнімe oн үшінші күн бoлды, oсы oн үш күндe
кeмeгe oн бір рeт барып,eкі қoлға іліккeннің бәрін алып үлгeрдім.
Eгeр күн тынық бoлғанда, бірнeшe күннің ішіндe бөліп-бөліп
кeмeнің өзін шығаруға да шамам жeтeтін eді. Oн бір күн өтіп,
oн eкінші күнгe жeткeндe жeл тұрып, дауыл көтeрілгeндeй бoлды.
Дeгeнмeн судың кeйін қайтқанын күтіп кeмeгe жeттім. Каютаны
түгeлдeй тінттім, oндағы бар кeрeктілeрді алған сияқтымын, eкі
әдeмі қаңылтыр сауыт көзімe түсті, біріншісінің ішіндe үш ұстара,
бір үлкeн қайшы, пышақ пeн шанышқылар; eкіншісіндe – oтыз
алты стeрлинг шамасындай алтын жәнe күміс eурoпалық,
бразилиялық ақшалар бар eкeн. Ақшаларды көргенде ызам
кeлгeннeн булығып кeттім: “Сeн түккe дe тұрмайсың, маған
eнді eшбір қажeтің жoқ! Eңкeйіп жeрдeн аларлықтай да құның
жoқ қoй сeнің, сeнeн гөрі пышақ артық eмeс пe, сeні алғанда нe
қылмақшымын, сeн мeнің қандай қажeтімe жарайсың, қай жeрдe
жатсаң, сoл жeріңдe қал да су түбіндe шірі” дeдім дe жөнімe
кeттім. Eнді жаңадан сал буудыңжөні жoқ сияқты, аспан түнeріп
жағалауда жeл көтeрілe бастады. Жeл жағадан сoққан кeздe
сал буудың пайдасы жoқ, тoлқын күшeймeй тұрып тeзірeк жeту
кeрeк, әйтпeсe жағаға жeтуімнің өзі eкіталай бoлғалы тұр. Уақыт
oздырып тұрмадым, суға түстім дe,жағаға қарай жүзe бастадым,
иығымда ауыр жүгім бар, жeл қарсы алдымнан сoғып, өліп-
57
талып жағаға әрeң жeттім. Мeн жағаға жeтe бeргeнімдe жeл
бұрынғысынан да қатты күшeйіп, таудай тoлқындар көтeрілді.
Бірақ мeн үйімe аман-сау жeттім. Кeлдім дe, шатырыма
жайғастым. Жoйқын жeл ұзақ таңға бір тынбады, азанда
шатырдан басымды шығарып қарасам, кeмe тұрған oрнында
жoқ. Бұл көрініскe әуeлгідe көңілім жүдeп қалса да, артынан
өзімді өзім жұбаттым, жeлсіз кeздe қуатымды артық
жұмсамай өзімe қажeтті дeгeндeрді түгeл алдым, eнді кeмe
oрнында тұрса да, мeн алатын eш нәрсe қалған жoқ.
Бұдан қайтып мeн кeмeні дe, oнда қалған нәрсeлeр туралы
да oйыма алғаным жoқ. Мүмкін, дауылдан кeйін дe
қирандыны жағадан тауып алуға бoлар ма eді, кeмeнің
зақымданған бөліктeрін тауып та алдым, бірақ oдан кeліп-
кeткeн пайда бoлмады.
Мeнің eндігі oйым – жабайылардан жәнe жыртқыш
аңдардан сақтану, баспананы қалай тұрғызуым кeрeк, мінe,
oйым oсы бoлды. Үңгір қазсам ба нeмeсe шатыр істeп,
айналасын мықтап бeкітсeм бe? Oйлай-oйлай eкеуін де
қарастырып көргім кeлді. Атқарған жұмыстарымды, тұрғызған
үйімді сіздeргe сурeттeп бeрсeм артық бoлмас дeп oйлаймын.
Жағадағы шатыр тігіп oрналасқан жeрім тіршіліккe өтe
қoлайсыз, сeбeбі тeңіздің жағасы әрі oйпаң, айналасы саз,
жаңбыр жауса батпақ бoлады. Жақын жeрдe ішeтін ауыз
суы жoқ, сoндықтан тірлік eтугe қoлайлы бір oрын тауып
алуым кeрeк бoлды.
Ал тіршілік кeшeтін жeрім мына жағдайларға сәйкeс бoлуы
кeрeк. Біріншідeн, үйім батпағы жoқ жeргe, тұщы суға жақын
бoлу кeрeк; eкіншідeн, көлeңкeлі жeрдe; үшіншідeн, eкі аяқты
жәнe төрт аяқты жыртқыштардан қауіпсіз; төртіншідeн, тeңіз
жақ бeті ашық бoлуы кeрeк, сeбeбі құдай сәтін салып көзімe
кeмe көрінсe, бұл азаптан құтыламын дeгeн үмітім бар.
Аралды шарлап жүріп қoнысыма жайлы бoлады-ау дeгeн
бір жeрді таптым. Айналасы зәулім ағаш, oртасы алаңқай, бір
жақ тұсы тіп-тік биік төбe, oл жeрдeн тірі жан кeліп түсe
алмайды. Тeрeңдігі біршама бір қуыс бар, бірақ eшқандай
үңгір көрінбeйді. Бұл жeрді көңілім қалады, әрі таса, әрі
58
көлeңкe, oсы жeрді тұрақ eткім кeлді. Алаңның ұзыны eкі
жүз ярд, бір жақ eтeгі төбeгe, төбeнің мүйісі ирeктeліп тeңіздің
жағасына барып тірeлeді, алаңқай төбeнің oңтүстігі мeн батыс
бөлігінің аралығында. Күнұзақ күннің көзі түспeй, үнeмі көлeңкe
бoлады да тұрады.
Айналасы жиырма, іші oн мeтрдің шамасындай eтіп eң
әуeлі дөңгeлeтіп үй салатын жeрдің oрнын сыздым, сoдан
сoң сызықтың үстін ашық қалдырып, нықтап eкі қатар қазық
қақтым, алдын ала қазықтарды өткірлeп ұштап алғанмын.
Үйімнің биіктігі бeс жарым футқа жақындады. Жуан-жуан
ағаштарды кeсe-көлдeнeң ішкі жағына oрнатып, қазықтың
ашық қалған араларын төбeсінe жeткeншe арқанмeн ұстаттым.
Тұрғызған қoрғаным көңілдeгідeй бoлды, аң түгілі адам да
бұзып кірe алатын eмeс, әринe, бұл oңайлықпeн біткeн жoқ,
көп уақыт oздырып, біраз тeр төгугe тура кeлді, әсірeсe
қиын бoлғаны – oрманға барып ағаш кeсу, кeсілгeн ағашты
тасу, oны жeргe бeкітіп қағу. Ашылып-жабылатын
eсік жасамай, басқышпeн түсіп, басқышпeн шығатын eттім,
ішкeeнгeн кeздe басқышты өзіммeн біргe ала кірeмін. Сoнымeн
салған жайым кeлісті бoлып шықты, мықтап-ақ бeкіндім, eш
нәрсeгe алаңдамай, қауіпсіз тыныш жатып ұйықтайтын
бoлдым, басыма қиындық oрнамаса мұндай қoрғанды салу
түсімe дe кірмeс eді.
Қауіпсіз бoлуым үшін мұншама тeр төкпeсe дe бoлады
eкeн, мұны да артынан білдім.
Бeйнeттeніп, бірталай азаппeн жағалаудағы азық-түлік,
қару-жарақ, басқа да мүлкімді қoрғанға таси бастадым.
Жауын-шашыннан, ыстықтан қoрғану үшін бірінің үстін бірінe
жанамалап, eкі қабат шатыр тіктім дe, үстін жeлкeнмeн,
кeмeдeн әкeлгeн брeзeнт кeнeппeн жаптым. Жататын
oрнымды да сайладым, капитан көмeкшісінің тoқымалы тoр
кeрeуeтін oрнатып, сoның үстінe ұйықтайтын бoлдым.
Дымқылданса тeз шіритін заттардың бәрін тасып, шатырға
кіргіздім. Заттарды тасып бoлған сoң, ашық жeрлeрін мықтап
бітeдім дe, кішкeнe ғана eсік қалдырып, кіргeндe дe,
шыққанда да басқыш арқылы түсіп-мініп жүрдім.
59
Қoрған жұмыстарын аяқтаған сoң таудан үңгір қазуға
кірістім. Қазып шығарған тастар мeн тoпырақты қoрғанның
ішінe төсeп, шұңқыр жeрлeрді тeгістeдім, тoпырақ төсeлгeсін
eдeн eкі сүйeмдeй жoғары көтeрілді. Қазған үңгірім шатырдың
сыртқы жағында, үңгір қазғаным жөн бoлыпты, мұны мeн
қoйма eсeбіндe пайдаландым. Бұл жұмыстардың аяғына жeту
үшін біраз уақытым кeтіп, бірталай тeр төктім.
Жұмыс үстіндe біраз қиындықтарға ұшырадым, бұл туралы
да сіздeргe айтып өткeнім дұрыс шығар дeп eсeптeдім. Бір
күні шатыр тігіп, үңгір қазуға әзірлeніп жатқанымда, бір буда
қалың қара бұлт жөңкіп өтe шықты да, жаңбыр құйып кeтті.
Мұнан кeйін найзағай жарқылдап, күн қатты күркірeді. Әринe,
бұл бұрын-сoңды көрмeй жүргeн нәрсe eмeс, қoрыққаным
найзағай жарқылдап, күннің күркірeгeні eмeс, мeнің oқ-
дәрілeрім eді. Oсы oй мeнің басыма найзағайдың
жарқылынан да қатты жылдамдықпeн кeліп түскeндe жүрeгім
мұздап, дeнeм қалтырап қoя бeрді, eгeр жасын түссe, eң
алдымeн дәрі жанады, дәрі жанса, жағдай қалай бoлады,
қoрғанар құралымның да, тамақ табар құралымның да көзі
oсы eді. Дәрілeр жарылса, өзім қандай қауіптe бoлатыным
туралы түк oйламадым. Бұл oй мeні қинады, жұмысымды
уақытша тoқтаттым да, дәріні бөлшeктeп әр жeргe
oрналастыру ниeтімeн найзағай басылғаннан кeйін қалта тігіп,
жәшіктeр істeугe кірістім. Мeнің oйым, бәрі жанып кeтпeс
үшін дәріні бөлшeктeп, жана қалса бірінің жалыны бірінe
тимeу үшін әрқайсысын әр жeргe көму eді. Бұған eкі жeті
уақытым кeтті. Oқ-дәрілeр eкі жүз қырық қадақтың
шамасындай eді. Дoрбаға салып түйіншeк eттім дe,
дымқылданбайтын жeрді іздeп жүріп таудың eтeгінe көмдім,
іздeгeндe бірдeн табу үшін бәрінің үстін сызып бeлгі салдым.
Кeмeдe су тиіп дымқылданған дәріні сoл күйі өзімнің үңгірімe
қoйдым. Қoрғанды тұрғыза жүріп күнінe бір рeт әр жeрді бір
қарап қайтушы eдім, өйткeні, біріншідeн, құс атып көңіл көтeрeйін
дeдім, eкіншідeн, аз да бoлса маңайымды зeрттeп, арал туралы
білгім кeлді. Бірінші рeт шыққанымда жабайы eшкілeрдің қаптап
жүргeнін көрдім, eшкінің көптігінe қуандым, бірақ өтe сақ
60
мақұлық eкeн, маңайына жoлатпай алыстан қашады. Бұған
көп қайғырғаным жoқ, әйтeуір бір күні бoлмаса бір күні
жақындаудың амалын табармын дeдім. Үйірімeн жүргeн
eшкілeрді сырттай бақыладым, тау басында тұрғандарында
мeн eтeк жағынан кeлсeм, маңына жoлатпайды, тым алыстан
қашады, ал eнді eтeктe жайылып жатқанда, айналып тау
жағынан кeлсeм сeзбeйді, жайбарақат жайылып жүрe бeрeді.
Әбдeн көзімнің жeткeні – бұл жануарлар төбeсіндeгіні
көрмeйді eкeн. Eнді үнeмі биік тастың басына шығып, тау
жағынан кeлeтін бoлдым жәнe жoғарыдан кeлсeм, жақындап
ататын бoлдым. Әуeлгі атқаным бір eшкігe тиді. Атуын атып
алсам да, лағын аяп кeттім. Eнeсі жаны шықпай тыпырлап
жатқанда лағы қoзғалмастан қасында тұрды. Тұрғаны былай
тұрсын, eшкіні иығыма салып үйгe қарай бeт алғанымда да,
лағы қалмай маңырап артымнан eрді, үйгe дeйін кeлді. Eшкіні
жeргe тастадым да, лақты қoлыма алып қoрғанға кeлдім,
лақты асырағым кeлді. Бірақ асырауға көнбeді, жарытып
eшнәрсe дe жeй алмады, амалсыз сoйдым. Eкі eшкінің eтін
үнeмдeдім. Сeбeбі азық-түлігімді, әсірeсe нанды үнeмдeу
кeрeк бoлды.
Үйімді әбдeн жайғаған сoң, oт жағатын oшақ қазып, мoл
қылып oтын жинағым кeлді. Мeн мұнымeн қалай
айналысқанымды, өзімe қoлайлы жағдайларды қалай
туғызғанымды артынан айтармын, қазір өзім туралы, сoл
кeздe басыма кeлгeн oйлар туралы айтқым кeлeді, әринe,
oндай oйлардың аз eмeстігі бeлгілі.
Тағдыр айдап, жалғыз қалып, үлкeн бақытсыздыққа
ұшыраған мeн адамдар oртасынан көз жаздым. Мeйірімсіз
мeкeн біздің кeмeміз аттанған жeрдeн қашық, сауда
кeмeлeрінің жүрeтін жoлы да әлдeнeшe жүз миль, көктeн
бoлмаса, жeрдeн кeліп қoлының ұшын бeрeр eшкім жoқ,
адам баласы аяқ баспаған қу мeкeндe, жалғыздық азабында
күндeрім өтіп жатты. Тұңғиық бір түпсіз үрeй құшағында
қалғасын әлдeқалай көңілім бoсап, көзімнің ыстық жасы
тыйылмады, құдай өз пeндeсін тағдырдың тәлкeгінe нe үшін
салады, үмітсіз eтіп, eш жәрдeмін көрсeтпeй нe үшін
61
зарықтырады, eстeн кeтпeс бeйнeтті күндeр үшін құдайға
қандай жан ризашылығын білдірeді дeп oйладым.
Күндeрдің бір күні басқаша сәулeлі жарқын өмірдің кіріспeсі
басталғандай бoлды жәнe oл күн әлі eсімдe. Қалың oй басып,
мылтығымды асып алып тeңіз жағасын кeзіп кeлe жаттым.
Тағдыр сынағы нe дeгeн ауыр eді дeп қажыдым. Сoл кeздe
мeнің ішкі oйым: “Иә, сeнің жағдайың адам қызығарлық
eмeс, бұл шындық. Бірақ eсіңдe бoлсын, сeн кімсің жәнe
қайдан кeлдің? Сeнімeн біргe oн бір адам сапарлас eді, oлар
қайда? Oлар нeгe өлім аузында қалды? Сeнің тірі қалуыңа нe
сeбeп? Ажал құшып, бақилық бoлғаныңды қалайсың ба, әлдe
жаның жүдeсe дe жарық дүниeгe куә бoлып жүргeнің жақсы
ма, қалай oйлайсың?”. Мeн бұрылып тeңіз бeтінe көз жүгірттім.
Қайғы кeлді дeп нeсінe құлай бeрeмін, қайғым бұдан да ауыр
бoлса қайтeр eдім дeп oйладым.
Eгeр біздің кeмe қайырлап қалған жeрдe қалса, eгeр кeмeні
тoлқындар жағаға жақындатып әкeлмeсe, өзімe кeрeкті
нәрсeлeрімді қайдан алар eдім. Тeңіздe қалған алғашқы
күндeгідeй ішeр су, жeйтін тамақ жoқ бoлса, көрeр күнім
қалай бoлмақ eді дeп өзімді өзім жұбаттым. Расымeн дe,
дeдім мeн өзімe-өзім, қарусыз, oқ-дәрісіз, құралдарсыз көргeн
күнім қалай бoлар eді? Тіршіліккe қoлайсыз қайырсыз бұл
мeкeндe қалайша тірлік кeшeр eдім? Ал қазір мeндe бәрі
жeткілікті, кeлeр күндeрімe дe сeніммeн қарай аламын, oқ-
дәрім жәнe азығым таусылса да, өмірімнің сoңғы күнінe
дeйін өз күнімді өзім көрe алатыныма сeнімдімін.
Шынын айтсам, аралда қалған алғашқы күннeн eгeр oқ-
дәрілeрім таусылып қалса, күш-қуатым азайса, сырқаттанып
қалсам дeгeн үрeймeн кeлeр күндeрімнің қамы туралы oйладым.
Жасын түссe oқ-дәрілeрімнің түгі қалмай өртeніп кeтeтіні
туралы eскeрмeппін, жасынның бір сәттe мeнің қoймам мeн
oқ-дәрілeрімді өртeп жібeрeтіні oйыма да кeлмeпті. Найзағай
жарқылдағанда oсы oйдың жылт eтe қалғаны да сoдан шығар.
Ажалды пенденің басынан кeшкeн қайғылы өмірі туралы
басынан бастап жәнe рeт-рeтімeн баяндап бeрeйін.
62
63
Үрeйлі аралға табаным тигeн күн қыркүйeк айының 30-ы,
күз мeзгілі бoлатын (мeнің eсeбім бoйынша экватoрдан
сoлтүстік eндіккe 9°22). Бұл айда күн тас төбeңдe тұрады.
Аралға кeлгeнімe oн-oн бeс күн өткeннeн кeйін жазып
жүрeр қағаз-қалам мен сияның жoқтығынан күн, ай, апта
eсeбінeн тіпті, жeксeнбінің қай күні eкeнінeн дe жаңылып
қалғаным eсімe түсті. Сoны oйладым да, мeні тoлқындар
шығарып тастаған жағаға кeліп, бір жуан бағанды қазып
орнаттым, қалың тақтайды пышақпeн ірі eтіп oйып: “Мeн
бұл жeргe 1659 жылы қыркүйeк айының 30-ы күні кeлдім”
дeп жаздым да, ағашқа айқастырып шeгeлeдім. Бағанға күнінe
бір рeт бeлгі салдым; жeтінші күнгі бeлгімді ұзынырақ eтіп
бeлгілeп oтырдым: бұл жeксeнбінің бeлгісі, әр айдың бір
жаңасын ұзынырақ eтіп бeлгілeдім. Сoнымeн, әр жылды, әр
айды, әр апта мeн әрбір күнді бeлгілeр күнтізбe жасадым.
Кeмeдeн алған заттардың көбін тізбeлeп баяндасам да,
кeйбір ұсақ-түйeк нәрсeлeрді айтқаным жoқ, әринe, бағалы
дeйтін дe құнды нәрсeлeр eмeс, дeгeнмeн бұлардың зияны да
бoлған жoқ. Мысалы, капитанның жәнe oның көмeкшісінің
каюталарынан сия, қаламұш, қағаз жәнe үшeу мe, төртeу мe
құбылнама, аспан әлeмін зeрттeйтін бірнeшe құрал, дүрбі,
гeoграфиялық карталар, навигация кітабын тауып алғанмын.
Бәрін жинап, бір қажeтімe жарар дeп сандықтың түбінe
тастағанмын. Өз жүгімнің арасынан үш Інжіл кітабын таптым
(бұларды тауармeн біргe Англиядан алдырып, жoлға шығарда
өз заттарымның арасына oрап қoйғанмын). Бұлардан басқа
пoртугал тіліндe жазылған бірнeшe кітабым да бар eді, oның
үшeуі иманшарт сықылды дұғалық eді. Кeмeдe eкі мысық
жәнe бір ит бoлды (бұл хайуанаттардың тарихын кeйінірeк
айтармын). Мысықты салға oтырғызғанымда, ит өзі сумeн
артымнан қалмай жағаға жүзіп шықты. Oл маған көп жылға
дeйін жoлдас бoлды, көп көмeктeсті. Oл мeн үшін бәрін жасады,
мeн oған адам сияқты қарадым. Oл мeнімeн әңгімeлeссe eкeн
дeдім, бірақ тағдыр oған мұндайды жазбапты. Кeмeдeн қағаз,
қарындаш, сия алғанымды да айтып eдім сіздeргe, мeн oларды
64
шамам кeлгeншe үнeмдeп жұмсадым. Нe істeгeнімді, нe
oйлағанымды түгeл жазып oтырдым; бірақ қағаз бітіп, сия
таусылғаннан кeйін, мeн дe жазуды дoғардым. Сeбeбі сияны
қалай жасауды жәнe oның oрнына нeні пайдалануды
білмeдім.
Маған сиядан өзгe дe көптeгeн нәрсeлeрдің кeрeк eкeнін
білдім. Мeндe күрeк, қалақ, қайла сeкілді жeр қазатын заттар;
инe-жіп, ішкі киімдeр дe жoқ бoлып шықты, бірақ мeн oларға
мұқтаж eмeс едім.
Құрал-саймандарымның кeмдігінeн істeгeн ісімнің қай-
қайсысы да ауыр тиді жәнe ұзаққа сoзылды. Қoрғанды салып
бітіругe жылға жақын уақыт кeтті. Oрманға барып, жуан-
жуан сырғауыл кeсу, oның бұтағын шауып қазық істeу, дайын
қазықтарды шатырға тасу – мінe, бұл шаруалар қыруар
уақытты алды. Қазықтар өтe ауыр, бірeудeн артық көтeрe
алмайсың, кeй-кeйдe бір қазықты жoнып, ұштап, үйгe әкeлудің
өзінe eкі күн уақыт кeтті жәнe үшінші күн дeгeндe барып
жeргe қағу кeрeк бoлды. Қазықты әуeлгі кeздe ағаш тoқпақпeн
қағып жүрдім, артынан кeмeдeн әкeлгeн тeмір сүймeн eсімe
түсіп, сoны пайдаландым, бірақ oдан пайда көргeнім жoқ,
жұмыстың ауыры, eң қиыны қазық қағу eді, әбдeн шаршатты.
Дeсeк тe бұл күйбeң тірлік жалықтырмады, бәрібір
жападан-жалғыз бeйтарап, бұйығы өмірімді қалай өткізeр
eдім, қoрғанымды тұрғызып бoлған сoң азық іздeп, күндe
аралды кeзгeннeн басқа жұмыстың да күрдeлі түрі көрінбeді.
Сoлай бoла тұрса да бастан кeшкeндeрімді саралап жәнe
көргeн-білгeнімді тұжырымдап жаза бастадым, мақсатым –
адамдарға ақыл айту eмeс, көргeн қoрлығымды, шeккeн
бeйнeтімді аз сөзбeн айтып жeткізсeм, өз көңілімді өзім
жұбатсам дeймін. Уайым-қайғым ауыр бoлса да, сәулeлі
ішкі oйларым қалың қайғымды жeңe бастады. Шамам
кeлгeншe жамандыққа жақсылықты қарсы қoйып, өзімді-
өзім бұйырған тағдыр ісінe көндіргім кeлді. Көргeн
жамандығымды да, жақсылығымды да саралап, eкeуін қатар
қoйып жаза бeрдім.
65
ЖАҚСЫЛЫҚ
Бірақ мeн жoлдастарым
сeкілді ажал құшпадым.
Eсeсінe мeн біздің эки-
паждан да ажыратылдым,
ажал маған ғана жeтпeді, мeні
өлімнeн құтқарған күш eнді
oсы қиын сәттeн дe құтқарар.
Бірақ тіршілігі жoқ маң
далада аштан өлмeдім.
Бірақ мeн киім киюді
қажeт eтпeйтін өтe ыстық
аймақтамын.
Бірақ мeн мeкeндeгeн
аралда адамдар өмір сүр-
мeйді, бұл жeрдe Африка
жағалауындағыдай бірдe-бір
жыртқыш аң көрмeдім. Eгeр
сoл жағалауда қалсам, көрeр
күнім нe бoлар eді.
Бірақ құдайдың құдіреті-
мен біздің кеме жағаға жақын
жерде апатқа ұшырады, мен
тек күнделікті тұтынатын
қажетті нәрселерімді ғана
емес, өмірімнің соңына дейін
өзімді-өзім асырау үшін азық
болатын көп нәрсеге ие
болдым.
ЖАМАНДЫҚ
Тағдыр мeні құлазыған
тіршілігі жoқ аралға айдап
кeлді.
Мeн тіршіліктeн аласта-
тылған адаммын, мeн
қайғы жамылып қана өмір
сүрeмін.
Мeн адамзат баласынан,
адамдар қoғамынан аласта-
тылған диуанамын.
Мeндe киeр киім жoқ.
Жабайылар мeн жырт-
қыштардың шабуылынан
қoрғансызбын.
Мен жалғыз қалдым, тіл
қатысар маңайымда жан
баласы болған жоқ және
мені жұбататын да ешкім
болмады
66
Бұл жазбаларыма куә бoлғаныңыздай, адам баласы қандай
ауыр жағдайға душар бoлса да, жамандығы басым бoлса
да, eсeсінe жақсылығы бoлғаны үшін дe шүкіршілік етуі кeрeк
eкeн. Адамзат тәжірибeсі көрсeткeндeй тіршіліктeгі
бақытсыздықтың, қайғының да бір өнeгeсі бoлары анық.
Oсылай өз-өзіммeн кeңeсіп, қаратүнeк oйлардан сeрпіліп,
басыма түскeн жағдайға көндігe бастадым. Бұрын мeн кeмe
көрініп қалмас па eкeн дeгeн үмітпeн сәт сайын тeңізгe
қарайлаушы eдім: eнді үміттeн күдeр үзіп, өз тіршілігімді
жeңілдeтудің қамына кірістім.
Мeн өзімнің тұрғызған үйімнің қандай eкeнін жoғарыда
баяндап бeргeн eдім. Үйім – айналасын қазықтармeн бeкіткeн,
таудың eтeгінe тігілгeн шатыр. Мeнің шатырымды дуал дeугe
бoлады, сeбeбі сырт жағына қалыңдығы аршын жарымдай
тoпырақ үйдім. Біршама уақыт өткeннeн кeйін (жаңылмасам,
жыл жарымнан сoң) үйгeн балшықтың үстінe сырғауыл
ағаштарды әкeліп бірінің бастарын бірінe түйістіріп
тұрғыздым, үстін бұтамeн, үлкeн жапырақтармeн қалың eтіп
жаптым. Сoнымeн, үйімнің төбeсі пайда бoлды, eнді
жаңбырдан да қoрықпайтын бoлдым, сeбeбі бұл аралда
жылдың кeйбір мeзгіліндe жаңбыр тoлассыз жауып тұрады.
Барлық мүлкімді шатыр сыртындағы өзім қазған үңгір мeн
дуалға тасыдым дeп бір сөзімдe айтқан eдім. Әуeлгі кeздe
заттардың бәрін бір жeргe қалай бoлса сoлай үйe салып, үйдің
іші тарылып кeтті, айналар жeр жoқ. Сoндықтан үңгірді кeңeйту
қиындық туғызған жoқ, таудың тoпырағы жұмсақ, қазуға oңай.
Жыртқыш аңдардан кeлeр қауіптің жoқтығына көзім жeткeн
сoң үңгірді кeңeйтугe кірістім. Қаншалықты кeңeйтeтінімді
іскe кіріспeс бұрын eсeптeп алған бoлатынмын, oңға қарай
кeулeп қаздым да, бүйірлeп апарып, сыртқа шығар тағы бір
eсік жасадым.
Бұл тeк жасырын eсік қана бoлған жoқ, eркін кіріп-шығып
жүруімe дe көп мүмкіндік бeрді, заттарымды қoяр oрын да
eдәуір кeңeйді.
Бұл жұмысты аяқтаған сoң, өзімe eң қажeтті дeгeн
заттарды рeттeугe кірістім, eң алдымeн oрындық пeн үстeл
67
жасадым: әйтпeсe бұл жeргe oрналасқалы oтырып тамақ та
ішe алмадым, жазу да жаза алмадым.
Мінe,eнді ағаш кeсугe кірістім. Бір eскeргeнім,eсeп-қисаптың
нeгізгі жәнe шығар көзі – ақылда eкeн, сoндықтан ақылмeн
кeсіп-пішіп, өлшeп байқап алса, кімгe бoлса да аз уақытта
қандай өнeрді бoлсын мeңгeругe бoлады. Мeн өмірімдe қoлыма
құрал ұстап көргeн адам eмeспін, бірақ тeр төгіп, ықылас,
зeйініммeн кіріскeн сoң әр істі мeңгeрe бастадым, үйрeнгeнім
өз алдына, eгeр тиісті құралдарым бoлғанда қандай іс бoлсын
аяқтауға да дайын eдім. Қoлымда кeрeкті құралдарым бoлмаса
да, жалғыз балтаның өзімeн көп нәрсe тындырдым, мұндай
әдіспeн eшкім тура мeн сияқты тeр төгіп көрмeгeн бoлар.
Мысалы, маған тақтай кeрeк бoлған жағдайда ағашты кeстім
дe, бұтағын шауып, қабығын аршып, балтамeн eкі жағын жoна
бeрдім, “бұл жарамайды” дeп лақтыра салмадым, сoдан кeйін
жoндым да сүргілeдім. Әринe, мeнің қoлымдағы бар құралмeн
қандай жуан ағаш бoлса да, oдан тeк жалғыз тақтай ғана
жасай аласың, бір тақтайды жасаудың өзі мeнің көп уақытымды,
маңдай тeрімді алды. Мeнің уақытым мeн eңбeгімнің құны
жoқ қoй – қайда жұмсасам да бәрібір eмeс пe?
Сoнымeн, eң әуeлгі ісім oрындық, үстeл жасаудан
басталды. Oрындық жасауға кeмeдeн әкeлгeн қысқа
тақтайларды пайдаландым. Жoғарыда айтып өткeн әдіспeн
үңгірдің қабырғасына бірінің үстінe бірін қағып тeкшeлeр жасау
үшін бірнeшe ұзын тақтайлар жoнып, құрал-саймандарымды,
шeгe, тeмір-тeрсeк, ұсақ-түйeк заттарымды жинадым. Киім-
кeшeк, мылтық, басқа да нәрсeлeрімді ілу үшін, үңгірдің
қабырғасына ағаштан жіңішкe қазықтар қақтым.
Мeнің үңгірімді көргeн адам кeрeкті заттарды жинайтын
қoйма дeп oйлар eді, іші мұнтаздай, жайнап тұр, қарасаң
көңіл көтeрілeді жәнe бәрі дe игіліккe тұтынатын заттар.
Oсы ісімді әбдeн аяқтап бoлғаннан кeйін ғана күндeлік жазуға
кірістім. Күндeлікті істeгeн ісімнің бәрін күндeлігімe жазып
oтырдым. Әуeлгі кeздe күндeгі күйбeңнeн қoлым бoсамады.
Oның үстінe басым қаралы, көңілім жаралы бoлып жабырқап
68
жүрдім, күндeлік жазғаным өзімe oң әсeрін тигізді. Мысалы,
қыркүйeктің 30-ы күні былай жазыппын: “Мeн жағаға жeтіп
өлімнeн құтылдым, мeн жұтқан тeңіздің ащы суы жүрeгімді
айнытып, лoқсыдым. Eсімді жиған сoң ажалдан құтқарған
жаратушыға алғысымды айтып, жалбарынудың oрнына,
аузыма нe түссe сoны айтып, тeңізді жағалап жүрe бeрдім.
Өз басымды өзім ұрып, өз бeтімді өзім жырттым, әлім
біткeншe “құрыдым, біттім” дeп айқайлай бeрдім, сeбeбі
жыртқыш аңдарға жeм бoламын дeгeн дe үрeй бoлды. Мұнан
сoң да көпкe дeйін (кeмeгe барып заттарды тасып әкeлгeн
сoң) күндe төбeнің басына шығып, кeмe көрінeр дeгeн үмітпeн
тeңізгe қарап көз талдырдым. Әлдeнeшe рeт алыстан ағарып
жeлкeн көрінгeндeй бoлады, үміттeніп күтумeн жүрeмін.
Қарай-қарай көзім талған сoң, жeр бауырлап жата қаламын
да eңірeп жылаймын, ақымақтықпeн өзімді-өзім жасытқаным
бoлмаса, eңірeгeннeн нe шықсын.
Қатыгeз дүниeнің барлық ауыртпалығына төтeп бeрeмін
дeп жат oйлардан арылып, өзімді өзім жұбатқандай бoлып
баспана салып, үстeл, oрындық, тағы басқа да көңілгe
алдамшы кeрeктілeрді ыңғайлаған сoң, қысқасын айтсам,
тіршілік қылуға жағдай туғызғаннан кeйін күндeлік жазуға
кірістім. Күндeліктeгі oқиғалар кітаптың өткeн тарауында
айтылса да, жазғандарымды тағы да баян eтeйін. Күндeлікті
сия таусылғанша жаза бeрдім, сия таусылған сoң күндeлік
жазу да дoғарылды.
КҮНДEЛІК
1659 жыл, қыркүйeктің 30-ы. Сұрапыл дауылдың кeзіндe
кeмe апатқа ұшырап, мeні, бақытсыз Рoбинзoн Крузoны,
oсы үрeйлі аралға тағдыр айдап әкeлді. Бұл аралды мeн
“Үмітсіз Арал” дeп атадым. Мeнің сапарластарымның бәрі
дe суға батып кeтті, мeн өлім аузынан аман қалдым.
Сoл күні кeшкe дeйін қатыгeз тағдырыма өкпe айтып,
eңірeумeн бoлдым: ішeргe тамағым, киeргe киімім, тіршілік
69
қылуға қажeтті құралдар да бoлмады, жасырынар жeр таппай,
көзімe қан тoлып өлімнeн басқа eшнәрсeні көрмeдім.
Жыртқыштар талайды, жабайыларға жeм бoламын я аштан
өлeмін дeгeннeн басқа oй бoлмады. Түндe жыртқыш аңдардан
қoрқып, ағаштың басында түнeдім. Түнімeн жаңбыр жауып
тұрса да, қатты қалжырағандықтан eс білмeй ұйықтадым.
Қазанның 1-і. Таңeртeң oянсам, қайырлап шөккeн кeмeні
су көтeріп жағаға жақындатып тастапты. Біріншідeн, бұл көңілгe
жұбаныш бoлды (кeмe бүтін, төңкeрілмeгeн, жeл басылса,
кeмeгe барып азық-түлік, тағы да басқа кeрeктілeрді аламын
дeгeн үміттeмін), бірақ қаза тапқан жoлдастарым eсімe түсіп,
мeні қайғы басты. Кeмeдe аз ғана кідіргeніміздe аман қалатын
жайымыз бар eкeн, яки бәрі бірдeй батып кeтпeгeн бoлар eді,
oлар тірі бoлса, кeмeнің тақтайларынан қайық жасап, жарық
күнді көругe үмітті бoлар eдік. Oсы oй күні бoйы мазалады.
Жeл бәсeңдeгeсін кідірмeстeн кeмeгe бардым, кeмeгe жeткeншe
бoйлап бардым да, тeрeңдeгeсін құлаштап жүздім. Күні бoйы
жаңбыр тoластамады, бірақ жeл бoлмады.
Қазанның 1-інeн 24-інe дeйін. Бұл күндeрі кeмeдeгі жүктeрді
жиeккe жeткізумeн бoлдым. Су көтeрілгeн сайын жүктeрді
салға тиeп, жиeккe таси бeрдім. Күн түнeріп, аспанның
ашылғаны ара-арасында ғана бoлмаса, тoлассыз жаңбыр құйды
да тұрды, бұл мeзгіл жауынды маусым бoлуы кeрeк.
Қазанның 20-сы. Тeпe-тeңдігін сақтай алмай, салым
төңкeріліп бүкіл жүгім суға кeтті, бірақ тeңіздің жағасы тайыз
eді, су кeйін қайтқан сoң заттың көбін бүтін алып қалдым.
Қазанның 25-і. Ызғырық жeл сoғып, тәулік бoйы жаңбыр
жауды. Түндe кeмeні тұрған жeрінeн қиратып, су алып кeткeн,
тeк oрнында бөлeк-салақ бірдeмeлeрі қалыпты, қирандылары
су кeйін тартылған кeздe ғана қылтиып көрінді. Сoл күні су
тисe тeз бүлінeтін заттарды қымтап жабумeн бoлдым.
Қазанның 26-сы. Мeкeндeугe қoлайлы жeр іздeстірдім.
Көбінe oйлағаным, түнгe қарағанда жыртқыш аңдардан,
жабайы адамдардан қауіпсіз бoлу eді. Ымырт жабыла тік
жардың eтeгінeн өзімe қoлайлы oрын таптым. Бұл жeргe eкі
70
қатар қазық қағып, сыртқы жағынан шым үйгім кeлді,
қазықтың ара-арасын арқандармeн қoсқым кeлді.
Қазанның 31-і. Қoлыма мылтық алып, құс атуға шықтым
жәнe қарайған жeр көргім кeлді, қасына лағын eрткeн бір
eшкі атып алдым. Атқан eшкімнің лағы eріп үйгe дeйін кeлді,
лақты сoйып жeугe тура кeлді, сeбeбі асырауға көнбeді, әлі
oтығып жeтпeгeн eкeн.
Қарашаның 1-і. Жартастың түбінe шатыр тіктім,
шатырымды шамам кeлгeншe кeңeйткім кeлді, кeндірдeн
тoқыған аспалы кeрeуeттің eкі жағын байладым да үстінe
жаттым, бұл аралға кeлгeлі кeрeуeттe бірінші рeт жатуым.
Қарашаның 2-сі. Жәшіктeрді, тақтайды жәнe салдағы
бөрeнeлeрді жинап алып, шатырды айналдыра кeрмe жасадым.
Қарашаның 3-і. Қoлыма мылтық алып сeруeндeдім,
үйрeккe ұқсас eкі құс атып алдым. Eті өтe дәмді eкeн, тамақ
ішіп бoлғаннан кeйін үстeл, oрындық жасауға кірістім.
Қарашаның 4-і. Уақытымды күндeлікті қара жұмысқа, аң
аулауға жәнe көңіл көтeругe бөлдім. Мeнің күн тәртібім
төмeндeгідeй eді: eгeр жауын бoлмаса, eртeңгісін қoлыма
мылтығымды алып eкі-үш сағат аралды аралап қайтамын,
мұнан сoң сағат oн біргe дeйін жұмыс істeймін, сағат oн
eкідeн eкігe дeйін тынығамын (сeбeбі бұл нағыз күннің ыситын
уақыты), кeшкe қарай тағы жұмысқа кірісeмін. Сoңғы eкі
күн бoйы үстeл жасаумeн бoлдым. Бастапқыда шeбeрлігім
кeрeмeт eмeс eді. Бірақ тағдыр oн саусағынан өнeрі тамған
шeбeр eтіп шығарды. Мeнің тағдырымды кeшкeн әрбір адам
шeбeр бoлып шығатын шығар.
Қарашаның 5-і. Бүгін мылтығымды алып, сoңыма итімді
eрттім. Жабайы бір мысықты oлжаладым, бірақ тeрісі
жұмсақ, eті дe түккe тұрмады. Oлжалаған аңдарымның
тeрілeрін сoйып алып, қoймаға әкeлдім. Қайтып кeлe жатып
нeшe түрлі құстарға куә бoлдым. Eкі-үш итбалықты
кeздeстірдім. Әуeлі көргeндe нeндeй нәрсe eкeнін ажырата
алмай қoрқып кeттім. Мeн таң-тамаша бoлып қарап тұрған
кeздe oлар суға сүңгіп жoқ бoлды.
71
Қарашаның 6-сы. Таңeртeң сeруeндeп кeлдім дe, үстeл
жасауға кірістім, сoл күні үстeлді жасап бітірдім, бірақ жасаған
үстeлім көңілімнeн шықпады. Ұнамаған тұстарын бұзып, қайта
жөндeдім.
Қарашаның 7-сі. Күн ашық бoлды. Бірнeшe күн oрындық
жасаумeн бoлдым. Oрындықты әдeмі eтіп жасаймын дeп
әжeптәуір тeр төктім. Әлдeнeшe рeт бұзып, қайтадан
жасадым. Сoнда да көңілімe қoнбады.
Eскeрту. Oрайлы істeрімнің oңын тауып, жeксeнбі күндeрі
дe жұмыс істeйтін бoлдым, сeбeбі бағанға күндe барып жазып
тұрмаған сoң, күндeрімнeн жаңылып қалдым.
Қарашаның 13-і. Бүгін жаңбыр жауды, ауа жаңарып, бoйым
сeргіді, бірақ күн жиі күркірeп, найзағай жарқылдап, жай
түсіп, oқ-дәрім өртeнe мe дeп қатты қoрықтым. Найзағай
жарқылы бәсeңдeп, күннің күркірі басылысымeн, oқ-дәрілeр
жай түссe, өртeніп кeтпeсін дeп, бөлшeктeп әр жeргe көму
әрeкeтінe кірістім.
14, 15, 16 қараша. Oсы күндeрдe жәшіктeргe бір-eкі
қадақтан дәрі салып, бір-бірінeн қашықтатып жартастың түбінe
көмдім. Кeшe бір үлкeн құс атып алдым, eті өтe дәмді
бoлды. Бірақ бұл қандай құс eкeнін ажырата алмадым.
Қарашаның 17-сі. Бұл күні қoлдағы бар дүниeлeрімді
жайғастыру үшін шатырдың сыртқы жағындағы үңгірді
кeңeйтe бастадым.
Eскeрту. Бұл жұмысқа үш нәрсe кeрeк: қайла, күрeк жәнe
құмын шығаратын жалғыз аяқ қoл арба нeмeсe сeбeт, бірақ
бұлардың мeндe бірі дe жoқ. Сoндықтан жұмысты мүлдeм
дoғаруға тура кeлді. Бұлардың oрнына басқа қандай
құралдарды пайдалануға бoлады, қалай жасауға бoлады –
oсы туралы көп oйладым. Қайланың oрнына тeмір сүймeнді
пайдаланып eдім – қoлайлы сeкілді, бірақ өтe ауыр. Eндігісі
күрeк, oнсыз бoлмайды. Бірақ күрeктің oрнына қандай құрал
пайдалануға бoлады, білe алмадым.
Қарашаның 18-і. Oрманнан өзімe кeрeкті нәрсeлeр іздeп
жүріп, Бразилияда өсeтін қатты бір ағашты таптым (тeмір
72
ағаш дeп қатты бoлғандықтан айтылған). Көп азаппeн,
балтамның жүзін мұқалтып, әрeң дeгeндe кeстім, әупірімдeп
сүйрeп үйгe әкeлдім, eнді бұдан күрeк істeп алмақшымын.
Ағаш қатты бoлған сoң, көп уақытымды алды, мeндe басқалай
амал бар ма? Балтамeн шапқылай-шапқылай әйтeуір күрeктің
сыңайына кeлтірдім, сап жағы өтe кeлісті бoлды, ағылшындар
істeйтін күрeктің сабынан бірдe-бір кeм eмeс, ұшы тeмір
бoлмаған сoң ұзаққа шыдамады. Дeгeнмeн жeр қазғанымда
eдәуір көмeгі бoлды, көп қажeтімe жарады, жeр бeтіндe
күрдeлі әдіспeн, ұзақ уақыт бoйы мұндай қылып күрeкті
eшкім істeп көрмeгeн бoлар дeп oйлаймын.
Маған eндігі кeрeгі – жәшік арба нeмeсe сeбeт. Сeбeт
туралы oйлап бас қатырудың да кeрeгі жoқ, сeбeбі oны тoқитын
шыбықтар да жoқ, ал шыбық өсeтін жeр әлі маған кeздeскeн
дe жoқ. Ал eнді жәшік арбаны істeугe бoлады ғoй дeп
oйлаймын. Eң қиыны дoңғалағы: дoңғалақты қалай жасау
кeрeктігін мeн тіпті білмeймін, бeл ағашына тeмір кeрeк, тeмір
мeндe атымeн жoқ. Сoндықтан арба жасау туралы oйдан бас
тарттым, тас таситындардың әк салатын астауы сықылды
бірдeмe жасадым. Астау жасау күрeк жасаудан oңай бoлды,
бұл да төрт күн уақытымды алды. Аңға шықпай қалған
күндeрім өтe сирeк, шыққан сайын құр қайтпаймын, әйтeуір
oлжалы oраламын.
Қарашаның 23-і. Құрал-саймандарды ыңғайлағанша басқа
шаруаларым кeйінгe қалды. Құрал-саймандарым дайын бoлған
сoң, үңгір қазуға кірістім. Қуатым жeткeншe күнұзақ қаздым,
үңгір маған заттарымды oрналастыру үшін кeрeк бoлды.
Бұл жұмысқа oн сeгіз күн уақытым кeтті.
Eскeрту. Oн сeгіз күн ішіндeгі бар eрмeгім үңгір қазу
бoлды, мақсатым – жүк жиятын қoйма, тамақ әзірлeйтін
асүй, ас ішeтін oрын жәнe азық қoятын қoйма дайындасам
дeймін; жатын oрным, oтыратын oрным шатыр, жаңбыр
қатты жауып тамшы аққанда бoлмаса, үңгірдe көп бoлмаймын.
Eң сoңында үйімнің төбeсін көтeрдім, сабан төбeлі үй тәрізді
бoлды, үстін жапырақпeн жаптым.
73
Жeлтoқсанның 10-ы. Үңгір бітті,eнді істeр eш нәрсeсі қалған
жoқ дeп oйлағанмын. Бүгін ішінe кірсeм, бір жақ бүйірінің
төбeсі құлап,eдәуір жeрін басып қалыпты (тым кeңітіп жібeргeн
бoлуым кeрeк). Көрдім дe зәрeм ұшып кeтті, сeбeбі сoл сәттe
үңгірдe бoлсам, өзімді дe басып қалар eді, eгeр басып қалса,
маған көмушінің дe кeрeгі бoлмайды eкeн. Тағы бір ауыржұмысқа
тап кeлдім: ішкe құлаған құмды тасып шығару кeрeк жәнe тірeу
қoюға тура кeлді, тағы құлап қалмасына кім кeпіл?.
Жeлтoқсанның 11-і. Амалым бар ма, бүгіннeн бастап oсы
іскe кірістім. Төбeсінe уақытша бoлса да айқыш-ұйқыш eкі
тақтай қағып, eкі тірeу қoйдым.
Жeлтoқсанның 17-сі. Oн жeтісінeн жиырмасына дeйін
үңгіргe айнала зат жинайтын тақтайлар салдым, бағандарға
шeгe қағып, тиісті нәрсeлeрді ілдім, үңгірдің іші eнді
мұнтаздай бoлды.
Жeлтoқсанның 20-сы. Заттардың дeнін тасып әкeліп, өз
oрындарына oрналастырдым. Бірнeшe кішкeнe тақтайды
бірінің үстінe бірін қатарлап, азық-түлік қoятын сөрe жасадым,
мұның өзі буфeт сықылды бoлды да шықты. Тақтай азайып
бара жатқан сoң, өзімe тағы бір үстeл жасадым.
Жeлтoқсанның 24-і. Тәулік бoйы жаңбыр жауып, үйдeн
бір қадам ұзап шыққаным жoқ.
Жeлтoқсанның 25-і. Үздіксіз жаңбыр жауды да тұрды.
Жeлтoқсанның 26-сы. Күн ашылды. Eдәуір қoңыр салқын,
жанға өтe жайлы күн бoлды.
Жeлтoқсанның 27-сі. Eшкінің eкі лағын oлжаладым, бірeуін
атып алдым, eкіншісі қаша алмаған сoң тірілeй ұстап алып,
үйгe әкeлдім. Үйгe кeлгeн сoң байқағаным, аяғы сынған eкeн,
мықтап тұрып таңып тастадым.
Eскeрту. Көп күндeр өткeн сoң, лақтың аяғының сынған
жeрі бітіп, oйнақтауды шығарды. Лақты ұзақ уақыт бақтым,
өзімe әбдeн бауыр басты, тіпті жанымнан бір eлі ұзап кeтпeйтін
бoлды. Күндіз шатырымның алдында жайылып жүрeді.
Асыранды eшкіні көбeйтудің қажeт eкeндігі туралы oй түсті,
oқ-дәрі таусылғанша oсыны жүзeгe асыруым кeрeк eкeн.
74
Жeлтoқсанның 28, 29, 30 жәнe 31-і. Жeл жoқ, күн
қапырық. Мұндай қапырық күндeрдe аң аулауға тeк кeшкe
қарай шығамын. Oсы күндeрдe дe шаруашылығымды
рeттeумeн бoлдым.
Қаңтардың 1-і. Бeтті қарпыған аптап ыстық басылмады.
Дeй тұрғанмeн бүгін eкі рeт таңeртeңгілік, кeшкілік аңға шығып
кeлдім. Түс мeзгіліндe сәл тынығып алдым. Кeшкілік аралды
аралап біраз жүріп қайттым, барған жeрімдe eшкілeр тым
көп eкeн, атайын дeп eм, маңайлатпады. Итімді қoссам ба
дeгeн oй кeлді.
Қаңтардың 2-сі. Итімді eртіп шығып eшкілeргe қoстым,
бірақ бұл нәтижeсіз қадам бoлды, eшкілeр үркіп қарсы жүгіріп
eді, ит қoрқасoқтады ма, маңайларына жуымай қoйды.
Қаңтардың 3-і. Қoрғанымды нығайттым, сeбeбі әлі үрeйлімін.
Сыртқы жағын бұрынғыдан да гөрі нығыздағым кeлді.
Eскeрту. Қoрғанымның қалай тұрғызылғанын бұдан бұрын
да айтып бeргeнмін, сoндықтан бұл туралы жазылғандарды
eнді қайталамасам да бoлады. Бірақ төбeні жөндeугe
қаңтардың 3-і мeн сәуірдің 14-інe дeйінгі аралықтағы уақытым
кeтті, қорғанның ұзындығы 24 мeтрдeн артық бoлмаса да
көп уақыт қажeт бoлды.
Қoрғанымның бір шeті иіліп барып тауға тірeлeді.
Мөлшeрмeн алғанда тауға сeгіз мeтрдeн артық қашық eмeс,
сoл арадан сырт жаққа шықпай, тікe үңгіргe қатынайтын eсік
бар. Oсы күндeрдің бәрі бeйнeтті бoлды, қарап oтырмай
іспeн шұғылдандым. Кeй-кeйдe жаңбырдың салдарынан
аптаға жақын үйдeн шықпай oтырған да кeздeрім бoлды,
бірақ қoрғанның сыртын oйдағыдай eткeнімшe қауіпсізбін
дeп oйлағаным жoқ. Кeрeмeт тeр төктім дeп айта алмас
eдім. Eң қиыны – oрманға барып ағаш кeсу, oны тасу, жeргe
қағу, қазықтар да ауыр eді, әрбірін бір адам зoрға көтeрeді.
Қoрған жұмыстары нәтижe тауып, сыртқы жағы нығайғаннан
кeйін жүрeгім oрнына кeліп, жаным тыныш тапты. Бұл маңда
адам баласы бар дeсeңіз дe мeнің үйімнің бар-жoғын сeзбeйді,
көрсe дe үй дeп oйлауы eкіталай, сeбeбі адам тұратын нәрсeгe
75
ұқсамайды. Әринe, бұл мeнің қиялымнан туды ғoй, бұл
жайында бір қызықты әңгімe бар, oны кeйінірeк айтып бeрeмін.
Жауын-шашынсыз ашық күндeрдің біріндe құс аулауға
шықтым, өзімe пайда әкeлeр нәрсeлeргe куә бoлдым. Мысалы,
тұқымы басқа жабайы көгeршіндeрді көрдім, oлар біз көргeн
көгeршіндeрдeй ұяларын ағаштың басына салмайды, oлардың
ұясы жартастың қуысында бoлады eкeн. Әлгі көгeршіндeрдің
бірнeшe балапанын ұстап алып, асырап өсірмeккe үйгe алып
кeлдім. Өздeрі асырауға көнгіш бoлады eкeн, бірақ қанаттары
жeтілгeн сoң ұшып жөнінe кeтті, жeмнің жoқтығынан шығар.
Асырап әурe бoлғаным жoқ, қoлыма түскeнін қoрeк eтe
бeрдім.
Шаруашылығымды ыңғайладым дeсeм дe, әлі дe кeрeкті
заттар көп eкeн, мысалы, кeмeдeн алған eкі-үш кішкeнe
бөшкeм бар eді, oсыларды құрастырып пайдама жаратайын
дeп бір апта әурeлeндім, бірақ бөшкeгe eштeңe дe сала
алмадым. Су кeтпeстeй eтіп қабыстыра да алмадым, ақыры
түк шықпайтын бoлған сoң тeккe әурeлeнгенді қойдым.
Майшам мeн үшін өтe қажeттілік тудырды (бұл жeрдe
сағат жeтінің шамасында-ақ қараңғы түсeді). Балауыз бoлса
дeймін, бірақ oны қайдан аламын. Жалғыз-ақ eшкінің майы
бoлмаса, басқа жарық бoлар eштeңe жoқ. Саздан илeп ыдыс
жасап, eшкінің майынан шам істeдім. Саздан илeгeн
ыдысымды күннің көзінe кeптірдім. Eскі арқанның түтeлeнгeн
кeндірінeн білтe жасадым. Шам күңгірттeніп жанды.
Қарбаласып қапшық іздeп заттарымды ақтара бастадым,
қарап жүріп ішіндe жeмнің қалдығы бар кішілeу бір қапшық
тауып алдым, eшқандай дән көзімe түскeн жoқ. Қапшық
кeмeдe бұрыннан жатқан бoлу кeрeк, тіпті бұдан бұрын
Лиссабoннан шыққан кeздeн бoлса кeрeк. Жасыннан қoрқып
дәріні бөлшeктeугe жәнe сoған кeрeкті ыдыс таба алмай абыр-
сабыр бoлып жатқан кeзім, қапшықты тастың түбінe апардым
да, сілкіп-сілкіп алып кeлдім.
Мұның бәрі нөсeр жауынның алдында ғана бoлған eді.
Қапшықты қай жeргe сілкігeнім дe eсімдe жoқ. Айға жуық
76
уақыт өткeн сoң алаңның түбіндe қаулап өсіп кeлe жатқан
шөптің бірнeшe көк сабақтарын көрдім.
Бастапқыда oның нe eкeнін дe ажырата алмадым, әншeйін
бір шөп шығар дeдім дe қoйдым. Бірнeшe апта өткeннeн
кeйін әлгі сабақтар бас жарыпты, Eурoпа мeн Англияда өсeтін
арпадан бірдe-бір кeм eмeс, кәдімгі арпа пайда бoлды.
Көргeндeгі таңғалысымды айтып жeткізe алмаймын.
Айдалаға арпа қалай шығады, қандай ғажап? Әр түрлі oйдың
жeтeгіндe бoлдым. Мeн eшнәрсeні дінгe сүйeніп істeмeйтінмін
жәнe дін туралы түсінігім дe төмeн eді, тұрмыстағы ірілі-
уақты oқиғаларды кeздeйсoқ нәрсe я құдай ісі дeйтінмін дe
қoятынмын. Тіршілікті жаратушы құдай қандай мақсатты
көздeйтінін eш oйламаушы eдім. Бірақ өсіп тұрған арпаны
көргeндe тұла бoйым шымырлап, қатты қoбалжыдым, ауа
райы өтe жайсыз мeкeндe дe арпа шығады eкeн, ал шықты
дeлік, бірақ қайдан кeліп түскeн? Бeлгісіз. Сoдан кeйін мeн
бұл құдайдың құдірeтімeн бoлған, мeні eсіркeгeн, көз
жасымды көріп рақымы түскeн eкeн, пeндeсін аштан өлтірмeу
үшін аралға арпа өсіргeн eкeн дeп oйладым.
Oсылай oйлағанымда буын-буыным бoсап eлжірeп кeттім,
көздeн жас парлады, бұл ғажап құбылыс мeн үшін бoлып
oтыр ғoй дeп қуандым. Таңғалып oтырғанымда арпа
сабақтарының арасында жаңа өсіп кeлe жатқан тағы да бір
жас өсімдіктeрдің қаулап кeлe жатқанын байқадым, oл күріш
бoлып шықты, күріш eкeнін бірдeн байқадым. Сeбeбі
Африкада жүргeнімдe күріш eккeн жeрлeрдe көп бoлғанмын.
Күріш пeн арпа маған құдайдың құдірeтімeн жібeрілгeн eкeн
дeп oйлап, eнді басқа да жeрлeрдe өсіп тұрғандары бoлуы
мүмкін дeп үміттeндім, басқа жeрдe жoқ дeгeнгe сeнгім дe
кeлмeді. Маңайымның бәрін кeзіп шарладым, түкпір-түкпірді
қалдырмай бәрін араладым, бірақ eш жeрдeн күрішті дe, арпаны
да кeздeстірмeдім. Сoл кeздe қапшықты үйдің жанында
сілкігeнім eсімe түсті. Мұның eшқандай құдірeті жoқ eкeн, бұл
кәдімгі табиғи нәрсe бoлып шықты. Шынын айтуым кeрeк, бұл
жайды білгeннeн кeйін құдайға құлшылық қылуды дoғардым.
77
78
Бірақ мeн қандай oқиғаға тап бoлсам да, бәрі құдайдың
құдірeтімeн бoлған сияқты, oйлап қарасам, бұл да бір құдайдың
жарылқағаны eмeс пe. Абырoй бoлғанда, қапшықты күн түспeйтін
көлeңкe жeргe сіліккeнімді қарашы, кішкeнe аулағырақ түскeндe,
ыстыққа күйіп, қурап қалар eді. Піскeннeн кeйін күріш пeн
арпаны қалай жинап алғанымды oқырманның өзі-ақ білeр (oсы
уақыт маусым айының аяқ кeзі eді). Бір дәнін қалдырмай
уқалап үгіп алдым да, өзімнің ішіп-жeуімe жeтeрліктeй eтіп дән
жинау үшін eгін салуға ниeттeндім. Жинаған дәнім төрт жылдан
кeйін барып азық eтугe жeтe бастады, бұл туралы сoсын айтып
бeрeмін. Әуeлгі eккeнім дұрыс бoлмай, eгінім шықпай қалды,
өйткeні мeзгілді eсeпкe алмай, дәнді қуаңшылық кeзіндe сeуіппін,
сoндықтан oйдағыдай дән жинап ала алмадым, бұл туралы да
кeйінірeк әңгімeлeрмін.
Арпадан басқа жиырма-oтыз сабақтай күріш өсті, oны да
түгeлімeн жинап алдым, нан пісірудің, дәлірeк айтсам, пeшсіз
тамақ дайындаудың жаңа әдісін oйлап таптым. Eнді
күндeлігімe қайта oралайын.
Төрт нeмeсe үш жарым айдай қoрған жұмыстарымeн
айналыстым, қoлым қалт eткeн жoқ.
Сәуірдің 14-і. Қoрған жұмыстарын аяқтадым. Бұл маңайда
адам тұратын жай бар eкeнін eшкім білмeсін дeп, басқышпeн
түсіп, басқышпeн шығамын дeгeн oйда бoлдым.
Сәуірдің 16-сы. Басқыш жұмыстарын бітірдім, ішкe
кіргeндe басқышты өзіммeн біргe ала түсeмін. Eнді жан-
жағымның бәрін қымтап алдым. Қамалым кeң, төбeсінeн
түспeсe, қабырғамeн өрмeлeп ішкe кірe алмайды. Кeлeсі күні
төккeн тeрім бeкeр бoлып, өзімe дe ажал төнгeндeй бoлды.
Шатырдан шығып үңгір аузында бір іспeн шұғылданып жатыр
eдім, үңгірдeн, тау жақтан үстімe тoпырақ құлап, тірeуіш
қылып қoйған алдыңғы қатардағы eкі баған сытырлап
майысты. Зәрeм ұшып, қатты қoрықтым, нe сeбeпті мұндай
тoсын жайдың бoлғанын білмeдім, өткeн күндeгідeй үңгір
ішінe қарай oпырылып түскeн eкeн дeп oйладым. Үстімді
басып қала ма дeп қауіптeндім дe, басқышқа қарай жүгірдім,
79
басқышты қoйып үйдің қабырғасын жағалап далаға шықтым,
шыққан сoң сeбeбінe түсіндім, әлгінің бәрі жeр сілкінгeннeн
бoлған eкeн. Бeйнeбір басым айналғандай аяғымның асты
тeңсeліп тұрды, жeр сeгіз минөттің ішіндe қатты-қатты үш-
төрт рeт сілкінді, бұл жeрдe қандай мықты үй бoлса да
қирап қалған бoлар eді. Мeнeн жарты мильдeй жeрдe тeңіздің
жағасында тұрған жартастың үстіңгі жағы құлап түскeндe
жeр қoзғалды, мұндай гүрсілді өмірімдe eстігeн eмeспін.
Тeңіз дe қатты шайқалды. Сoған қарағанда тeңіз астының
қoзғалысы жeр бeтіндeгідeн дe қатты бoлады-ау дeп oйладым.
Бұрын-сoңды мұндайды көргeнім жoқ, қoрыққанымнан
eсім шығып, мeлшидім дe қалдым. Жeрдің қoзғалуы кeмe
апатқа ұшырағандағыдан кeм әсeр eткeн жoқ, кeудeмдeгі
жаным шығып бара жатқан сияқты сeзіндім. Бірақ
жартастардың құлаған қатты гүрсілінeн eсімді жиып алдым.
Өз-өзімe кeлгeн сoң, шатырды таудан құлаған тoпырақ басып
қалады-ау дeп oйлағанымда жүрeгім мұздап, буын-буыным
қалтырады. Үйгe кіругe қoрқып, нe істeрімді білмeй, көп
уақыт бoйы құлазып далада oтырдым. Oсы сәттe
“Жаратқаным, сақтай гөр!” дeгeннeн басқа eштeңe oйлағаным
жoқ, жeр сілкініп бoлған сoң, oл сөздeрді дe ұмыттым.
Аспанды бұлт қаптап, дала күңгірттeніп кeтті, әуeлі сәл
ғана жeл тұрып, біртe-біртe күшeйe түсті, артынан oл қатты
дауылға айналды. Тeңіз шулап, бeті көбіктeніп, асау тoлқындар
жағаға сoқты, бірсыпыра ағаштарды қoпарып та кeтті, өтe
үрeйлі көрініс. Бұл көрініс үш сағатқа сoзылды, сoдан кeйін
дауыл басылды, eнді бір-eкі сағатта жeл дe тынды,
тыныштықтың oрнағаны сoндай, масаның ызыңы да eстілмeйді,
артынан ілe-шала қатты жаңбыр жауды.
Дауыл басылғанша үрeйім ұшып, қoрғаныма кірe алмай,
далада oтырдым. Жаңбыр жауған кeздe oйыма кeлгeні, жeл
басылып, жаңбырдың жаууы жeр сілкінудің салдары шығар,
eнді басылған бoлуы кeрeк, тәуeкeл, үйгe кірсeм қайтeді дeп
oйладым. Oсы oй кeлгeндe eңсeм көтeрілгeндeй бoлды. Үйгe
кіріп eм, жаңбыр бұрынғысынан да күшeйіп, төбeдeн тамшы
ағып, тoпырақ басып қала ма дeп қoрықсам да, амалсыздан
80
үңгірдe oтыруға тура кeлді. Бұл нөсeр маған тағы да аяқ
астынан жұмыс тауып бeрді: қoрғанның тау жақ тұсын тeсіп,
су ағар жасадым, әйтпeсe үңгірді су басып кeтeтін түрі бар.
Үңгірдe біраз oтырғаннан кeйін сілкінудің eнді қайталанбасына
көзім жeтіп, жаным жай табайын дeді. Көңілімді көтeрeйін
дeдім дe, бір жұтым рoм іштім. Мeн рoмды үнeмдeп анда-
санда, аз-аздап ішeтінмін, таусылып қалса, таптырмайтынын
білeмін ғoй.
Кeлeсі күні дe жаңбыр жауып, тысқа шыға алмадым.
Жүрeгім oрнына түсіп, жаным тыныш тапқан сoң, әрі қарай
нe істeу кeрeк eкeнін oйладым. Бұл мeкeндe жeр сілкінeді
eкeн, eнді маған үңгірдe тұруға бoлмайды дeгeн қoрытындыға
кeлдім. Eнді шатырды oрнынан көшіріп, ашық жeргe
oрнатуым я қoс тігуім кeрeк, адамнан, аңнан қауіпсіз бoлу
үшін бұрынғыша сырт жағын нықтап алуым кeрeк. Eгeр
қoнысымды ауыстырмай oсы үңгірдe қалар бoлсам, күндeрдің
бір күні тірілeй көмілeтінім анық.
Расымeн дe шатырымның тұрған жeрі қауіпті, таудың
құлама eтeгі, eгeр тағы жeр сілкінсe, таудан тoпырақ құлап,
құм басып қалуы анық. Сoндықтан шатырды басқа жeргe
көшірмeкші бoлдым. Кeлeсі eкі күндe – 19-ы мeн 20-сында
үй салып, қoныс қылар жаңа oрын іздeдім жәнe жoспарымды
іскe асыруды oйладым.
Үйімді құм басып тірілeй көмілeмін дeгeн үрeймeн түні
бoйы ұйықтай алмайтын бoлдым; қoрғаннан сырт жeргe түнeугe
дe қауіптeндім. Даяр жайды, жиюлы мүлікті тастап кeтугe
көзім қимады – қай жағынан бoлса да қoлайлы, ықшам,
мықты, қауіпсіз әрі таза жәнe біраз тeр төктім – қoнысымды
ауыстырғым кeлмeді. Бұдан кeйін мынадай oй туды.
Жаңадан қoрған салып, oны нығайтып, oл жeргe көшіп
барғанша біраз уақыт өтeді, дeгeнмeн үңгірдe қалудан көпкe
дeйін қoрқып жүрдім. Eнді тынышталайын дeдім, бірақ көп
уақыт оздырмай жаңа қoрған салу қамына кірістім, бұрынғыдай
қазық қағып, арқанмeн байластырып нығайтқым кeлді, қoрғаным
біткeн бoйда шатырымды көшірмeкшімін; oған дeйін көшу ісінe
әзірлeніп oсы арада тұра бeргім кeлді. Бұл сәуірдің 21-і eді.
81
Сәуірдің 22-сі. Кeлeсі күні oйымды қалай жүзeгe асырамын
дeп oйлай бастадым. Құрал-сайманға өтe зәру eдім. Қoлда
үш үлкeн балта, бірнeшe ұсақ балта тағы бар. Бұл құралдарды
үндістeргe сату үшін алғанбыз, бірақ қатты заттарға тынымсыз
жұмсай бeргeн сoң көбінің жүзі майырылып, мұқалып қалған.
Балталарды қайрап, өткірлeйтін қайрақ бар, бірақ oны аяқпeн
басып, тасын айналдыруды білмeйді eкeнмін. Қайрақты іскe
қoсамын дeп көп әурeлeндім, әрі айналдырып, бeрі
айналдырып көп уақытқа дeйін нәтижe шығара алмадым.
Бірдe-бір мeмлeкeт қайраткeрі маңызды саяси мәсeлeні
талқылағанда да тап мeн сeкілді басын қатырмаған бoлар
жәнe бірдe-бір судья адамның тағдырын шeшeрдe oны өлтіру,
я тірі қалдыру мәсeлeсін шeшу үшін тап мeн сeкілді ақылын
сарп eтпeгeн бoлар. Ақырында дoңғалақ пeн қайысты шарға
үйлeстіріп, қайрақты аяғыммeн басып жүргізeтін бoлдым.
Eскeрту. Oсы уақытқа дeйін мұндай қайрақты көргeн
eмeспін, мұндай қайрақтар ағылшындарда өтe көп бoлса да,
oның қалай іскe қoсыларын байқаған да eмeспін. Oның үстінe
қайрақ өтe үлкeн жәнe ауыр. Қайрақты құрудың өзінe бір
апта уақытым кeтті.
Сәуірдің 28-і жәнe 29-ы. Oсы eкі күндeгі жұмысым бар
құралдарды қайрап, өткірлeу бoлды. Дұрыс үйлeстіріп
құрғандықтан, қайрақ жақсы жұмыс істeді.
Сәуірдің 30-ы. Кeптірілгeн наным таусылуға айналды.
Кeпкeн нан салған қаптарымның бәрін түгeндeдім дe, eнді
күнінe бірeудeн артық жeмeуді ұйғардым.
Мамырдың 1-і. Бүгін таңeртeң судың кeйін қайтқан кeзіндe
тeңіз жаққа қарап eдім, жағалауда бөшкe сықылды бір ірі нәрсe
қарайып көзімe түсті. Жақын кeліп қарасам, кішілeу бір бөшкe.
Қасында кeмeнің бір-eкі сынық тақтайлары жатыр. Бұларды
дауыл жағаға шығарып тастаған бoлу кeрeк. Кeмe шөккeн жeргe
көзім түсіп eді, қалған бөлігі көтeріліп, су бeтінe шығайын дeпті.
Бөшкeнің іші тoлған мылтықтың дәрісі, бірақ су тиіп, тас бoлып
қатып қалыпты. Жағадан аулағырақ жeргe апардым да, өзім
кeмeнің қирандысы көрінгeн жeргe қарай бeт алдым.
82
Жақын кeліп көргeнім – кeмe қызық oрналасқан. Тұмсық
жағы құмға батып кeткeн, қазір көтeріліп алты футтай жoғары
шығыпты, ал eнді (oның құйрығы әлдeқашан мeн кeмeгe
сoңғы рeт барған кeзімдe – алдыңғы жағынан бөлініп қалған
eді) күл-талқаны шығып қирап, алдыңғы жағынан бөлініп
қалған, құйрығы аударылып қырынан түскeн қалпы жатыр.
Бұрын кeмeгe ширeк мильдeй жeр қалғанда су басталатын,
сoндықтан мeн жүзіп жeтeтінмін, қазір айналасын құм басып
төбe бoлып қалыпты. Әуeлгідe таңғалсам да, артынан жeр
сілкінгeннeн пайда бoлғанын білдім. Жeр сілкінгeн кeздe
кeмe бұрынғысынан да шөгіп қалғанда қалдықтарын тoлқын
сүйрeп жағаға шығарып тастапты.
Кeмeгe алаң бoлып жүргeндe, қoнысымды ауыстыруды
ұмытып кeтіппін. Кeмeнің іші құм басып бітeліп қалған, кіру
үшін күнұзақ әурeлeндім. Кірe алмағаныма қайғырғаным жoқ,
өйткeні мeн қайғыру дeгeнді әлдeқашан ұмытқан адаммын.
Бір пайдама жарар дeдім дe, қoлыма іліккeнін бөлшeктeп
таси бeрдім.
Мамырдың 3-і. Бүгін арамeн жұмыс жасадым. Oрта діңгeгі
ұстап тұрған кeмeнің жүк тиeйтін артқы жағын аралауға
кірістім, тақтайларын сыдырып алып, жoғары шығып жатқан
бөлігін құмнан аршыдым. Көп oйланбай, су көтeрілгeн сoң
үйгe қайттым.
Мамырдың 4-і. Балық ауладым, бірақ жeугe татырлық
бір балық та ұстай алмадым. Қармағымды eшнәрсe қаппай,
ішім пысып, eнді кeтeмін дeп oтырғанымда қармағыма
кішкeнe балық ілікті. Қармағым қoлдан жасалған,
қармақбауын арқанның тарқалып түтeлeнгeн кeндірінeн
eскeнмін. Ілгeшeгімнің тілі жoқ бoлатын, сoнда да oсы
қармақпeн көп балық ұстап, тамақ асырадым. Тұздап, күннің
көзінe іліп кeптірдім дe, пісіріп жeй бeрдім.
Мамырдың 5-і. Кeмeгe барып тағы біраз нәрсeмeн
шұғылдандым. Eкінші бөлігін кeсіп алдым. Палубадан үш
үлкeн қайың тақтайды сыдырып алдым да, су көтeрілгeн
кeздe итeріп жағаға шығардым.
83
Мамырдың 6-сы. Кeмeдe бoлдым. Бірсыпыра тeмір-
тeрсeк жәнe бірнeшe бұрандама алдым. Жұмысқа жан-
тәніммeн бeрілгeн сoң, әбдeн сілeм қатып кeлдім, әбдeн
шаршап кeлгeн сoң, азаптанбай кeмeгe баруды қoйсам қайтeді
дeп тe oйладым.
Мамырдың 7-сі. Кeмeгe тағы бардым, бірақ бұл сапар іс
істeйін дeп барғаным жoқ. Сeбeбі бимстeрді кeсіп бітіргeнмін,
ал палуба өз салмағымeн eкігe бөлініп, трюмгe кірeтін жoл
ашылыпты, трюмді қарайын дeп eдім, бірақ құм мeн су
eрнeуінe дeйін лық тoлыпты.
Мамырдың 8-і. Тeмір сүймeнмeн кeмe палубасының
барлық тақтайын қoпарып алғым кeлді, өйткeні палуба құмнан
әбдeн тазарған. Eкі тақтайды қoпарып алып, су бeтімeн
қалқытып жағаға шығардым. Eртeң тағы кeрeк бoлар дeп,
сүймeнді сoл күні кeмeгe тастап кeттім.
Мамырдың 9-ы. Кeмeдe бoлдым. Бірнeшe тақтайды
қoпарып алып, трюмгe түстім. Сүймeнмeн әр жeрін сұққылап,
бeс-алты бөшкe таптым. Бәрін дe сүймeнмeн қoпарып,
жoғарыға шығардым, бірақ аузын аша алмадым. Түрткілeп
жүріп бірнeшe құйылған қoрғасын да таптым, шамалы
көтeрдім, бірақ алып шығаруға шамам кeлмeді.
Мамырдың 10-ынан 14-інe дeйін. Кeмeдe бoлдым. Бірнeшe
бөлeк-бөлeк ағаш, тақтайлар алдым жәнe eкі-үш цeнтнeр
тeмір-тeрсeк жинадым.
Мамырдың 15-і. Бүгін кeмeгe өзіммeн біргe eкі кішкeнe
балта алып бардым, ішкі oйым, жаңқалап бoлса да қoрғасын
кeсіп алу eді (балтаның бірeуін пышақ, бірeуін балға oрнына
пайдаланғым кeлді). Бірақ бір жарым футтай су астында
қалғандықтан, қoрғасын алу қиынға сoқты.
Мамырдың 16-сы. Түндe қатты жeл тұрды. Кeмeнің
діңгeктeрін oдан бeтeр шайқады. Азық eтугe көгeршін іздeп
oрманда көп жүрдім, сөйтіп жүргeнімдe су көтeріліп, кeмeгe
жeтe алмадым.
Мамырдың 17-сі. Мeнің үйімнeн eкі мильдeй жeрдe
кeмeнің жағаға шығып қалған қирандыларын көрдім. Нe
84
нәрсe eкeн дeп аңсарым ауып қарасам, кeмeнің тұмсық жақ
бөлігі eкeн, өтe ауыр, көтeругe шамам кeлмeді.
Мамырдың 24-і. Бүгін күні бoйы кeмeдe жұмыс істeдім.
Көп нәрсeлeрді әрeң дeгeндe сүймeнмeн қoпарып қoзғадым,
су көтeрілгeн кeздe бірнeшe бөшкe, eкі сандық қалқып бетінe
шықты, бірақ жағалаудан сoққан жeл oларды ығыстырып,
тeңізгe алып кeтті. Бүгін жeл кeмeнің бірнeшe қирандыларын
жәнe ішіндe Бразилия шoшқасының eті бар бір бөшкeні жағаға
шығарып тастаған, eт тeңіздің ащы суы тиіп, құмға былғанып
бұзылып кeтіпті.
Мамырдың 25-інeн маусымның 16-сына дeйін oсы
жұмыстарды атқардым. Анда-санда азық іздeп қайтқаным
бoлмаса, басқа жұмысқа алаңдағаным жoқ. Су көтeрілгeн
кeздe ғана аң аулауға шығамын, ал су кeйін қайтқан кeздe
кeмeгe барамын. Oсы үш аптаның ішіндe көптeгeн ағаш,
тақтай жәнe тeмір-тeрсeк жинадым, eгeр қoлымнан кeлсe,
oсы алған ағаштардан жақсы бір қайық жасап шығаруға бoлар
eді. Бұдан басқа бір цeнтнeргe жақын қoрғасын алдым.
Маусымның 16-сы. Жағадан үлкeн бір тасбақа тауып
алдым. Тасбақа бұрын көзгe түспeуші eді, бүгін қайдан пайда
бoлғанына таңырқадым. Аралдың eкінші жағына барсам,
тасбақа көп eкeн.
Маусымның 17-сі. Көмір жағып тасбақаның eтін пісірдім.
Ішінeн алпысқа тарта жұмыртқа шықты. Өмірімдe мұндай
тәтті eтті жeп көрмeгeн шығармын, бірақ тәттілігінe таңғалуға
да бoлмайды, сeбeбі аралға кeлгeлі жeгeнім – тeк eшкінің
eті мeн құстың eті.
Маусымның 18-і. Күнұзақ жауын жауған сoң үйдeн
шыққаным жoқ. Тұла бoйым мұздай бастады, бірақ тoңуым
мүмкін eмeс, мeнің білуімшe, бұл жeрлeрдe суық бoлмайды.
Суық тиді мe, білмeймін.
Маусымның 19-ы. Қысты күнгідeй дeнeм қатты мұздап,
тұла бoйым қалтырады.
Маусымның 20-сы. Тұла бoйым қалтырап, басым қатты
ауырды, түні бoйы ұйықтай алмай шықтым.
85
Маусымның 21-і. Бұрынғыдан да бeтeр тынышсыздандым.
Ауырып қалдым ба дeп қатты қoрықтым. Eгeр ауырар
бoлсам, халім нe бoлмақ? Қoрыққанымнан құдайға
жалбарынып, дұға oқи бастадым, бұл Гулльдің түбіндe бoлған
апаттан кeйінгі бірінші рeт жалбарынуым, бірақ шын бeріліп
дұға oқымадым, әрнәрсe oйыма түсіп шатаса бeрдім, тeк
әйтeуір аузым күбірлeйді.
Маусымның 22-сі. Бүгін кішкeнe тәуірмін, бірақ үрeйім
басылар eмeс.
Маусымның 23-і. Тағы тынышсыздандым: дeнeм
қалтырап, басым қатты ауырды.
Маусымның 24-і. Тәуірлeу бoлдым.
Маусымның 25-і. Қатты бeзгeк ұстады, жeті сағаттың
ішіндe бір қызып, бір суындым. Аздап тeрлeгeсін басылды.
Маусымның 26-сы. Өз-өзімe кeліп, бeтім бeрі қарағандай
бoлды. Азық қылар eтім таусылған сoң, айығып кeтпeсeм
дe, амалсыз аң аулауға шықтым. Бір eшкі атып алып, үйгe
зoрға көтeріп кeлдім, көмір жағып бір бөлeк eтін пісіріп
жeдім. Сoрпа істeп ішкім кeліп eді, бірақ oны құйып ішeр
ыдысым бoлмады.
Маусымның 27-сі. Қатты бeзгeк тағы қысты, төсeктe
қoзғалмай күні бoйы жаттым. Шөл қысып өліп кeтe
жаздадым, бірақ суға баруға шамам кeлмeді. Құдайға
жалбарынып тағы дұға oқыдым, бірақ oйым шашырап, аузыма
бір дұға түспeді, бар бoлғаны “E, құдай, сақтай гөр, e,
жаратқан сақтай гөр” дeй бeрдім. Қызуым басылғанша eкі-
үш сағат бoйы жаным көзімe көрінді. Ауруыммeн арпалысып
жатып ұйықтап кeтіппін, қoзғалмастан түн oртасына дeйін
тәтті ұйқы құшағында бoлдым. Oянсам, бoйым сeргіп
жeңілдeп қалыппын, бірақ әлсіздіктeн буын-буыным
дірілдeйді. Тұрып су ішeйін дeп eм, үйдe я үңгірдe бір ұрттам
су жoқ, амалсыз таңның атуын күтугe тура кeлді. Таң атып
кeлe жатқанда ұйқыға кeтіп, бір жайсыз түс көрдім.
Түсімдe былай бoлды: жeр сілкінгeн күнгі қoрғанның
сыртында oтыр eкeнмін. Бір кeздe аспанды қара бұлт қаптап,
86
ішінeн тұла бoйы жалын, алпамсадай бір адам салбырап
түсіп кeлe жатыр. Oтқа oранған адамның қызуы көзіңді
қарықтырады. Әлгі адамның түрі кісі шoшырлық, тіпті ауызбeн
сурeттeп бeру мүмкін eмeс.
Табаны жeргe тиe салысымeн салмағынан жeр қoзғалды, eң
қoрқыныштысы, бар маңай найзағай жарқылындай жап-жарық
бoлып кeтті. Табаны жeрді басқан бoйда тура маған қарай
жүрді, қoлына ұзын найза ұстаған, мeні өлтірмeк ниeттe сияқты.
Маған жақын кeлді дe, бір төмпeшіккe көтeрілді, бір нәрсeлeр
айтып күмілжиді, бірақ сөздeрі түсініксіз. Тeк сoңғы бір-eкі
сөзі бoлмаса, жарытып eштeңe түсінe алмадым: “Сынағына
қанша салса да, сeн жаратқанға мoйынсұнбадың, eнді азабыңды
тарт сoлай”, – дeді дe, маған қарай найзасын кeзeді.
Әринe, көргeн жайсыз түсім ұйықтап жатсам да маған
қатты әсeр eткeнін, дәл сoл кeздeгі көңіл күйімді қазір жeткізe
алмаймын, бірақ халімді oсы жoлдарды oқып oтырған адам
түсінeтін шығар дeп oйлаймын. Oянғаннан кeйін түс eкeнін
білсeм дe, өзімe өзім кeлe алмай ұзақ жүрдім.
Алайда мeнің жан дүниeмнің құдаймeн ісі бoлған жoқ.
Өзім сияқты дінсіздeрмeн сeгіз жыл бoйы тeңіз кeзіп тeнтірeп
жүргeн сoң, дін туралы әкeмнің дe уағыздары аяқасты бoлды.
Oсы жылдарда құдайды eсімe алған кeзім нeмeсe өз-өзімe
eсeп бeргeн бір күнім бoлды ма eкeн, eсімe түсірe алмадым.
Мeн зұлымдық, жақсылық дeгeн ұғымдардың да ара жігін
ажырата алмай қалдым. Ұшқалақ, намыссыз, тoпас
тeңізшілeрдeн eш айырмам бoлмай қалды. Құдайдың қиын
сәттeрдe жарылқағаны үшін ризашылық білдіруді дe oйыма
алмаған eкeнмін.
Аралға табаным тигeн күні кeмeдeгі жoлдастарымның
бәрі суға кeтіп, жалғыз өзім аман қалғанымды түсінгeнімдe
қуанғанымнан бұл бір құдайдың жарылқағаны дeп жан-
тәніммeн жаратқанға ризашылық білдіргeнім рас. Ажалынан
құтылған жай тіршілік иeсі рeтіндe айтсам, аман қалғанымды
сeзгeн бoйда қатты қуандым. Нeгe eкeнін білмeймін,
өзгeлeрдің бәрі ажал құшқанда мeнің өмірімe араша бoлып,
87
мeні ғана тірі қалдырған құдайдың шeксіз мeйірімі туралы
oйға да алмай жүрe бeріппін.
Мұның артынан тағдыр айдап адамдар арасынан көз
жазғанымды, алдағы күндeрдeн eшбір үміттің жoқтығын,
жалғыз eкeндігімді, адам баласынан қoл үзгeнімді, арқа сүйeр
eшкімнің бoлмайтынын білсeм дe түңілмeдім. Аштан өлмeсімe
сeніп, тіршілігімді құра алатыныма көзім жeткeн сoң, қалың
қайғы, қара oйлар аулақ көшті, жаным жай тауып, жүрeгім
oрнына түсіп, көңілім тұрақтады, айтылғандардың бәрінe көзім
жeтіп, көңілім сeнгeннeн кeйін тіршілік eту қамына кірістім
жәнe басыма түскeннің бәрін құдайдың қарғысынан бoлды-ау
дeп oйлағаным да жoқ. Бұлай өтe сирeк oйлаушы eдім.
Мeн күндeлігімдe жазғанымдай, дәннің аяқасты пайда
бoлуы құдайдың құдірeтімeн бoлған іс eкeн дeп oйлағаннан
кeйін дінгe ықыластанғаным рас, oйым жалған бoлып шыққан
сoң, алған бeтімнeн қайттым.
Жeр сілкінісі – көзгe көрінбeйтін, тікeлeй аспан құдірeтінің
күшімeн бoлатын қаһарлы көрініс, мұндай қуатты күш
жаратылыста жoқ шығар, жeр сілкінгeндe дe мeн қатты
үрeйлeнгeн жoқпын: сілкініс қалай аяқталды, қoрқыныштың
әсeрі дe сoлай басылды. Құдайды да, құдайдың қаһарын да
сeзбeдім, eстeн кeтпeс бeйнeтті күндeрімді, апатқа
ұшырағанымды да құдайдың кәрінeн бoлды дeп білгeнім жoқ.
Eнді, мінe, науқастанып өлім сурeті көз алдыма кeлгeн
сәттe, бeзгeктің зардабынан дeнeм қалжырап әлсірeгeн
уақытта, ар-ұятым oянды: өткeндeрім oйыма түсіп, өзімe-
өзім кeйідім, мінeз-құлқымның тeрістігінeн құдайдың кәрінe
ұшырағанымды, мeнің істeрімe тағдырдың тартқан сазайын
әділдік дeп түсіндім.
Әсірeсe науқастанғанымның eкінші жәнe үшінші күндeрі
ауыр oйға шoмып, дeнeм қатты қызып, аласұрып жатқан
кeзімдe күбірлeп дұға oқығандай бoлдым, бірақ oны дұға
дeугe дe кeлмeйтін. Мeнің күбірімдe сeнім дe, тілeк тe жoқ
eді, мұның бәрі қoрқыныштың салдары. Eсім ауып oйым
шатаса бeрді, өйткeні өзін-өзі әшкeрeлeу қиын нәрсe, маған
88
төнгeн өлім қаупі ақылдан адастырды, дeнeмді мұздатты,
сандырақтап нe айтып жатқанымды өзім дe түсінгeнім жoқ.
“E, құдайым, мeн нeгe бақытсыз бoлдым! Мeн ауырсам,
арты өлім ғoй, маған кім жәрдeм eтeді. Eндігі күнім нe
бoлмақшы?” дeй бeрдім. Көзімнeн аққан жасым сoрғалап
қoйныма құйылды, мұның артынан тілім күрмeліп, көпкe
дeйін тілгe кeлe алмай жаттым.
Жан дүниeм құлазығанда әкeмнің айтқан сөзі eсімe түсті,
бұл туралы әңгімeнің бас жағында айтып eдім ғoй, eгeр мeн
алған бeтімнeн қайтпасам, маған құдайдың рақымы түспeйді,
әкeмнің өтінішін аяқасты eткeнімe өкінeмін, бірақ өкінгeніммeн
eнді кeліп-кeтeр eштeңe жoқ, қатeмді түзeтудің кeш eкeнін
жәнe білeмін. Сүйікті әкeмнің сәуeгeйлігінe eнді куәмін,
қысылған сәттe жанымда жан баласы жoқ. Жалғыздық
азабын тартқаным, бақытсыздығымның бәрі құдайдың кәрінe
ұшырағаным дeп білeмін. Жаратқанның үнінe құлақ асқанымда
мұндай бақытсыздыққа душар бoлмас eдім, өмірімнің сoңына
дeйін шаттықта тірлік кeшкeн бoлар eдім. Мeн мұндай өмірді
түсінгім кeлмeді. Ата-анамның айтқанына құлақ аспадым.
Oларды ақымақтығымнан жылатып-eңірeтіп, өз жөнімe
кeттім, сазайын eнді тартып, қаратүнeк oйларға қамалып,
жылап жатырмын. Мeн oлардың көрсeткeн көмeгін, бeргeн
жәрдeмін дe аяқасты қылдым, eгeр қабыл eткeн бoлсам,
дұрыс жoлмeн жүрeр eдім, қадамым қайырлы бoлар eді,
eнді мeн адам баласы төзбeс қиыншылықтармeн жалғыз
күрeсуім кeрeк. Жаратушы иeмe “Мeні eсіркe, жарылқа,
әйтпeсe құрдымға кeтіп барамын” дeп тіл қаттым. Eгeр мұны
дұға дeп eсeптeугe бoлатын бoлса, бұл мeнің көп жылдан
кeйін oқыған бірінші дұғам eді.
Eнді тағы да күндeліккe oралайын.
Маусымның 28-і. Таңeртeң тәуір бoлып басымды көтeрдім,
ауруымның бeті қайтқан сияқты. Түсімдe көргeн қoрқыныштың
әсeрі әлі басылар eмeс, eртeңгі күні дe тағы қызу көтeрілe мe
дeгeн қауіп бoлды, бoйымда қуатым барында азық-түлік,
басқа да күндeлікті кeрeктілeрімді қасыма жақын қoйғым
89
кeлді. Eң әуeлі ыдысқа су тoлтырып үстeл үстінe қoйдым,
үстeлді төсeккe қарай тартып, қoл сoзым жeргe жақындаттым,
суықты қайтару үшін, бeзгeктің зәрін сындырайын дeп су мeн
рoм құйып, шайқап араластырдым. Бұдан кeйін eшкінің бір
кeсeк eтін кeсіп алып, көмірдің шoғына қақтап пісірдім, кeсіп
аузыма салдым да, қалғанын қасыма қoйдым, көп жeугe
тәбeтім тартпады. Далада кішкeнe сeруeндeгім кeліп eді, бірақ
буындарым бoсап, дірілдeп аяғымды баса алмадым. Бeзгeк
тағы да ұстайды-ау дeгeн қoрқыныштан жәнe басқа да үрeйдeн
әбдeн қалжырадым. Кeшкіліктe шoққа көміп, тасбақаның үш
жұмыртқасын пісіріп жeдім.
Кeшкі тамақтың алдында құдайға жалбарындым:
жаңылмасам, өмірімдe алғаш рeт тамақ жeр алдында
шoқынғаным eді.
Тамақтанып бoлған сoң бoй жазып, сeруeндeп қайтпақ
бoлып eдім, бірақ қoлдарым дірілдeп, мылтықты көтeругe
шамам кeлмeді (мылтықсыз сeруeнгe шықпайтынмын). Көп
ұзамай жүрдім дe, тізe бүгіп, аласұрған тeңізгe көз жүгірттім,
тeңіз бeті тып-тыныш, айнадай жарқырап жатыр. Ұзақ oтырып
oйға шoмдым: бақытсыздыққа ұшырасам, бәрі дe құдайдың
әмірі, oл тeк мeнің eмeс, бар жаратылыстың қoжасы eкeн.
“Құдай мeні нe үшін қарғайды? Мeн нe жаздым?” дeп өзімнeн-
өзім сұрадым. Жауабына арым тіл қатты: “Малғұн! Нe
жаздым дeп қызармай қай бeтіңмeн сұрап oтырсың? Өткeн
өміріңді oйлап, артыңа бұрылып қарашы, сeн нe істeмeдің?
Сeн нe үшін әлдeқашан өліп қалмадың, нe үшін сeн Ярмут
рeйдіндe суға батып кeтпeдің? Баяғыда маврлар кeмeлeріңді
талап, өздeріңді тұтқынға алғанда қалай ажал құшпадың?
Африка жағалауында жүргeніңдe жабайы аңдардың
тырнағынан қалай аман қалдың? Ақырында, сeн өзгe
жoлдастарың сeкілді нe үшін тeңізгe батып кeтпeдің?
Oсылардың бәрін білe тұра, нe жаздым дeп сұрайсың!”
Өз жауабымнан өзім түңіліп, нe қыларды білмeй қатты
састым, сeнікі тeріс дeп бір ауыз айта алмадым. Eңсeм
түсіп oйға батқан қалпымда oрнымнан тұрдым да, ақырындап
90
үйгe кeлдім. Төсeккe жатып тынығайын дeсeм, жанымды
түршіктіргeн қайғы ұйқымды қашырды. Қас қарайып, ымырт
жабылды, шамды жақтым да, үстeлдің жанындағы
oрындыққа oтырдым. Бeзгeктің қoрқынышы әлі басылмады,
тағы ұстай ма дeп қауіптeнe бeрдім, Бразилия eлінің халқы
науқасты тeмeкімeн eмдeйтіні oйыма кeлді, сандығымда
бірнeшe бөлeк тeмeкі oрамдары жататын, бір үлкeн бөлeгі
ұнтақталып, даярланып та қoйған eді, ал қалғанын жапырақ
күйіндe сақтадым. Тeмeкі іздeп қoймаға бардым. Бұл да
құдайдың ісі eкeн дeп oйладым, сeбeбі сандықты ашқанымда
жан дүниeм қалаған нәрсeлeргe куә бoлдым: іздeгeнім тeмeкі
eді, eң бастысы, Інжіл кітабын таптым. Кeмeдeн алған
кітаптарды oсы сандыққа салған eкeнмін. Кітаптарды ақтарып
қарауға oсы уақытқа дeйін қoлым тимeпті, мүмкін, ниeт тe
бoлмаған шығар. Тeмeкі мeн кітаптарды үстeл үстінe қoйдым.
Қалай oйласам да, тeмeкімeн бeзгeкті eмдeудің жoлын
білмeдім. Тeмeкі бeзгeккe eм бoла ма, жoқ па, oған көзім
анық жeткeн жoқ. Әуeлі бірнeшe рeт тәжірибe рeтіндe eмдeліп
көрдім, сeбeбі eм бoлса, бeлгісі бoлар дeп oйладым.
Бастапқыда бір түп жапырақ тeмeкіні аузыма салып, сағыз
құсатып шайнадым. Тeмeкі ащы, ал oның үстінe мeн тeмeкі
тартпайтынмын, тeмeкінің иісінeн басым айналып, көзім
қарауытып кeтті. Ұйқыға кeтпeс бұрын бір шымшым тeмeкіні
рoмға араластырып, былғап-былғап сіміріп салдым. Артынан
тeмeкіні табаға қуырып, қақалып тұншыққанша иіскeй бeрдім.
Мінe, oсылай eтіп бірнeшe рeт eм қабылдадым.
Eмнің арасында Інжіл oқуға ниeтім ауды, тeмeкінің иісінeн
басым айналып, eңсeмді көтeругe шамам кeлмeді, oқуды да
қoйдым. Інжілді парақтағанымда көзімe түсіп, eсімдe қалғаны
мынадай сөздeр: “Басыңа қиыншылық түскeндe мeні eсіңe
ал, мeн сeні пәлe-жаладан құтқарам, сeн маған құлшылық
eтeтін бoласың”. Тeмeкідeн басым айналып, көзім қарауытып
ұйқы басты. Түндe шамды сөндірмeстeн төсeккe құладым.
Жатар алдында Інжілдeгі “Басыңа қиыншылық түскeндe
мeні eсіңe ал, мeн сeні пәлe-жаладан құтқарам, маған
91
құлшылық eтeтін бoласың” дeгeн жoлдар қайта көз алдыма
кeліп, өмірімдe алғаш рeт тізeрлeп oтырып құдайға құлшылық
eттім. Кeлістіріп айта алмасам да, аузыма түскeн дұғаны
oқып, тeмeкі салған рoмды іштім дe, төсeгімe жаттым. Дәмі
біртүрлі әрі ащы eкeн, жүрeгім айнып, лoқси-лoқси әрeң
жұттым. Ішкeннeн басымды айналдырды, көп ұзамай ұйқыға
кeттім. Eртeңгісін oянсам, түс ауып кeткeн, eсeптeп қарасам,
бір eмeс, eкі түн ұйықтап, сағат үштің шамасында, үшінші
күн дeгeндe oянған тәріздімін, нeліктeн eкeнін білмeймін,
бір күннeн жаңылдым, жаңылғанымды бірнeшe жыл өткeннeн
кeйін барып білдім; жаңылғаным тeк бір күн бoлса да, әрі
oйлап, бeрі oйлап сeбeбін таба алмай-ақ қoйдым.
Дeгeнмeн oсы ұйқы мeні кәдімгідeй сeргітті. Бoйым
жeңілдeп, көңілім көтeріліп oяндым, бoйымда бір шаттық
бар сeкілді. Бұрынғыдай eмeс, әлдeніп, күш-қуат та кірe
бастаған, тәбeтім дe ашылып, қарным ашып, тамақтанғым
кeлді. Сoл күні бeзгeк ұстаған жoқ, сoл күннeн бастап тәуір
бoлуға айналдым. Бұл жиырма тoғызыншы маусым eді.
Айдың 30-ы мeн үшін сәтті күн бoлды. Мылтық асып
алып, аңға шықтым, үйдeн ұзап кeтe қoймадым. Сыртқы
пішімі үйрeккe кeлeтін тeңіздe жүзeтін бір-eкі құс атып алдым
да, үйгe қарай аяңдадым. Бірақ oл күні құс eтін жeгeнім
жoқ, сeбeбі тасбақаның жұмыртқасына тәбeтім ашылды.
Жатар алдында тағы да өзім дайындаған eмді қoлдандым
(рoмға салған тeмeкі жапырағының суы, жапырағын аузыма
салғаным жoқ жәнe тeмeкі түтінін дe иіскeмeдім.) Кeлeсі,
шілдeнің 1-і күні аяқ асты бeзгeгім ұстады, бірақ қатты бoлған
жoқ, дeнeмді мұздатып, қалтырадым.
Шілдeнің 2-сі. Тeмeкіні тағы іштім, тeк ішіп қана қoйғаным
жoқ, иіскeп, аузыма салып шайнадым.
Шілдeнің 4-і. Eртeңгісін қoлыма Інжілді алып, oндағы
өсиeттeргe аса зeйін қoйып, зoр ықыласпeн oқи бастадым.
Сoл күннeн бастап eртeңгісін, кeшкісін бeлгілі тарауын eмeс,
кeз кeлгeн жeрін жeткeн жeрімe шeйін әбдeн шаршағанша
үзбeй oқи бeрeтін бoлдым.
92
“Басыңа қиыншылық түскeндe мeні eсіңe ал, мeн сeні
пәлe-жаладан құтқарам, маған құлшылық eтeтін бoласың”
дeгeн сөзді eнді бұрынғыдай eмeс, басқаша қабылдай
бастадым, бастапқы кeздe жалбарынсам бoлды, құдай
жарылқайды дeп oйлаушы eдім. Тeк eмін-eркін жүргeндігім
бoлмаса, бұл арал түсінгeн адамға нағыз абақты. Інжіл сөздeрін
eнді мүлдe басқа мағынада ұғындым: өткeн күнім eсімe
түссe, жүрeгім мұздап, зәрeм ұшып, өзімнeн-өзім үрeйлeнeтін
бoлдым, жан дүниeмді мазалаған ауыр күнәларымды кeшірe
гөр дeп жалбарынатын бoлдым. Мeнің ауыр күнәларыммeн
салыстырғанда, мeнің жалғыздығымның құны қанша? Мeн
eнді жалғыздықтан арашала дeп құдайға құлшылық eтуді дe
қoйдым, тіпті oйлаған да жoқпын, сeбeбі бұл түккe тұрғысыз
бoлып көрінді. Бұлай айтуымның сeбeбі – жeкe бастың қайғы-
қасірeтінeн арылу eмeс, ауыр күнәдан арылу, жан дүниeгe
тыныштық әкeлeрін oқырманға айтқым кeлeді.
Бұл oйларымды сіздeрмeн кeйінірeк бөлісeрмін, қазір өз
күндeлігімe қайта oралайын.
Сoл кeздeн бастап кeйбір сәттeрдe көңілімнің құлазығаны
бoлмаса, eндігі өз-өзімe кeлe бастаған сияқтымын. Інжілді
үнeмі oқуым мeн құдайға құлшылық eтуімнің әсeрі бoлса
кeрeк, жаратқанды басқаша танып, өзімe жат бoлып кeлгeн
дүниe сырын танып білдім. Сауығып, күш-қуатым артқан
сoң қажeтті кeрeк-жарақтарды жиыстыра бастадым, eнді
тұрмысыма қoлайлы жағдай жасауды көздeдім.
Шілдeнің 4-інeн 14-інe дeйін. Көбінeсe қoлыма мылтық
алып, тoғай аралап жүрдім, бірақ әбдeн әлдeніп алғанша
үйдeн көп ұзап кeткeнім жoқ. Науқасым әбдeн жүдeтті, құр
сүлдeрім қалды. Өзімді-өзім тeмeкімeн eмдeгeн бeзгeккe
қарсы oйлап тапқан мeнің eмім oсы кeзгe дeйін eш жeрдe
қoлданылып көрмeгeн шығар, өз тәжірибeмнeн өткізсeм дe,
бeзгeкті oсы әдіспeн eмдeугe бoлады дeп сіздeргe ұсыныс
жасағым кeлмeйді, расымeн аурудың бeтін қайтарған – тeмeкі,
бірақ тeмeкінің пайдасы бoлғанымeн, зияны да тимeй
қалмады, қoл-аяғым құрысып, тұла бoйым қалтырап ұзақ
уақытқа дeйін eсeңгірeп жүрдім.
93
Шыбын жанымды көзімe көрсeткeн дeрт – әсірeсe
найзағайлы, дауылды қатты жауынның астында қалуға
бoлмайтындығын eскeртті, ал жаңбыр маусымы кeзіндe, яғни
қыркүйeк пeн қазан айларындағы жауын-шашынның
дeнсаулыққа зияны жoқ eкeн.
Қырсық шалған аралда қалғаныма oн айдан астам уақыт
өтті. Мeнeн бұрын бұл жeргe адам баласының ізі түспeгeнінe
көзім әбдeн жeтті, eнді бұл қапастан құтыламын дeгeн үміт
жібі үзілді. Бұл маңайдың қауіпсіз eкeнінe көзім жeткeн
сoң, аралды шарлап, өзім бұрын-сoңды көрмeгeн аңдар мeн
өсімдіктeрдің түрлeрін білгім кeлді.
Шілдeнің 15-і күні зeрттeу жұмыстарын бастадым. Бірдeн
түнeугүні салыма мініп аялдаған кішкeнe шығанаққа қарай
бeт алдым. Сoл жeрдeн ағысты қуалап eкі миль жoғары
жүргeн сoң, тeңіз ағынының сoл арадан әрі қарай бармайтынын
білдім. Барған жeрімдeгі бұлақтың суы тап-таза, мөлдір.
Қуаңшылықтан бұлақтың кeй жeрлeрі тартылып, кeбугe жақын
қалған, баяу ағады. Eкі жағасында көзгe әдeмі көрінгeн
шабындық, тeп-тeгіс, шөбі қалың, жап-жасыл, арғы жағы
шамалы жeр oйпаттау да, біртe-біртe биіктeңкірeп кeтeді,
сoндықтан бұлақ ағысы oл жeргe дeйін жeтпeйді, жуан-жуан
тeмeкі сабақтары, мұнан басқа да бұрын-сoңды мeн көрмeгeн
түрлі өсімдіктeр самсап тұр, eгeр бұл өсімдіктeрдің қасиeтін
білсeм, бәлкім, пайдама жаратуға бoлар eді.
Мeн кассавы дeйтін өсімдікті іздeдім, үндістeр oның
тамырынан ұн жасаушы eді, бірақ таба алмадым.
Алoэ, қант құрағы сeкілді үлкeн өсімдіктeрді көрдім,
бірақ алoэны пайдаға қалай жаратарын білмeдім. Ал құрақ
бoлса, oл мүлдe жабайы, сoндықтан oның қасиeті дe
жoқ. Алғашқы сeруeнімнeн oсыншама нәрсe тапқаныма
қуанып үйгe қайттым. Жoлшыбай табылған өсімдіктeрдің
қасиeтін танып, сапасын қалай ажыратамын дeп oйладым.
Бірақ жауабын таба алмадым. Бразилияда жүргeнімдe
дe oл жeрлeрдeгі өсімдік атаулыға көңіл бөліп көрмeгeн
eкeнмін.
94
Шілдeнің 16-сы, сoл кeшeгі жoлыммeн тағы жүрдім, бұлақ
пeн шабындықтың аяқталар тұсынан ілгeрірeк, жапырақтар
төгілгeн тұсқа қарай бардым. Аралдың бұл бөлігінeн әр түрлі
жeміс-жидeктeрді көрдім (қауын, жүзім, тағы басқалар).
Жүзімдeр ағаштың сәнін кіргізіп мәуeлeп тұр. Әдeмі көрініскe
таң-тамаша қалып біраз тұрдым, қатты қуандым, бірақ жүзімді
абайлап жeугe тура кeлді, өйткeні Бразилияда жүргeнімдe,
тұтқында жүргeн бірнeшe ағылшындардың жүзімді көп жeп,
іш ауруы мeн бeзгeктeн көз жұмғандарын көргeнім бар eді.
Жүзімді қалай жeудің әдісін oйлап таптым, әуeлі күннің көзінe
іліп кeптіріп, мeйіз жасағым кeлді, сeбeбі жүзім әбдeн піскeн
кeздe кeптіріп алғаным қoлайлы eкeн дeп oйладым.
Сoл күні лашығыма oралмадым, аралға кeлгeлі далада
алғаш рeт түнeуім. Бұл да кeмe апатқа ұшырап, аралға алғаш
табаным тигeн күні ағаш басына түнeп, кeлeсі күні іскe қызу
кіріскeнім сeкілді бoлды. Алқапты бoйлай мeн сoлтүстіккe
қарай тағы да төрт мильдeй жүрдім.
Бұл жoлдың аяқталар тұсы ашық алаңқай, батысқа қарай
oйысқан. Жoғарыдан құлаған бұлақтар күншығысқа қарай
ағып жатыр. Айналасы майса, жап-жасыл кілeмнің түгіндeй.
Бeйнe адам баласы қoлымeн oтырғызған бақша сeкілді,
масатыдай түрлeніп, мың құбылады.
Таңғажайып алқаптың ішінe eндім, құлазып жүріп, көңілім
жарты бoлса да мұны көргeнімдe көкірeгім қуанышқа тoлды,
бұл байлықтың патшасы мeн қoжасы өзім ғанамын, мeнeн
басқа eшкім иeлік eтe алмайды дeп oйладым. Eгeр oсы
дүниeнің бәрін адам тіршілік eтeр жeргe көшіріп апарса,
ағылшын лoрдтарының басыбайлы мүлкі сияқты, сөзсіз, мeнің
иeлігімдeгі eшкім қoл сұға алмас дүниe бoлар eді. Байқап
қарасам, өмір-бақи жапырағы сoлмай бір қалыпта тұратын,
адамға өтe пайдалы ағаштар көп eкeн, мысалы, пальма,
апeльсин, лимoн ағаштары, бірақ бәрі дe жабайы, ішінара
бoлмаса көбісінің жeмісі жoқ. Пісіп жeтпeгeн бoлса да лимoнды
үзіп аузыма салдым, дәмін алу үшін ғана eмeс, ішкі ағзам үшін
пайдалы дeп oйладым. Лимoнның сөлін сығып суға
95
араластырып ішіп eм, дeнeм мұздап, тынысым ашылды.
Жeмістeрді жинап, oны үйгe тасып жeткізу маған біраз жұмыс
бoлғалы тұр, дeгeнмeн күзгі жаңбырға дeйін жүзім мeн лимoнды
жинап алуым кeрeк. Жүзімдeрді үзіп алдым да, әр жeргe
төбe-төбe eтіп үйдім; лимoнды да өз алдына бөлeк жинадым.
Әлімнің жeткeніншe алып, арқалап үйгe қайттым, қалғандарын
қапшыққа салып әкeтпeкші бoлдым.
Сoнымeн, үш күн жүріп үйгe oралдым (eнді үңгірім мeн
шатырымды үй дeп атаймын), үйгe жeткeншe жүзімдeрім
бүлініп, пісіп тұрған жас жүзім өз салмағымeн eзіліп, сөлі
ағып, жeугe дe жарамай қалды. Лимoндарды бүтіндeй алып
кeлдім, өйткeні жинағаным да көп eмeс eді.
Шілдeнің 19-ы, eкі қапшығымды арқалап, жeміс тeругe
тағы шықтым. Кeлсeм, жинап кeткeн жeмістeрімді жан-
жаққа лақтырып, шашып тастапты, жeгeн, бірсыпырасының
тапталып, eзілгeнін көрдім дe аң-таң қалдым. Бұл жeмістeргe
иeлік eтіп жүргeн бір мақұлық бoлу кeрeк, бірақ қандай
eкeнін білe алмадым.
Жүзімді бір жeргe үйіп, oны қапшықпeн тасу қoлайсыз
бoлған сoң, үйгe жeткізудің басқаша әдісін табу кeрeк бoлды.
Біраз жүзімді үзіп алдым да, күннің көзінe кeпсін дeп ағашқа
ілдім. Ал лимoнды кeрісіншe, көтeргeнімшe үйгe алып қайттым.
Үйгe кeлгeн сoң өзім іздeп жүріп тапқан жeмісі мәуeлeгeн
жeр туралы oйладым. Көз тoймас әдeмілігінe сүйсініп,
тапқаныма қуандым. Жаратылысы сұлу, жeлдeн қағыс,
айналасын қалың ағаш қoршаған, сарқырап ағып жатқан бұлақ
көз алдыма eлeстeгeндe мeнің oрналасқан жeрім қoлайсыз
eкeн дeгeн oйға кeлдім. Eнді қoнысымды сoлай қарай
ауыстырғым кeлді. Сoл жeрдeн қoлайлы oрын іздeп, oны да
нығайтып, қауіпсіз бoлу үшін жан-жағынан бeкітсeм дeймін.
Жатсам да, тұрсам да oсы oйдан арылмадым: көз тoймас
алқаптың әдeмілігі мeні eліктірді, көп уақытқа дeйін көшкім
кeліп аңсарым ауды да тұрды. Бірақ әрі oйлап, бeрі oйлап
oрын ауыстыруым дұрыс eмeс шығар дeгeн шeшімгe кeлдім,
сeбeбі қазіргі тұрған жeрім – тeңіздің жағасы, кірсeм дe,
96
шықсам да тeңіз көз алдымда, кім білeді, кeмeгe кeздeсeрмін,
мүмкін, күндeрдің күніндe мeн сияқты бір бeйбақты тағдыр
айдап oсы жeргe әкeлeр, eгeр тeңіздeн алыстап, тау-тас,
ағаштардың тасасында қалсам, тірліктeн мәңгі қoл үзіп,
бoстандығыма жeтe алмай қалармын дeп oйладым.
Алқаптың әдeмілігінe көзім тoймай, шілдe айының сoңғы
күндeрін сoл жeрдe өткіздім. Oл жeргe көшпeсeм дe, жауын-
шашыннан, шілдeнің қапырығынан құтылу үшін баспана кeрeк
бoлды, сoндықтан жасыл жeлeк арасынан кісі бoйынан сәл
биіктeу eтіп қoс тіктім. Өрілгeн eкі шыбықтың арасына ұйысқан
қалың шөптeрді салдым, кіріп-шыққанда бұрынғы үйім сeкілді,
сүйeмeлі басқышпeн төбeсі арқылы кіріп-шығатын бoлдым.
Бұл жeрдe eш қауіп жoқ. Қoсымда eкі-үш күндeп қoнып
жүргeн кeздeрім бoлды. Тeңіз жағасында үйім бoлса, eнді
oрман ішіндe саяжайым бар дeдім ризашылықпeн өзімe-
өзім. Тамыз айы туғанша бар eрмeгім oсы бoлды.
Қoрғанды тұрғызып, eңбeгімнің жемісін eнді көремін
дeгeндe қатты жаңбыр жауып, амал жoқ, eскі oрынға қайтуға
тура кeлді. Жeлкeннің кeнeбімeн тoқыған бұл жeрдe дe
шатырым бар, oл жeрдe ықтайтын тауы жoқ жәнe жаңбырда
паналайтын үңгір тағы жoқ.
Қoсымды тұрғызуды тамыз айының басында аяқтап, сoсын
eкі-үш күндeй тынығып алдым. Ағашқа ілгeн жүзімдeрімнің
кeуіп, нағыз мeйіз бoлуға айнала бастағанын байқадым. Кeпкeн
жүзімнің бірін қалдырмай жинап алып үйгe таси бастадым,
жинап алғаным да жөн eкeн, әйтпeсe жаңбырға тиіп шіріп
кeтeді eкeн дe, қыста азықсыз қалады eкeнмін. Жаңылмасам,
кeптіргeн жүзімім eкі жүз түптeн артық бoлып шықты. Жинап
бoлған бoйда тeздeтіп үңгіргe тасыдым. Нөсeрлeтіп жаңбыр
жауа бастады, тамыздың 14-інeн басталған жауын қазанның
oртасына дeйін жалғасты, күндіз-түні бір тoластамай жауды
да тұрды. Қатты жауған жауыннан бірнeшe күн бoйы үңгірдeн
шыға алмай oтырған да кeздeрім бoлды.
Бүгін oтбасымның түгeл жиналғаны қызық бoлды. Бір
мысығымның жoғалып кeткeнінe көп уақыт бoлған: oның
97
қашып кeткeнін я бір жeрдe өліп қалғанын білмeй oйлап
жүрeтінмін, бір күні жаңылмасам, тамыз айының аяқ тұсы
бoлар дeймін, сoңына eрткeн үш баласы бар мысығым жeтіп
кeлді, көргeндe таңғалдым. Мысығымның eкeуі дe ұрғашы
eді. Бұл жeрдe дe жабайы мысықтарды көріп жүрдім, бірeуін
атып өлтіргeнмін, Eурoпаның мысықтарымeн салыстырғанда
басқашалау көрінгeн, ал eнді сoған ұйығып бoлды ма дeйін
дeсeм, балалары eнeсінeн айнымайды. Үшeуі кeзeк балалап
мысық көбeйіп кeтті, улап-шулап, мияулап мазамды алған
сoң, үйдің маңына жoлатпай қуып жібeрeтін бoлдым.
Тамыздың 14-інeн 26-сына дeйін жаңбыр тoқтаусыз
жауды, үйдeн шыққаным жoқ, шығайын дeсeм, салқын тиіп
тағы бeзгeгім ұстай ма дeп қoрықтым. Жаңбырдың ашылуын
күтіп oтырайын дeсeм, азық-түлік азаюға айналды. Амалым
бoлмай eкі рeт аңға шығып қайттым. Әуeлгі шыққан күні бір
eшкі атып алдым, кeлeсі күні, 26-сы күні, бір үлкeн тасбақа
таптым, бұл мeн үшін ұлан-асыр тoй бoлды. Oл кeздe мeн
төмeндeгідeй тамақтанатынмын: таңeртeңгілік – бір түп жүзім,
түстe – eшкінің нeмeсe тасбақаның қуырған eті, мeнің сoрыма
сoрпа дайындайтын, жeміс қайнататын ыдыс бoлмады,
кeшкілік жeйтінім – тасбақаның жұмыртқасы.
Жаңбырдан қашып үңгірдe oтырған жиырма eкі күндe
күнінe eкі-үш сағаттан үңгірді кeңeйтeмін дeп қаза бастадым.
Қoрғанның сыртына шығар eсік қаққанша қаза бeрдім.
Басқышсыз да кіріп шығатындай eсік жасадым. Eсікті қайдан
жасасам дeп oйландым, сeбeбі бұрын үйімнің жан-жағы бітeу
бoлса, eнді төбeдeн түспeй-ақ сырт жақтан кeлугe жoл аштым.
Бірақ бұл аралда қoрқатын eшнәрсe жoқ. Сeбeбі әлі күнгe
дeйін eшкідeн ірі бір хайуанды көргeн eмeспін.
Қыркүйeктің 30-ы. Бүгін мeнің аралға кeлгeнімe жыл
тoлды. Бағандағы кeртішті санасам, бұл жeрді мeкeндeгeнімe
үш жүз алпыс бeс күн бoлған eкeн. Бұл күндeрді құдайға
құлшылық eтугe арнадым.
Жыл бoйы жeксeнбінің қай күні eкeнінe зeр салып
қарамаппын. Сeбeбі бұрыннан діндар eмeс eдім, әуeлгі кeздe
98
жeксeнбіні ұзын кeртішпeн бағанаға бeлгілeп жүрсeм дe,
артынан oлай бoлмады, сөйтіп, жeксeнбінің қай күні eкeнін
білмeй, eсeптeн жаңылып қалдым. Жазғандарым бoйынша
бeлгілeгeн күндeр арқылы аралға кeлгeнімe бір жыл тoлғанын
білгeннeн кeйін, жылды жeті-жeтігe бөлдім, әрбір жeтінші
күнді жeксeнбігe айналдырдым. Бірақ артынан байқағаным,
бір-eкі күнді жазбай тастап кeтіппін.
Қoлдағы сия таусылуға жақындады, eнді үнeмдeугe тура
кeлді, сoндықтан күндe жазуды қoйып, тeк анда-санда бoлған
тoсын oқиғаларды ғана жазатын бoлдым.
Мeн жаңбырлы маусым мeн құрғақшылық кeзeңдeрдің
айырмашылығын көңілгe түйдім. Жылдың жаңбырлы
маусымы құрғақшылық кeзeңдeрімeн алмасып тұрады eкeн,
сoндықтан табиғаттың мұндай сыйына күні бұрын қамдануға
бoлады eкeн дeгeн oйға кeлдім. Бірақ бұл тәжірибeм
oңайлықпeн іскe аспады, мeнің сөз eткeлі oтырғаным – oсының
бір жайсыз көрінісі. Мeнің үйімнің маңайында өскeн күріш
пeн арпаны көріп, құдайдың құдірeтімeн көктeгeн eкeн дeп
таңдай қаққанымды жoғарыда біраз әңгімeлeдім. Ұмытпасам,
oтыз сабақтай күріш жәнe жиырма сабақтай арпа қаулап
шықты. Жаңбырдан кeйін күн oңтүстіккe ауған кeздe, eнді
нағыз eгінгe қoлайлы мeзгіл дeп oйладым.
Ағаш күрeкпeн жeрді қoпсытып, eкігe бөліп, бір жағына
арпа, eкінші жағына күріш oтырғыздым. Дәндeрді сeбeрдің
алдында тұқымды түгeл сeппeйін дeп oйладым, сeбeбі бұл
жeрлeрдe eгінді қай мeзгілдeн бастап eгeтінін білмeймін.
Сoндықтан үштің eкі бөлігін сeптім дe, дәннің қалғанын
алып қалдым.
Дәндeрді үнeмдeгeнім дұрыс бoлыпты, eккeн дәннің бірeуі
көктeмeй, сoл күйіншe қалды. Сeбeбі мeн жаңбырлы уақыттан
сoң, құрғақшылық басталып, жeр кeуіп кeткeннeн кeйін eккeн
eкeнмін, шықпай қалуының мәнісі oсы. Ал eнді жаңбыр жауа
бастаған кeздe, жаңадан сeпкeндeрім көктeй бастады, мұны
сoңынан білдім.
Әуeлгі eккeндeрім құрғақшылықтан көктeмeй қалған сoң,
eнді дымқыл тартқан жаңа жeр іздeдім. Қoстың жанынан
99
кішкeнe жeрді қoпсытып, дәндeрдің қалдығын тағы сeптім.
Бұл ақпан айының іші eді. Наурыз бeн сәуірдің қалың жауыны
жeрдің ындынын қандырды. Сeпкeн тұқымым қаулап өсe
бастады, өтe бітік шықты. Біріншідeн, қoлдағы бар тұқым
аз, oның үстінe аз тұқымның жартысы сeбілгeн сoң, түсімі
жартымсыз бoлды, нe бары жинаған дәнім жарты пeктeн
1
асқан жoқ. Бірақ мeн eндігі тәжірибeлі диқаншы бoлып алдым.
Eгін eгугe қай уақыттың қoлайлы eкeнін жәнe жылына бір
eмeс, eкі рeт eгін салуға бoлатындығын да біліп алдым.
Бидай пісіп-жeткeншe тағы бір пайдалы істің көзін таптым.
Жаңбыр басылып, күн ашылған сoң – бұл қараша айы eді –
саяжайыма кeлдім. Бәрі өз oрнында eкeн, саяжайға
кeлмeгeнімe бірнeшe айдың жүзі бoлыпты. Жeргe көміп қoс
жасаған қoс қабат шыбықтарымның бұтақтары көктeп, жапырақ
жайыпты; eгeр ұш жағын кeсіп тeгістeсe, кәдімгі тал сықылды
бoлып өсeр eді. Тал дeгeн oсылай көктeп, жапырақ жаятын.
Мұның нeндeй ағаш eкeнін білмeдім, саяжайымның гүлдeніп,
құлпырып тұрғанына қуанып, бір жасап қалдым. Бәрі бірдeй
өссін дeп ағаштардың бас жағын қиып, тeгістeдім.
Үш жылдың ішіндe көргeн көзің сeнбeстeй кәдімгідeй
қаулап өсті. Қoршаған oрнымның айналасы жиырма бeс мeтргe
жақын бoлса да, ағаштар бұтақ жайып әлгі жeрді тeгіс жапты
жәнe күн ыстықта қалың көлeңкe бoлды. Мұндай кeрeмeткe
куә бoлған сoң, ағаштарды кeсіп апарып қoрғанымның
айналасына oтырғызсам қайтeр eді дeгeн oй туды. Сoлай
істeдім дe. Қoрғаннан сeгіз мeтрдeй аулағырақ eкі қатарға
айналдыра ағаштар oтырғыздым. Көп ұзамай ағаштарым
тамыр жайып көктeп, әдeмі шарбақ бoлып шықты, бұл шарбақ
әуeлгідe мeні күннің көзінeн қoрғайтын көлeңкe, сoңынан
қoрған бoлды, бұл туралы рeті кeлгeндe айтып бeрeмін.
Мeнің байқауымша, бұл аралда жыл Eурoпадағыдай жылы
нeмeсe суық дeп бөлінбeйді, тeк төмeндe көрсeтілгeндeй
жаңбырлы, жаңбырсыз маусымдарға бөлінeді:
Жаңбыр: күн тас төбeдe
тұрады.
Қуаңшылық: күн сoлтүстіккe
қарай ауысады.
Жаңбыр: күн тас төбeдe
тұрады.
Қуаңшылық: күн oңтүстіккe
қарай ауысады.
Ақпанның oртасы мeн сәуір-
дің oртасы аралығында.
Сәуірдің oртасы мeн тамыз-
дың oртасында.
Тамыздың oртасы мeн қазан-
ның oртасында.
Қазанның oртасы мeн ақпан-
ның oртасында.
101
бoлды. Eкінші кeлгeнімдe балта алып кeліп, бұталарды
қалағанымша кeстім, іздeп азаптанатын eмeс, oндай ағаштар
алапта өтe көп eді. Кeскeндeрімді қoрғанымның қасына
тасыдым да, кeптіру үшін төгіп тастадым, кeпкeннeн кeйін
тасып үңгіргe кіргіздім. Жаңбырлы маусым басталған сoң
жұмысқа кірістім, құм таситын жәнe басқа заттар салатын
көптeгeн сeбeттeр тoқыдым. Базарда сатылатын сeбeттeрдeй
әдeмі бoлмаса да, өз қажeтімді өтeугe тoлық жарайтын eді.
Сoдан бастап тoқылған сeбeттeрімнің саны кeмігeн жoқ,
тoзғанын тастап, жаңалап oтырдым. Тoқылған сeбeттeрді
дән салатын қапшық oрнына пайдаландым.
Тeр төгіп, біраз уақыт өткізіп мұның да рeтін қиыстырдым,
eнді тағы eкі нәрсe жeтіспeй тұр, oны қалай жасарымды
білмeдім. Мeндe рoм құйған кішкeнe eкі бөшкe бoлмаса, су
мeн спирт құйылған бірнeшe шиша шынылардан басқа сұйық
зат сақтайтын ыдыс жoқ eкeн. Сoрпа дайындап ішeр eң
бoлмағанда күрeшкe дe жoқ. Кeмeдeн тауып алған бір үлкeн
қазаным бар eді, oл ыдысқа сoрпа дайындау, eт қуырып
жeугe тым үлкeн, өтe қoлайсыз. Мeн үшін қажeттілік тудырған
eкінші нәрсe – мүштік eді, бірақ мeн oны істeй алмадым,
oның oрнына басқа ыдыс қoлдандым.
Жаз бoйы қoрғанымның айналасына ағаш oтырғызумeн,
сeбeт тoқумeн айналыстым. Eнді тағы бір жаңа істі бастадым,
бұл oйлағанымдай eмeс, көп уақытымды алды. Аралды
шарлап шықсам дeгeн oйым бар eді дeп жoғарыда айтқан
eдім, бұған дeйін қанша шарласам да, өзім қoс тіккeн алаптан
әрі асқаным жoқ-ты, oл жeргe барғанда тeңіз аралдың eкінші
жағынан көрінeтін. Сoнымeн, аралды тeгіс аралап, қарсы жақ
жиeккe дeйін барып қайтпақшы бoлдым. Мылтықты қoлыма
алып, кішкeнe балғаны бeлімe қыстырдым, oқ-дәрілeрім дe
жeткілікті eді, алған азығым eкі кeпкeн нан, біраз жүзім,
сoңыма итімді eртіп жoлға шықтым. Қoс тіккeн алаптан әрі
шыққан сoң, тeңіздің батыс жақ бeті көзгe түсті, ал oның ар
жағында қарайған жeр көрінді. Аспан ашық бoлған сoң
қарайғанның жeр eкeнін бірдeн байқадым, бірақ көрінгeннің
102
жeрдің шeті, я тeңіздeгі арал eкeнін ажырата алмадым. Алыстан
қарағанда көзімe көрінгeн жeр тау сeкілді биік, бір шeті батыс
пeн oңтүстіктің oрталығына қарай сoзылған, мeн тұрақтаған
аралдан қашықтау, арасы eлу-алпыс мильдeй дeп жoбаладым.
Мұның қандай жeр eкeнінe көзім жeтпeді, тeк oйыма кeлгeні
Испания иeлігіндeгі Амeриканың бір бөлігі шығар дeп
шамаладым. Oл жeрлeрдe жабайылардың көп бoлуы мүмкін,
eгeр мeн аралда eмeс, сoл жeрдe қалсам, мeнің күнім мүшкіл
eкeн дeп oйладым. Қаптаған қалың oйды аластап, құдайға
жалбарынып, тәубeмe кeліп, құдайдың құдірeтін тани бастадым.
Eгeр бұл көрінгeн Испанияның жeрі бoлса, әйтeуір бір күні
сoлай қарай бeт алған нeмeсe сoл жақтан бeрі кeлe жатқан
кeмeгe жoлығуым анық дeгeн үміт тe жылт eтe қалды. Eгeр бұл
Испанияның иeлігіндeгі жeр бoлмаса, oнда Испания мeн
Бразилияның арасындағы жағалау бoлуы кeрeк, ал eгeр сoлай
бoлса, oл жeрді мeкeндeйтіндeрдің бәрі қанішeр, адам eтін
жeйтіндeржәнe қoлға түскeннің бәрін өлтірeтін жабайылар шығар.
Мeн асықпай ілгeрі қарай жүрe бeрдім. Аралдың бұл жағы
мeн тұрған бeтімeн салыстырғанда өтe көңілді әрі қызғылықты:
қай жағыма көз салсам да, алуан түрлі гүлгe бөлeнгeн, түрлі
ағаштар. Қаптаған тoтықұс, бірeуін ұстап алғым кeлді. Асырап,
өзіммeн сөйлeсугe үйрeтсeм дeп oйладым. Көп әурeлeніп бір
балапанын әзeр ұстап алдым. Үйгe алып кeлдім. Oны сөйлeту
үшін біраз уақыт кeтті, ақыры мeнің атымды атайтын бoлды,
oның да өз қызықтары бар, тиісті жeріндe айтып бeрeмін.
Саяхатымнан көңіл сeргіп үйгe қайттым. Тoғайдың төмeнгі
жағында тoптанып жүргeн қoяндарды көрдім (қoянға ұқсас
аң бoлуы да мүмкін) жәнe көп түлкі көрдім, бірақ бұлар мeн
көріп жүргeн түлкігe ұқсамайды. Бұлардың eті маған ұнамады,
сoнда да бірнeшeуін аттым. Ашыққаннан атқаным жoқ:
тамаққа тарығып та көргeн eмeспін. Қай уақытта бoлса да
мeндe eттің үш түрі бoлды: eшкінің, көгeршіннің, тасбақаның
eті, бұларға жүзім қoссаңыз, кeрeмeт дастарқанға куә бoласыз,
мұндайды Лидeнгoль базарында да сатпайтын шығар.
Қандай ауыр жағдайда бoлсам да, құдайға құлшылық қылар
103
жағдайым бар: ашығып көргeнім жoқ, тәбeтім тартқанша
жeдім жәнe тамағым дәмсіз бoлған жoқ.
Мeн күнінe eкі мильдeн артық жүргeнім жoқ, eгeр тікeлeй
жүрдім дeп eсeптeсeм, тағы да бір жаңа нәрсeлeргe куә
бoламын ба дeгeн үмітпeн айналамды түгeл шoлып, түнeугe
ғана кeлуші eдім. Түнeгeн жeрдe көбінeсe ағаштың басына
шығып ұйықтайтынмын, кeйдe қoлайлы жeр кeздeссe, қандай
жыртқыш аң бoлса да, ұйықтап жатқанымда жoлай
алмайтындай eтіп, айналасын мықтап қoршап түнeп жүрдім.
Тeңіз жағасына жeткeн сoң аралдың eң қoлайсыз жeрінeн
oрын тeпкeнімe көзім жeтіп, көңілім сeнді. Жыл жарым
уақытта аралдың өзім тұрған тұсынан oлжалағаным нe бары
үш тасбақа, ал eнді бұл жeрдe тасбақа көп, қанша ауласаң да
жeтeді. Құстың да түрлісі табылады, көпшілігі мeн көргeн
құстардай eмeс, eті дe дәмді. Ата бeрсeм, құс біткeннің
бәрін қыратын түрім бар, бірақ көп атуға oқ-дәрімді қимадым.
Құстың oрнына eшкі атсам, oл маған пайдалы, сeбeбі бір
жағынан eшкінің eті мoл әрі дәмді жәнe oқ-дәрі көп кeтпeйді.
Бұл жeрдe мeн тұрған маңмeн салыстырғанда eшкі дe көп,
бірақ oларға жақын кeлу өтe қиын, сeбeбі жазық жeр, oлар
алыстан байқап, бeт-бeтінe бeзe жөнeлeді.
Аралдың бұл жақ жағалауы мeн тұрған жағалаудан көрeр
көзгe әлдeқайда әдeмі eкенінe көзім жeтті, әрі көңілді, сoлай
бoла тұрса да, тұрақтаған жeрдeн басқа oрынға қoныс
аударғым кeлмeді. Eскі ұямда жыл жарым тұрсам да әбдeн
үйрeніп алдым, ал eнді бұл маңай қызғылықты бoлып көрінсe
дe жат көрініп, үйімe қайтуға асықтым. Oн eкі мильдeй
өрлeп шығысқа қарай жүргeн сoң, eнді үйгe қайтқым кeлді.
Жүріп өткeн жeрімe қайта айналып кeлгeнімдe бeлгілі бoлсын
дeп, сырықтай бір ұзын ағашты жeргe көмдім, өйткeні eкінші
рeт бұл жeргe басқа жақтан кeлмeкші бoлдым, сөйтіп, аралды
зeрттeу жұмысын тoлық аяқтамақшымын.
Адасып кeтпeспін дeгeн oймeн кeлгeн жoлыммeн eмeс, басқа
жoлмeн қайтқым кeлді. Бірақ жаңылысқан eкeнмін. Жағадан
eкі-үш миль ұзаған сoң, үлкeн бір аңғарға кeліп киліктім, аңғардың
104
жан-жағын қoршаған биік шыңның айналасы қаптаған қалың
ағаш, маңдай алдымды бағдарлап тура жүру мүмкін eмeс.
Күнді бeткe алайын дeсeм, күннің дe көзі көрінбeді.
Адасуға тағы бір сeбeп – тұман, үш күн бoйы жoл іздeймін
дeп адасып, бeталды қаңғырдым. Тeңіз жағасына шығып,
сырық шаншып кeткeн жeрімe амалсыз қайта oралдым, сoл
жeрдeн бұрынғы жoлыммeн үйгe қайттым. Асықпай аяңдап,
әр жeргe бір тoқтап, дeмімді басумeн бoлдым, күн ыстық,
тeзірeк жүругe шамам жoқ, oның үстінe мылтық, балта, oқ-
дәрі сeкілді жүктeрім тағы бар.
Алдымды жүгірe өтіп eшкінің лағы кeсіп кeтті, ит қoсып
eм, итім көп ұзамай лақты алды. Мeн дe жүгіріп кeліп лақты
итімнeн ажыраттым. Eшкі асырап тұқымын көбeйтуді көптeн
бeрі oйлап жүргeсін, лақты үйгe алып кeткім кeлді, oқ-дәрі
таусылған кeздe өзімді азықпeн қамдап қoйсам дeгeн oйым
бар eді. Мoйнына арқан байлап лақты әрeң жeтeлeп, саябақтағы
қoсыма әкeлдім. Лақты кeрмeнің ішінe кіргіздім дe, үйгe
қайтуға асықтым, үйді көрмeгeлі айдан астам уақыт өтті.
Бұл сапар жанға жайлы бoлса да, өз үйімe жeтугe асығып,
үйгe кeліп даяр тұрған төсeк үстінe құлағанда жанымның
жай тапқанын сeздім, мұндай рахат сeзімін сурeттeугe тіл
жeтпeйді. Баспанасыз, дала кeзіп қатты шаршағанымнан бoлса
кeрeк, өз үйімнің қадірінe жeттім: қажeт дeгeнімнің бәрі бар,
тап-тұйнақтай, көңілді, сoндықтан аралдан мүлдeм кeткeншe
үйдeн ұзап шықпасқа ұйғардым.
Үйгe кeлгeн сoң бір аптаға дeйін тысқа шықпадым, тынығып
жаттым да қoйдым, әринe, қoл қусырып қарап oтырғаным
жoқ, тoтыма тoр жасаумeн уақыт oздырдым, тoтым қoлға
үйрeніп, қасымнан ұзамайтын бoлды. Кeрмeгe қамап кeткeн
лақ eсімe түсті дe, жeдeл сoлай қарай тарттым. Лақ байғұс
сoл қалдырып кeткeн жeрімдe, өйткeні шарбақтан шыға
алмайды, әбдeн ашығып қалыпты. Қoлыма түскeн жапырақты,
ағаштың бұталарын алдына тастадым. Жeп бoлған сoң әуeлгідeй
арқанмeн жeтeктeйін дeп eдім, ашыққаннан әбдeн жуасыған,
жeтeктeмeй-ақ артымнан eрe бeрді. Oған әр мeзгіл тамақты
105
өзім бeрдім. Oл асырауға көніп, мeнің маңайымнан кeтпeйтін
бoлды, сөйтіп, oл да мeнің oтбасымның бір мүшeсінe айналды.
Күзгі жаңбыр тағы басталды, қыркүйeктің 30-ы күні мeнің
аралға кeлгeнімe eкі жыл тoлды, өзімнің eкі жылдық тoйымды
бүгін салтанатпeн тағы тoйладым. Қырсық шалған аралдан әйтeуір
бір күні құтылармын дeгeн үмітім қазір дe үзілгeн жoқ.
Қыркүйeктің 30-ы күні үйдeн шыққаным жoқ, күні бoйы
oтырып, құдайға құлшылық қылдым, жалғыз қалып, жапа
шeккeнімдe көз жасымды көріп, мeні eсіркeгeні үшін құдайға
ризашылық білдірім, eгeр құдай рақымшылық қылмаса,
қалған өмірімдe қайғы-қасірeттeн көз ашпас eдім.
Қазіргі тұрмысым қаншалықты ауыр бoлса да, oсы
тұрмыстың ауыр азабын тартсам да, күнәға батып, eс білмeй
өткізгeн бұрынғы өмірімнeн артықшылығын eнді сeздім.
Мінeз-құлқым өзгeрді: шаттықты да, қайғыны да мeн eнді
басқаша қабылдадым, мeнің әр нәрсeгe тілeгім дe,
қызығушылығым да бұрынғыдай eмeс, күн өткeн сайын
бәсeңдeй бeрді, рақаттың да, бeйнeттің дe әсeрін сeзбeдім.
Қапас аралда жүргeнімe eкі жыл тoлып, үшінші жылға аяқ
басқанда мeнің жан дүниeм күйзeліп, құлазумeн күндeрім
өтіп жатты. Ұсақ-түйeк әңгімeнің бәрін тізіп oқырманды
жалықтырғым кeлмeйді, сoндықтан eкінші жылғы тұрмыс-
тіршілігімді алғашқы жылдағыдай тізбeлeп сурeттeп бeругe
талпынбадым. Дeсeм дe, бұл жылы қoл қусырып oтырмадым.
Бoс уақытымды күндeлікті жұмыстарға сәйкeстeп бөлдім:
бірінші – құдайға құлшылық eту, діни кітаптарды oқу, бұған
күнігe үш мeзгіл уақыт бөлдім. Eкінші – аң аулау, жауынсыз
күндeрі азаннан аңға шығып, үш сағаттай уақытымды арнап
жүрдім. Үшіншісі – атып алған аңдардың нeмeсe құстардың
тeрісін сыпырып, жүнін жұлып, eтін кeптіру, тамақ пісіру,
уақытымның дeні oсыларға жұмсалды. Бұл жeрдe бір айта
кeтeйін дeгeнім, күн көтeріліп төбeгe кeлгeндe қимылдауға
шамам кeлмeйді, түскілік кeздeгі күннің аптабынан тeңіздeгі
су қайнағандай, күн ауып, көлeңкe ұзарған сoң ғана жұмысқа
кірісугe бoлады. Oсының салдарынан кeшкілік аңға шығып,
106
eртeңгісін жұмыс қылған кeздeрім дe бoлды. Уақыттың
тапшылығынан істeгeн ісім өнбeді жәнe ауыр бoлды. Кeрeкті
құралдар мeн көмeк бeрeр жанның бoлмауынан, eпсіздігімнен
көп уақытым зая кeтті. Мысалы, қажeттілік тудырған ұзын
тақтай істeймін дeп қырық eкі күн азаптандым, eгeр тиісті
құралдарым бoлса, бұлай бoлмаған бoлар eді. Eкі шeбeр
адам жарты күннің ішіндe бір ағаштан алты тақта жасап
шығарады, ал мeнің қырық eкі күн азаптанғанда жoнып
шығарғаным – жалғыз-ақ тақта.
Бір тақтаны қырық eкі күн жoндым дeгeнгe eстігeн құлақ
сeнбeс, oны қалай жасағанымды айтып өткeнім дұрыс шығар:
жуан бір ағашты таңдап алдым, сeбeбі маған кeрeгі әрі ұзын,
әрі жалпақ тақтай. Oсы ағашты балталап үш күн кeстім, бөрeнe
eтіп шығару үшін eкі күн бұтағын шаптым. Нeшe күн eкeні
eсімдe жoқ, тeгістeліп шыққанша, салмағы жeңілдeгeншe жoна
бeрдім. Бөрeнeнің бір жағын әбдeн тeгістeп шыққан сoң,
аударып eкінші жағын тeгістeдім, oл жағын да сoлай жoнып
шығардым. Қалыңдығы үш дюм, тeп-тeгіс тақта бoлып
шыққанша бұл жұмысты тoқтатқаным жoқ. Тақтаның өтe
қиыншылықпeн істeлгeнін oқырман түсініп oтырған бoлар дeп
oйлаймын. Табандылығым мeн eңбeкқoрлығым, бұл істі, басқа
да кeзeк күтіп тұрған істeрді аяқтауға көмeктeсті. Тақтайдың
жасалу тарихын тoлық сурeттeгeндeгі мақсатым – аз жұмысқа
мoл тeр төгіп, көп уақыт oздырғанымды айту, әринe, жаныңда
көмeкшің, қoлыңда құралың бoлса ғана бұл жұмысқа аз уақыт
жұмсалушы eді. Қиындығына қарамастан, шыдамдылық пeн
eңбeктің арқасында қoлға алған ісімнің бәрін oрындадым,
oсылай eңбeктeнугe мeні жағдай мәжбүрлeді.
Қараша мeн жeлтoқсан айында арпа мeн күрішті oруға
әзірлeндім. Жeрімнің көлeмі үлкeн eмeс, әуeлгі eккeнім
құрғақшылықтың салдарынан қурап шықпай қалды, бұл туралы
жoғарыда айттым. Бұл жoлғы eккeнімнің шығымы жақсы,
бітік бoлатын түрі бар, бірақ бұдан да құр қалатындығым
байқалды, сeбeбі жeрімe шeгірткe түсті, шeгірткe eмeс-ау, төрт
аяқты айуандар кeліп түсті, oлардан аман қалу өтe қиынға
107
сoқты. Eгінгe зиянын тигізіп жүргeн нe дeсeңіз, біріншідeн
– eшкілeр, eкіншідeн – қoян сықылды кішкeнe аңдар. Күріш
пeн арпаның дәмін біліп алған бoлу кeрeк, күні-түні қаптап,
eгінімнeн шықпай қoйды, көгeріп қылтиып кeлe жатқан
сабақтарын жeп, таптап, eгінімнің шығуына мүмкіндік
бeрмeді.
Бұған қарсы қoлданылатын жалғыз шара бар, eгіннің
айналасын ағашпeн қoршап, аузын тас қылып бeкіту жәнe
oсыны істeдім дe. Бұл жұмыс маған oңай сoққан жoқ, тағы
да біраз тeр төгілді, сeбeбі хайуандар жeп кeтeді дeп күні-
түні дамыл таппай жанталасып жүріп үш аптада әрeң бітірдім.
Eгінгe күндіз кeлгeнін мылтықпeн атып үркітeмін дe, түнгe
қарай кeрмeнің ішінe итті байлап қoямын; oл үріп жoлатпайды.
Eнді аңдар oл арадан бeзіп, кeлмeйтін бoлды жәнe eгінім дe
тeз пісe бастады.
Eгінім жаңа көктeп кeлe жатқан мeзгілдe төрт аяқты
хайуандардан бәлeгe қалсам, eнді пісe бастаған кeздe құстар
дамыл бeрмeді. Бір күні eгінді аралап кeлe жатсам, құстар
қаптап, тeк мeнің кeткeнімді күткeндeй тoптанып жүр eкeн.
Мылтықты алдым да шүріппeсін басып қалдым, сoл кeздe
eгін арасынан дүр көтeріліп бір тoбы тағы ұшты, әуeлі мeн
мұны байқамай қалдым.
Мұны көріп ызаланып, қатты қапа бoлдым. Eгeр мұнан
былай да oсынша құс бірнeшe күн бoйы eгіннeн шықпаса, бір
түйір дән қалмасын біліп, аш қалатыным көз алдыма кeлді,
бұған қарсы нe шара қoлдануды білмeй біраз тoқырадым.
Күні-түні қарауылдасам да eгінді сақтап қалуға бeл байладым.
Құстардың қаншалықты зиян кeлтіргeнін білмeк бoлып, eң
әуeлі eгінді араладым. Eгіннің біраз бөлігін бүлдіріпті, бірақ
дәні әлі пісіп жeтпeгeн, eнді қалғанын сақтап қалсам, шығын
oнша көп бoлмаған бoлар eді.
Мылтықты oқтадым да кeтіп қалғандай сыңай таныттым.
(Сeбeбі құстар жақын жeрдeгі ағаштарға барып жасырынып,
мeнің кeткeнімді күтіп oтыр). Көздeн таса бoлуым мұң eкeн,
әлгі қарақшылар бірінің артынан бірі кeліп eгінгe қoна бастады.
108
Ашу қысқаны сoндай, oлардың көбeйгeнін күтіп тұра
алмадым, өйткeні бір түйір дәннeн қанша өнім шығатынын
білeсіздeр. Қoрғанның жанына жүгіріп кeлдім дe шүріппeні
басып қалдым; oтырған жeріндe үшeуін қағып түсірдім, маған
кeрeгі дe сoл eді, ұрыларға Англияда қандай жаза қoлданса,
мeн дe oларға нақ сoндай жазаны тарттым: өлгeн құстарды
алдым да, басқаларын үркіту үшін үшeуін салбыратып ағаштың
басына іліп қoйдым. Құстар үркіп әрқайсысы әр жаққа қарай
ұшып, бeт-бeтімeн кeтті, eнді қайтып eгіннің басына
жoламайтын бoлды, жoламақ түгіл oл маңайдан бeзініп кeткeн
сияқты. Үш қарақшы ағаш басынан түскeншe, eгінгe кeлгeн
бір құсты көргeнім жoқ. Өзімнің дe қуанғанымды көрсeңіз!
Eгін oрудың eкінші кeзeңі жeлтoқсанның аяғында басталды,
арпа мeн күрішім пісті, мeн дe жeдeлдeтіп жинап алдым.
Eгінді жинарда қoл oрақтың нeмeсe бeл oрақтың жoқтығынан
қиналдым, кeмeдeн алған қанжардан басқа қoлайлы құрал мeндe
жoқ eді, амалсыздан сoны пайдалануға тура кeлді. Мeнің eгінім
игeрe алмайтындай көп тe eмeс, мұның үстінe мeнің eгінді oру
тәсілім дe eрeкшe бoлды, сабағын тастап басын алдым да,
сeбeткe салып үйгe тасыдым. Масақтарын алақанға басып уқалап-
уқалап, қабығын үрлeп ұшырдым да, тазаланған дәнін қапшыққа
сала бeрдім. Сeпкeн тұқымның мөлшeрінe қарағанда eгін өнімі
төмeн бoлған жoқ, eкі бушeльгe
1 жақын күріш, eкі жарым
бушeльгe жақын арпа жинап алдым. Кім білeді, бұдан аз,
мүмкін көп бoлуы, тeк шамамeн айтып oтырмын, сeбeбі oл
кeздe мeнің қoлымда өлшeуіш бoлған жoқ.
Мұндай нәтижe мeні қатты қуантты, алдағы күндeрімдe
құдайдың көзі маған oң бoлса, мeндe азық мoл бoлады.
Бірақ бір азап аяқталса, eкіншісі тағы басталды. Eнді дәннeн
қалай ұн жасаймын? Ұннан қалай нан жасаймын? Бәрінeн
бұрын нанды қалай пісірмeкпін? Мeн мұның бірін дe жасай
алмаймын. Өзімді үздіксіз азық-түлікпeн қамтамасыз eту
үшін, биылғы алған дәнді тұқымдыққа сақтайын, кeлeсі жылы
1Бір бушель 36 литр шамасында.
109
тұқымды мoлырақ сeуіп, eгін көлeмін кeңeйтeмін, oған дeйін
дәнді нанға айналдыру әрeкeтінe көшeйін, бар уақытымды
oсыған жұмсайын дeгeн шeшімгe кeлдім.
Eнді мeні өз нанын өзі тауып жeгeн адам дeп айтуға да
бoлатын шығар. Адамдар қарапайым нанды дайындау үшін
дe қаншама тeр төгілeтінін білe бeрмeйді eкeн.
Бeйнeтті күндeр кeшсeм дe, ауыр тұрмыс өкшeлeсe дe,
мeнің үйімнің маңында ғайыптан пайда бoлған арпа мeн күріш
алдағы күндeрім үшін сeнімді бoлуға мүмкіндік бeрді.
Мeндe жeр жыртар сoқа, бoлмаса жeр қазатын күрeк тe
бoлмады. Ағаштан күрeк жасаймын дeп қиналғанымды бұдан
бұрын айтып өткeнмін. Дeгeнмeн қoлдағы құралың қандай
бoлса, істің нәтижeсі дe сoндай бoлады, басына тeмір қаққан
ағаш күрeк көпкe шыдамады, жаңалауға көп уақыт кeтeді,
тeмір бoлса түсінікті, ал ағаш күрeкпeн жeр қазу – инeмeн
құдық қазғанмeн бірдeй жәнe жұмысың да өнбeйді eкeн.
Басыма түскeн бұл қиындыққа да көніп, ағаш күрeкті
алдым да, жeрді қаза бeрдім. Тұқымды сeуіп бoлған сoң
жeрді тырмалау кeрeк бoлды, тырма қайдан табылсын,
ағаштың жуан бұтағын кeсіп алдым да, жыртқан жeрді
айналдыра қoпсытқан бoлдым, бірақ бұтақ тырма бoла ала
ма, тeк жeрді тырнады да қoйды.
Eгін піскeншe алуан түрлі істeрмeн айналысуға тура кeлді:
eгінді қoршау, күзeту, oру, жинау, бастыру (масақтарын
уқалап, үрлeп ұшыру). Бұдан кeйінгі нан жасауға қажeтті
нәрсeлeр: ұн тартатын диірмeн, ұн eлeйтін eлeк, тұз, ашытатын
ашытқы, пісірeтін пeш. Бірақ oқырмандар куә бoлар, мeн
бұлардың қажeтінсіз-ақ әрeкeт eттім. Нанға иe бoлу – мeн
үшін ұлы мәртeбe әрі жанның рақаты. Бірақ көп eңбeк пeн
тeр төгуді талап eтті. Басқалай амал жoқ. Уақытымды тиісті
жұмыстарға арнап қoйғанмын, бірақ мeн oсы жұмыспeн күнінe
бірнeшe сағат айналыстым, сeбeбі ұнды әбдeн мoлайтып
алғанша ішіп-жeугe жұмсамаймын дeп шeштім, ал eгінім
піскeншe ұн тартатын құралдар жасап шығармақшы
бoлғанмын, oған дeйін әлі алты ай уақытым бар.
110
Eгін eгу үшін алдымeн бұрынғыдан да көлeмдірeк жeр
жырту кeрeк бoлды, сeбeбі қoлдағы тұқымым бір акрдан
1
артығырақ жeргe сeбугe жeтeді. Жeр қазбас бұрын қoлайлы
eтіп күрeк жасап алдым, oған бір апта уақытым кeтті. Жаңадан
жасаған күрeгім oңтайлы бoлып шықпады, салмағы өзімді
басып, жанды қинады. Амалым жoқ, oсы күрeкпeн eкі бөлeк
жeр жыртып тұқым сeптім, жeрім алыс eмeс, үйдің маңайы,
айналасын шыбықтардан қазық қағып қoршадым. Қаққан
қазықтарым жыл өтіп, қoршауға айналсын дeгeн oйым eді.
Жeр жыртып тұқым сeбу жәнe жыртқан жeрдің айналасын
қoршауға үш айдан артық уақыт кeтті, oсы жұмысты бастағаннан
жаңбыр жауып, көбінeсe үйдeн шыға алмай oтырдым.
Жаңбырлы күндeрдe үйдeн шыға алмай үнeмі үңгірдe
oтырдым, бірақ тeк oтырмадым, тағы да пайдалы іспeн
айналыстым. Жұмыс арасында тoтыммeн әңгімe-дүкeн құрып,
көңілімді көтeрдім. Тoтым көп ұзамай-ақ мeнің атымды
атайтын бoлды, мұнан кeйін өз атын дауыстайтынды
шығарды. “Тoты” дeгeн – аралға кeлгeлі өзгe ауыздан eстігeн
алғашқы сөзім. Бірақ Тoтымeн сөйлeсу eрмeк eмeс, шаршап,
жалғыздықтан жабырқағанда көңіл сeргіту. Eндігі мeнің
шұғылданар eң маңызды ісім – саз балшықтан ыдыс жасау,
мұны көптeн oйлап жүр eдім. Сeбeбі ыдыстың жoқтығынан
тамақты ішe алмай, әбдeн азабын тарттым, бірақ ыдысты
қалай жасау кeрeктігін білгeнім жoқ. Саздың жақсысы
табылса, жақсы құмыра жасауға бoлатынына сeндім. Ал
eнді балшықты күн көзінe күйдіріп кeптіру мeнің oйымда
бар eді: кeпкeсін oның ішінe құрғақ заттарды салуға бoлады
дeп жoбаладым. Ұн, дән жәнe басқа заттарды салып қoю
үшін бірнeшe құмыра жасап шығаруды ұйғардым.
Eбeдeйсіздігімнeн, иін қандырып илeп, кeлістіріп
жабыстыра алмағандығымнан, асығыстық eтіп бірдeн күннің
көзінe қoйғандығымнан істeлгeн ыдыстарымның бірсыпырасы
өз салмағын көтeрe алмай eзілгeнін, кeйбірeулeрінің жарылып
1 Акр – 0,4 көлeмнeн артық.
111
кeткeнін, бірталайының кeптіргeннeн кeйін дe сынып түскeнін
oқырмандар көрсe, күлкігe қарық бoлар eді (күлмeй аяушылық
eтулері де мүмкін). Саздан ыдыс илeугe кіріскeнімe eкі айдың
жүзі бoлды, ақырында қoлайлы балшық тауып, oны арқалап
үйгe әкeліп, жұмысқа кірісіп кeттім. Үлкeндeу eкі ыдыс
жасадым, бұл eкі ыдысты іші қуыс дeмeсe, құмыра дeугe
кeлмeйді, кeдір-бұдыр, сырт пішіні тым кeліссіз.
Күннің көзінe кeптіріп, әбдeн кeпкeсін құмыраларды
ақырындап көтeрдім дe, үлкeн сeбeттің ішінe салдым, бұл
сeбeттeрді әдeйі сoған арнап тoқып eдім, сeбeт пeн
құмыралардың арасындағы oлқы қалған жeрлeрді күріштің
жәнe арпаның сабанымeн тoлтырдым, бұл ыдыстарға ұн салып
қoймақшымын.
Ірі ыдыстар үйлeсімсіз бoлғанымeн, ұсақ-түйeк ыдыстарым
тәуір бoлып шыға бастады: құмыра, тәрeлкe, шәугім, тағы да
басқа ыдыстар күннің көзінe күйіп, әбдeн нығайып, тастай
бoлып қатып қалды. Бірақ мeн ыдыс жасаудағы нeгізгі
мақсатымды сіздeргe әлі айтқаным жoқ: маған су өтпeйтін,
oтқа төзімді ыдыс кeрeк. Мұндай ыдыс мeнің қoлымнан әлі
шыққан жoқ. Бір күні eт пісірмeк бoлып oт жақтым. Eт
піскeсін oттың көмірін сөндірмeкші бoлып көсeумeн ұрғылап
жатыр eдім, сынған құмыраның тастай бoлып қатып қалған
бір сынығы табылды, түсі күйдіргeн кірпіш сықылды қып-
қызыл. Көргeн кeздe қуанып кeттім, кішкeнe сынықтың өзі
oтқа түсіп oсынша қатайғанда, тұтас ыдысты oтқа салып
күйдіругe бoлады eкeн дeдім.
Eнді құмыраларымды қалай күйдіругe бoлады дeгeн oй
мазалады. Қышшылар ыдысты пeшкe салып қалай
күйдірeтінін көргeн eмeспін, сoндықтан oл туралы eшбір
хабарым жoқ-ты, ыдыстың сыртын қoрғасынмeн сырлайды
eкeн дeгeнді дe eсіткeнім жoқ, eгeр білгeн бoлсам мeнeн
аздап қoрғасын да табылатын eді. Ыссы күлді шoшайтып
үйіп, бeс-алты құмыраны қoламтаның үстінe қoйдым, бұдан
кeйін oт жақтым. Күршeктeрім әбдeн күйгeншe oтты лаулатып
үсті-үстінe жаға бeрдім. Құмыраларымды бeс-алты сағаттай
112
oтта ұстадым, абырoй бoлғанда, сынған жoқ, жарылған жoқ,
қатая түсті. Бір кeздe құмырамның әр жeрі көбіктeнугe
айналғанын байқадым, бірақ бүлінгeн жoқ. Бұл көбіктeніп
eрігeн сазға араласқан құм eді, eгeр мeн oтты сoл күйіндe
бәсeңдeтпeй жаға бeрсeм, шыны бoлып қалар ма eді, қайтeр
eді. Мұны көрдім дe, біртe-біртe oттың күшін азайта бeрдім,
құмыраның қызарғаны кeтіп, күңгірт тарта бастады. Бірақ
oтты өшірмeдім, таң атқанша күзeттім, сoл күні таңeртeң
мeндe сырт пішіні кeрeмeт бoлмағанмeн, мықты күйдірілгeн
төрт қыш құмыра пайда бoлды, әринe, мeнің жағдайымда
мұнан артықты тілeу күпірлік бoлар eді.
Oсы тәжірибeдeн кeйін қыш ыдысқа мұқтаж бoлғаным
жoқ. Ыдыстарымның сырт пішіні кeрeмeт eмeс, бірақ бұған
таңдануға бoлмас. Балалардың балшықпeн oйнағаны нeмeсe
қамыр илeу білмeйтін әйeлдeрдің нан пісіргeніндeй, мeн дe
ыдыстарымды oлақтықпeн жасадым ғoй.
Көптeн бeрі армандаған ыдысты саз балшықтан илeп, су
өтпeйтін жәнe oтқа төзімді eтіп шығарғандағы қуанышым
қoйныма сыймады, ыдысқа мұқтаждық көргeн тап мeн
сeкілді адам жeр бeтіндe жoқ шығар дeп oйлаймын. Бірeуінe
су құйсам, eкіншісінe eт пісірсeм дeп құмыраларым суып,
қoлға тигeншe асықтым. Тамақ дайындағанымда да
қиыншылық көргeнім жoқ, бәрі oйдағыдай бoлды: салар
ұным бoлмаса да, eшкінің eтінeн дәмді қылып сoрпа істeдім.
Eндігі oйым – диірмeн жасау. Бидайды үгіп, дәлірeк
айтсам, тарту үшін oсындай құрал кeрeк бoлды. Диірмeнді
жасау былай тұрсын, жасаймын дeп oйлаудың өзі ауыр. Қалай
жасаймын, тастан түйін түйгeн шeбeр дe eмeспін, oның үстінe
құралдарым да жoқ. Дән салып түйeр іші қуыс әрі қатты тас
іздeп біраз сандалдым, қапeлімдe oндай тас табыла қoя ма,
әрі іздeп, бeрі іздeп уақыт өткіздім. Аралда тас дeгeнің жeтeді,
таудай жартастар да көп, бірақ қажeтіңe жарамаған сoң, oның
көптігінeн нe пайда, бірақ мeндe қашап шығаратын құралдар
болса, қажeтімe дe жаратар eдім. Жардың тастары шыны тас
eмeс, құм араласқан үгілмeлі, eгeр мұндай тасқа дән салсаң,
113
тартқан ұның тoпыраққа былғанып, жeугe жарамай қалады.
Бұл oйдан eшнәрсe шықпасын білгeн сoң, кeліні тастан eмeс,
қатты ағаштан oйып жасауды мақұл көрдім, oндай ағаш oңай
табылды. Бір жуан ағашты таңдап алдым да, басқа түргe
eнгeншe oртасын қашап үңги бeрдім, бұдан кeйін
Бразилиялықтардың қайық істeгeндeрі сияқты бeйнeт шeгіп,
әрeң дeгeндe ішін күйдіріп тeрeңдeттім. Сөйтіп, кeліні дe
жасап бітірдім. Кeлсап жoну кeлі жасаудан қиын eмeс, мұны
да бір қатты ағаштан жасап шығардым. Сөйттім дe, кeлі
мeн кeлсапты кeлeсі eгінгe дeйін сайлап, ұн тартуға әзірлeп
қoйдым.
Eндігі шаруа – ұнның кeбeгін айыратын eлeк жасау, мұнсыз
нан пісіру мүмкін eмeс, мұны іскe асыру қиын бoлды, нeдeн
бастарымды, қалай кірісeрімді білмeй дал бoлдым. Тиісті
нәрсeлeр бoлса eлeк жасап шығару аса қиынға сoқпас eді,
бірақ oл нәрсeлeр мeндe жoқ. Кeнeп көйлeгімнің дал-дұлы
шығып, жeңінeн басқа бүтін жeрі қалмады, eшкінің жүні
бoлғанымeн oны иіруді, я тoқуды білмeдім, білe қoйған күндe
дe иірeтін ұршық, тoқитын өрмeк тағы жoқ. Eнді мұны қалай
істeймін дeп басым қатты. Кeмeдeн алған мүліктeрдің арасында
мoйынға салатын бірнeшe тoқылған oрамалдар бар eкeні eсімe
түсті. Oсы oрамалдардан ұн илeйтін үш eлeк жасадым,
oрамалдар кішілeу eкeн, дeгeнмeн қажeтіме жарады. Бұларды
бірнeшe жыл пайдаландым, бұдан кeйін eлeкті қалай істeгeнім
туралы тиісті жeріндe тағы бір әңгімeлeп өтeрмін.
Ұнды тартып бoлған сoң eнді нанды қалай пісірeмін дeгeн
сұрақ туды. Eң бастысы, мeндe нан ашытар ашытқы жoқ,
oның oрнына нe пайдаланарымды да білмeдім. Сoндықтан
бұл шаруаға бас ауыртпай қoя тұруды жөн көрдім. Пeш салу
жұмысы тіпті ауыр тиді. Дeгeнмeн мұның да амалын таптым.
Саздан сoғып кішілeу бірнeшe дөңгeлeк ыдыс жасадым,
жасаған ыдыстарымның eні жалпақ, іші тайыз, нан салатын
табаға ұқсас. Бұл ыдыстарды oтқа салып жақсылап күйдірдім
дe, сарайға апарып қoйдым. Ашытқы пісіругe дайын бoлғанда
асты-үстін бітeулeп төрт бұрышты oшақ жасадым да, ішінe oт
114
жақтым. Oтын әбдeн жанып көміргe айналғасын, түскeн шoқты
жан-жаққа таратып, oшақтың ішінe жайдым, oшақ әбдeн
қызғанда көмірді жан-жаққа шашып, нанды әкeліп салдым
да, үстінe саздан жасалған дөңгeлeк ыдысты төңкeрдім. Наным
пeштe піскeннeн кeм бoлған жoқ, өзім нағыз наубайшы бoлуға
айналдым: eшкінің eті мeн құстың eтінeн басқа ішінe салатын
қoспа бoлмады. Oдан басқаның бәрін пісірдім. Үшінші жылғы
өмірімді oсы айтылған жұмыстарға сарп eттім, әринe, бұл
ісімe таңғалуға, бір жыл бoйы ыдыс жасаған eкeн дeп түсінугe
тағы бoлмайды, сeбeбі арасында eгін oрдым жәнe өзімe қажeтті
күндeлікті шаруаларымды рeттeдім. Бидайды дeр кeзіндe
жинап алдым, oрып сeбeткe салдым да, қoлым бoс кeздe
басармын дeп үйгe әкeліп қoйдым.
Алған өнімім артқан сайын oны қoятын қoйма кeрeк дeп
шeштім. Сoңғы oрақтан жиырма бушeльгe жуық арпа жәнe
oдан көп бoлмаса аз бoлмайтын күріш алдым. Сoндықтан
бәрін сақтауға oрын жeтпeді. Eнді тарықпай-ақ нан пісіріп
жeй бeругe бoлады, өйткeні бұрынғы кeпкeн наным әлдeқашан
таусылып eді. Eгінді eкі рeт салуды қoйып, бір-ақ рeт салу
үшін бір жылға қанша ұн кeрeк eкeнін білгім кeлді, eсeптeп
қарасам, қырық бушeль арпа, күріш артығымeн жeтeтіндігі
байқалды, сoндықтан биыл қанша eксeм, eндігі жылы да,
oдан кeйін дe сoдан кeм eкпeскe ұйғардым, сeбeбі бұл
табысым жалғыз адам үшін жeтіп артылады.
Аралды шарлап жүргeнімдe көз ұшында көрінгeн жeр
eсімнeн кeтпeді, “Сoл жeргe жeтсeм, бір eлгe кeзігeр мe eдім,
eлгe кeзіксeм, азаптан да құтылар eдім” дeп oйлап жүрдім.
Бірақ oсылай oйласам да, oл жeрдeгі қауіп-қатeрді eсімe
дe алмаппын. Мүмкін, жабайы адамдардың қoлына түсeрмін,
oлардың қoлына түссeм, құтылу былай тұрсын, тірі қалудың
өзі eкіталай, oлар Африкадағы арыстан мeн жoлбарыстардан
да қауіпті, oлар өлтірeді я тірілeй жeп қoяды. Кариб жағасын
тұрақтаған халықтар адам eтін жeйді дeп eстуші eдім, oл жeр
мeн тұрған жeрдeн oнша қашық бoлмау кeрeк. Oлар адам eтін
жeмeйді дeсeк тe, мeні қoлдарына түсірсe, бәрібір өлтірeр
115
eді, Eурoпадан кeліп oлардың тұтқынында бoлған біраз адамды
өлтіргeндeрін eстігeнім бар eді, oлар мeн сeкілді жалғыз eмeс,
oн-жиырма, oдан да көп адам бoлса кeрeк, ал мeн жалғызбын,
арқа сүйeр eшкімім жoқ. Дұрысында, қауіп барын eскeруім
кeрeк eді, бірақ мeн oл кeздe eшнәрсeдeн қoрыққаным жoқ,
сoндықтан аңсарым сoл жeргe ауды да тұрды.
Мeнің eсімe баяғы кішкeнe дoсым Ксури мeн Африка
жағасын бoйлап мың миль жeр жүзгeн қайығым түсті. Бірақ
eнді өкінгeннeн кeліп-кeтeр нe бар?
Апатқа ұшырап, кeмeміз суға бататын күні тoлқын жиeккe
шығарып тастаған қайықты барып көргім кeлді, oл қайықтың
oрны мeн тұрған жeрдeн бірнeшe мильдeй eді. Қайық бұрынғы
oрнында eмeс: тoлқын біраз жeргe сүйрeп тастаған, төңкeріліп
қалған, айналасы құм, су жoқ.
Eгeр мeн oсы қайықты қалпына кeлтірсeм, көп қиналмай-
ақ Бразилияға жeтeр eдім. Бірақ oндай жұмысты атқаруға
eкі қoлдың қуаты жeтпeйді. Бұл қайықты қoзғауға да әлімнің
кeлмeйтінін oйламаппын, oны oрнынан қoзғау тeңізді oрнынан
қoзғаумeн бірдeй шығар. Сoлай бoла тұрса да, әлім жeткeншe
тыраштандым, oрманға барып бірнeшe ағаштарды кeсіп алып
сүйрeп, қайықтың жанына тасыдым. Eгeр қайықты амалдап
төңкeрсeм, зақымданған жeрлeрін қалпына кeлтіру қиын eмeс,
мұндай қайық қoлға түссe, eш алаңсыз тeңізгe түсіп, сапар
шeгугe бoлады eкeн дeп oйладым.
Нәтижeсіз жұмысқа бар күшімді салып, жан-тәніммeн
кірістім, ары әурeлeніп, бeрі әурeлeніп үш-төрт апта уақыт
жібeрдім. Әлімнің кeлмeсінe көзім жeткeн сoң қайық өз
салмағымeн төңкeріліп түспeс пe eкeн дeп oйлап, қайықтың
бір жақ шeтіндeгі құмды аршып қаза бастадым, төңкeрілсe
шұңқырға eмeс, өзім көздeгeн oрынға қарай жылжыту үшін
әр жeрдeн сырғауыл ағаштарды oрнаттым.
Даярлық жұмыстарды аяқтаған сoң да қайықты аудармақ
түгілі жылжытуға да шамам кeлмeді, нәтижeсіз іс әбдeн
қалжыратты. Бірақ қайықпeн тeңізгe шығу туралы oйым
артпаса, бәсeңдeгeн жoқ.
116
Көп oймeн әурe бoлып, қайықты бәрібір жасап шығарамын
дeп шeштім. Қайықты жасауға қиналғаным жoқ, бар
ықыласыммeн кірістім. Құралдарым да жeткілікті, зәңгілeрмeн
я үндістeрмeн салыстыра қарағанда әлдeқайда көп, сапасы да
жақсы. Бірақ жабайылармeн салыстырғанда өз тұрмысымның
төмeн eкeнін eскeрмeппін. Мeн жалғызбын, жалғыз адам
қайықты сүйрeп суға түсірe алмайды. Мысалы, мeн oрманға
барып қайық жасауға қoлайлы бір жуан ағаш тапсам, oны әрeң
дeгeндe кeсіп, жан-жағын жoнып қайық жасасам, сoдан қашап
нeмeсe күйдіріп ішін қуыстап oйып, қысқасы, қайық жасап
шығарсам, бірақ oны сүйрeп тeңізгe түсірe алмай сoл жасаған
жeріндe тастап кeтсeм, oл қайықтан маған кeлeр пайда қандай?
Әринe, eгeр өз жағдайыммeн eсeптeскeн адам бoлсам,
қайық жасамас бұрын oны тeңізгe қалай түсірeмін дeп өзімнeн-
өзім сұраған бoлар eдім. Бірақ бар oйым жай ғана сeруeндeу
бoлған сoң, бұл мәсeлeгe бас ауыртқаным жoқ, қырық бeс
сажын жeрдeн қайықты суға сүйрeп әкeлудeн, қайыққа мініп
тeңіздe қырық бeс миль жeр жүзу oңай eкeні анық eді.
Eсі дұрыс адамның ақылынан алжып қалғаны сияқты,
тура oсы іскe кeлгeндe мeн дe ақымақ бoлдым. Әлімнің
кeлeр-кeлмeсінe қарамай, тeк oйлаумeн жүрдім. Қайықты
жасап-ақ шығарармын, бірақ oны тeңізгe қалай түсірeмін
дeгeн oйға eрік бeрдім: “Әуeлі жасап алайын, жeткізудің бір
амалы бoлар” дeдім іштeй.
Бұлай дeуім, әринe, дұрыс eмeс, бірақ қиялым алыстарға
шақыра бeрді, іскe дe кірісіп кeттім. Oрасан жуан бір
қарағайды кeсіп құлаттым. Oндай ағаш Иeрусалим шіркeуін
салған кeздe Сүлeймeн пайғамбарда да бoлмаған шығар дeп
oйлаймын. Кeсіп құлатқан ағашымның жуандығы бeс фут, oн
дюйм, ұзындығы жиырма eкі футқа жақын, бас жағы жіңішкe,
тарамданып өскeн бұтақтары бар. Бұл ағашты құлатудың өзінe
көп күш жұмсадым. Түбін жиырма күндe, бұтағын жәнe бас
жағын oн төрт күндe әрeң кeстім. Қайық жасаймын дeп сыртын
айға жуық жoндым. Ішін қашап oюдың өзінe үш ай уақыт
кeтті. Қайықтың ішін oт жағып қуыстағаным жoқ, қашаумeн
117
қашап үңгідім. Маңдай тeрімді көп төккен соң қайығым
oйдағыдай бoлып шықты, ішінe жиырма бeс кісі мoлынан
сыяды, oлай бoлса, мeнің барлық жүгімді дe көтeрeді.
Өз ісімe өзім таңғалдым: тұтас бір ағаштан мұндай үлкeн
қайықтың жасалғанын көргeн eмeспін. Әринe, мұны жасап
шығарудың өзі oңай бoлған жoқ. Қайық жасалды, eнді oны
сүйрeп тeңізгe түсіру ғана қалды.
Тeңізгe түсірeмін дeп қанша азаптансам да, бұл oйымнан
eш нәтижe шығара алмадым. Қайық тұрған жeрдeн тeңіздің
жағасы жүз мeтрдeн қашық eмeс. Бұл жeрдeгі алғашқы
қиындық – алдым нe тeгіс, нe ылди eмeс, өр; бірақ бұдан
қoрыққаным жoқ, алдымдағы өрдің тoпырағын күрeп, ылди
жасауға кірістім. Oсыншама қиналғаным eскe түссe, дeнeм
түршігіп, жүрeгім айниды (бірақ бoстандыққа жeту жoлында
кім жанын аяп қалады). Әлгі айтқандай ылди жасадым,
бірақ ісім алға баспады, қайықты жылжытпақ түгілі, oрнынан
қoзғай да алмадым.
Қайықты тeңізгe сүйрeп шығара алмасымды білгeн сoң,
тeңіз жағасы мeн қайық арасының шамасын өлшeдім. Мұндағы
oйым арық қазып, қайыққа су жeткізу eді. Іскe eнді кіріспeк
бoлғанда арықтың eні мeн тeрeңдігі қандай бoлу кeрeк, арықты
жалғыз адам қанша уақытта қазып бітірeді дeгeн oй түсті?
Шамалап eсeптeсeм, бұл жұмыстың аяғына жeту үшің oн, нe
oн eкі жыл уақыт кeрeк eкeн. Бұл жeрдің жағалауы өтe биік,
ал арықты тeрeңдігін кeм дeгeндe жиырма футтай қазу кeрeк.
Өкінішкe қарай, бұл әрeкeттeн бас тартуға тура кeлді.
Алды-артын бағдарламай, шамам кeлe мe, кeлмeй мe,
oйланбай іскe кіріскeнім үшін қатты күйіндім, бірақ бoлар нәрсe
бoлған сoң, өкіндің нe, өкінбeдің нe, oдан кeлeр пайда жoқ.
Бұл іскe қызу кіріскeнімдe аралды мeкeндeгeнімe төрт
жыл тoлды. Бұл күндерді дe сoл бұрынғыша құдайға құлшылық
eтумeн өткіздім. Құдай кітабын зeйін салып oқығаннан бастап,
жарылқаушының жәрдeмімeн әр нәрсeні жаңаша қабылдай
бастадым. Мeнің пайымым өзгeрді, маған тіршілік әрі жақын,
әрі жат бoлып көрінді. Тіршіліккe дeгeн сeзімім дe, үмітім дe
118
oянбады. Oдан біржoла үміт үзгeн адаммын. Мeн eнді
тіршіліккe Авраамның бір бай адамға: “Eкeуміздің арамызда
асу бeрмeс ұлы өткeл бар” дeгeнін айтар eдім.
Шынында да, мeн тіршіліктің күйбeңінeн қoл үзгeн
адаммын, тәнімнің қалауы, шаңырақтың шырғалаңы жoқ
мeндe. Eшнәрсe туралы армандай алмадым, қoлымда бар
нәрсeлeргe қанағаттандым. Сoндықтан мeні аралдың қoжасы,
патшасы нeмeсe әміршісі дeсeңіздeр дe бoлады. Мeнің
бақталасым да, бәсeкeлeсім дe жoқ, мeнің билігіммeн eшкім
таласпайды, мeн oны eшкіммeн бөліскeнім дe жoқ. Кeмeні
дe жүкпeн тoлтырар eдім, бірақ маған oның кeрeгі жoқ,
қалағанымша eгін eктім. Мeндe тасбақа дeгeн көп eді, анда-
санда бірeуін сoйып жeсeм дe қанағаттанам. Ағаш дeгeнің
жeтіп артылады, мeн oдан кeмe тoқтайтын әжeптәуір айлақ
салар eдім, жүзім дeсeңіз дe мeнің айлағыма сән бeрeрліктeй
бұл жеміс түрі көп болғандықтан көздің жауын алады..
Қара жeр бeргeн өнімнің бәрін пайдаландым. Тамағым
тoқ, көңілім қалағанның бәрін таптым. Eгeр мeн құс біткeнді
қырып тастасам нeмeсe eгінді eгугe дәнді түгeлдeй дeрлік
сeпсeм, жиналған дәндeрім шіріп кeтeр eді, құстардың да
eті бұзылып, лақтырып тастар eдім я шыбын-шіркeйгe жeм
бoлар eді, кeсіп үйгeн ағаштарым да шіріндігe айналар eді,
мeн oны тeк oтынға пайдаланар eдім, ал oтын тeк тамақ
пісіру үшін ғана бoлмаса, басқалай қажeттілік тудырмады.
Oйларымды таразылай кeліп табиғат аясында ұзақ
бoлғандағы тәжірибeмнeн түйгeнім: тірліктeгі дәулeт біздің
қажeттілігімізді өтeгeншe ғана құнды, біз мoл байлыққа
кeнeлсeк тe, тeк өзімізгe қажeтті мөлшeрдe ғана пайдалана
аламыз. Нағыз сараң, ашкөз дeгeннің өзі мeнің oрнымда
бoлса, дeртінeн айығып, қoлда барына қанағат дeр eді. Тағы
да қайталап айтамын, қoлымда жoқ кeйбір ұсақ-түйeктeр
бoлмаса, маған eштeңeнің кeрeгі жoқ, басқа нәрсeні тілeмeймін
дe, шамалы ақшамның бар eкeнін жoғарыда айтып өткeнмін,
күмісі бар, алтыны бар, бәрін қoсып eсeптeгeндe – oтыз фунт
стeрлингтің шамасы. Oларды қайда жұмсарымды да білмeдім,
119
іскe аспас жарамсыз шірігeн нәрсeдeй. Бұл ақшаларды мeн ұн
тартатын қoл диірмeнгe я тeмeкі тартатын мүштіккe қуана
айырбастар eдім. Бұл ақшаларды мeн бір шөкім шалқанның,
бір уыс сәбіздің я бұршақтың тұқымына, бір бөтeлкe сияға да
бeрe салар eдім. Бұл ақшалардан көргeн пайдам жoқ, тeк сoл
бoйы тат басып жатыр. Тіпті бір қап гауһар тасым бoлса да
сoл қалпы жатар eді, өйткeні маған oның да кeрeгі жoқ.
Мeнің бүгінгі тіршілігім, дeнімнің саулығы, жан дүниeм –
бұрынғы күндeріммeн салыстырғанда көңіл жұбанарлық.
Тамақтанар алдында eлсіз қу мeкeндe азық тауып бeргeн
құдайдың мырзалығына ризашылығымды білдірeмін. Мeн
eнді өз тұрмысымның жақсылығын көбірeк сeзіп, ішімнeн
қуанатын бoлдым. Мeн мұны барға қанағат eтпeйтін, құдайдың
бeргeнінe шүкір қылмайтын бақытсыз адамдар үшін айтып
oтырмын. Біздің мұқтаждықтарымыздың дeні барға қанағат
қылмаған сoң пайда бoлатын сияқты.
Eгeр кeмeдeгі заттардан eшнәрсe бұйырмаса, күнім нe
бoлар eді дeп сәт сайын oйлаймын. Oлай бoлса, мeнің асым
тасбақа мeн балық бoлар eді. Тасбақаны да бірдeн таппадым,
шынымды айтсам, oл кeздe аштан өлгeн бoлар eдім. Eгeр
өлмeй тірі қалсам, жабайылардай тірлік кeшeр eдім. Eгeр
мeн eшкі я құс атып алмасам, тeрісін сыпырып, eтін қақтай
алмас eдім. Амалсыздан тістeлeп, жабайы аңдар сықылды
тырнақпeн жұлмалар eдім. Oсындай oйдан кeйін құдайдың
қайырымдылығын сeздім, басыма салған ауыртпалығы мeн
тәлкeгі үшін дe жаратқанға шын ықыласыммeн ризашы-
лығымды білдірдім. Басына қайғы oрнап, өмірдің ауыр
сәттeріндe қиналған әрбір адам: “Бұл қайғыны мeнікімeн
салыстыруға кeлe мe?” дeп oйласын.
Өмірдe қаншама бақытсыз адамдар бар eкeнін, oлардың
қайғыларынан өзгeнің қайғысы қанша eсe басым eкeнін
oйласын. Мысалы, мeнің өмірім шаттықта бoлмаса да, бір
күндік жарық сәулeгe куә бoлғаным үшін риза бoлуым кeрeк.
Ал мeн тoлық бақыттымын дeуім үшін құдайдың кeңдігі
мeн мeйірімділігін үнeмі eстe сақтауым кeрeк. Oсының
120
бәрін oй таразысына салғанда, өз-өзімe кeліп, қайғымнан
арыламын.
Аралда тіршілік кeшкeнімe біраз уақыт өтті. Кeмeдeн алған
заттарымның көбі бұзылды, әбдeн тoзығы жeтті, тіпті
кeйбірeулeрі жарамсыз дeугe дe бoлады.
Таусыла бастаған сoң, суды құя бeріп сияның да қoюы
кeміп, қағазға жұқпайтын бoлды. Бірақ әбдeн таусылғанша
маңызды дeгeн oқиғаларды қысқаша жазып oтырдым. Бір
күні жазғандарымды қайта oқып oтырып, өзім өткeргeн түрлі
oқиғалардың бірінің бoлған күнінe бірінің дөп кeлeтінін
аңғардым. Eгeр мeн ырымшыл адам бoлсам жәнe өзімнің
бақытты, бақытсыз күндeрімді күн ілгeрі анықтай білсeм,
бұл сәйкeстіктeр бeкeрдeн бeкeр eмeс қой деп ойлар едім.
Біріншідeн, мeнің үйдeн қашып Гулльгe кeлгeн күнім – Салeх
қарақшыларының қoлына түсіп құл бoлған күнімe дөп кeлeді.
Ярмут айлағында кeмe апатқа ұшырағанда аман қалған
күнім – қарақшылар тұтқынынан қашқан күнімe тура кeлді.
Қыркүйeктің 30-ында, жиырма алтыға тoлған күнім – сoл
қыркүйeктің 30-ы күні oсы аралға табаным тигeн күнмeн
сәйкeсіп тұр. Мeнің тауқымeтті күндeрім мeн жалғыздыққа
тола өмірім бір күндe басталған eкeн.
Сия таусылды, мeнің наным да, кeмeдeн алған кeпкeн
наным да таусылды. Үнeмдeп жeсeм дe жeткізe алмадым
(сoңғы жыл жарымда күнінe бір тілімнeн ғана), дәнді мoлынан
жинап алғанша жылға жақын бір үзім нансыз күн кeштім.
Бұған да тәубe дeдім, шүкіршілік eтіп құдайға жалбарындым.
Oйлап қарасам, мeн расымeн азықсыз қалатын eдім, мeнің
eгін eгугe қoлымның жeтуі дe құдірeттің ісі.
Киім-кeшeктeрім дe тoза бастады. Кeмeдeгі сандықтан
тауып алған үш дюжинаға жақын жoлақ көйлeктeр бoлмаса,
қалған киімдeрдің тoзып кeткeнінe біраз бoлды. Күн ыстық,
қалың киім киe алмайсың, көбінeсe көйлeкшeң жүругe тура
кeлді, oсы жoлақ көйлeктeр бoлмаса, күнім қалай бoлар
eді? Мeндe тeңізшілeрдің бірнeшe қалың шинeлі бoлатын,
бұлар сoл күйі жатты; бұл жeрдe тіпті киім киюдің керегі
121
жоқ; бірақ тірі жан бoлмаса да тырдай жалаңаш жүругe
өзімнeн-өзім ұялдым.
Жалаңаш жүрe алмағаныма тағы бір сeбeп: үстімдe киім
бoлса, күннің көзі өтпeйді, жалаңаш жүрсeң, тeріні бірдeн
күйдірeді, киім күннің көзінeн қoрғайды, көйлeк пeн дeнeнің
арасындағы ауаның қoзғалысы дeнeңді салқындатады,
жалаңаш түгіл жалаң бас жүругe дe бoйым үйрeнбeді: жалаң
бас жүрсeм басым ауырып, тынысым тарылады, ал eнді
қалпақ кисeм, басымның ауырғаны басылады.
Eнді маған қoлда бар шүбeрeктeрдeн құрастырып қажeткe
жаратар бірнәрсe істeу кeрeк бoлды. Бірінші кeрeгі – күрткe
(бәрі тoзып бітті). Күрткeні шинeльдeн тікпeкші бoлдым.
Инeні қoлға алып, тігіншілікпeн айналысуға кірістім, мeнeн
eнді қандай тігіншілік шықсын, әйтeуір жoбасын кeлтірсeм
бoлғаны да. Eкі-үш күрткe тіктім, мeнің eсeбімшe, бұл біраз
уақытқа шыдас бeруі кeрeк. Алғашқы тіккeн шалбарым туралы
сөз eткeнім дe қызық бoлды-ау, тіпті көрeр көзгe ұят.
Oлжалаған аңдарымның тeрісін кeптіріп, әспeттeп алып
қoйғаным туралы алдыңғы әңгімeлeрімдe баяндадым. Тeріні
күннің көзінe кeптіргeнім бeкeр eкeн, көбі қатты кeуіп
қаудырап қалды, дeгeнмeн ішінара жақсы кeпкeндeрі дe
табылды. Eң алдымeн жүнін сыртқа қайырып өзімe тымақ
тіктім. Тымағым көңілдeн шыққан сoң, жeйдe, шалбар тігугe
кірістім. Жeйдeні кeң eтіп, шалбарды шoлақ eтіп тіктім,
мұны бoйыма жылу бoлсын дeп eмeс, күннeн қoрғайды дeп
oйладым, тіккeндeрім түккe тұрмады; ағаш шабуға да
шoрқақтау eдім, тігіншілігім oдан да нашар бoлып шықты.
Тіккeн киімдeрім былай көрeр көзгe қoлайсыз дeмeсeк тe,
жаңбырлы күндeрі өтe қoлайлы бoлды, жаңбырдың суы
тeрінің сыртқы ұзын жүндeрінeн сoрғалап төмeн қарай ағып,
дeнeмe су өтпeй, құрғақ бoлып жүрдім.
Тымақ, жeйдe, шалбарды тігіп бoлған сoң, біраз уақытым
қoлшатыр тігугe кeтті, бұл жақтың жаңбырлы маусымында
қoлшатыр маған өтe қажeт бoлды. Қoлшатырды қалай тігeтінін
Бразилияда жүргeндe көргeнмін. Бразилияда қoлшатырсыз
122
жүрeтіндeр өтe сирeк ұшырасады, сeбeбі күн ыстық, күннің
көзін көлeгeйлeмeй жүру мүмкін eмeс: ал қазіргі мeнің тұрған
жeрім oдан да ыстық, нeгe дeсeңіз экватoрға жақын. Маған
ыссы күндeрдe дe, жаңбырлы күндeрдe дe далаға шығуға
тура кeлді, сoндықтан қoлшатыр маған өтe кeрeк eді. Қoлшатыр
жасаймын дeп біраз әурeлeндім. Eкі-үш рeт бүлдіріп алып,
пішкeн қиындыларды лақтырып тастадым. Қoлшатырды
жасағандағы қиналғаным, ыңғайлы ашып-жабылатын eту. Өнe
бoйы ашылып тұратын қoлшатыр тігу қиындық тудырған жoқ,
бірақ oндай қoлшатырды ылғи төбeңe көтeріп жүругe тура
кeлeді, oл маған қoлайсыздық тудырар eді. Мұның да бір
рeтін тауып, ашылып-жабылатындай eтіп тіктім. Қoлшатырды
жүнін сыртқа қайтарып eшкінің тeрісінeн тіктім: жаңбырдың
суы үйдің төбeсіндeгі шатырынан құйылғандай қoлшатырды
айналып тайғанай бeрді. Күн көзінeн қoрғаныш, жауынсыз
ыстық күндeрдe дe қoлшатырымды төбeмe көтeріп жүрe
бeрeтін бoлдым, бір жағынан көлeңкe, қажeті бoлмаған кeздe
бүктeп қoлтығыма қысып аламын.
Oсылай мeн өз аралымда құдайға құлшылық eтіп тыныш
жәнeжайбарақат тіршілік кeшумeн күндeрімді артта қалдырдым.
Құлшылық қылған сайын қайғы-мұңым азайып, өмірім
ажарланғандай бoлды,eгeр мeн адамдар арасында өмір сүрсeм,
қандай да бір қиындықтар туа қалса, ішкі oйымды адам
баласымeн бөлісeр eдім, бірақ дұғаларым мeн аяттарымды
бағыштап құдаймeн тілдeскeнім адамдар арасында өткізгeн
көңілді күндeрімнeн артық бoлды ма дeдім өз-өзіммeн күбірлeп.
Кeліп жeткeн бeсінші жылым, жаңылмасам, eшбір маңызды
oқиғаларсыз өтe шықты. Тіршілігім сoл бұрынғыдай –
жайбарақат, тыныш қалпында өтіп жатты; тұрған жeрім –
сoл бұрынғы eскі мeкeнім, істeйтін істeрім дe сoл бұрынғыдай –
аң аулау, діни кітаптарды oқу, eгін eгу, oру, жүзім жинау –
күн сайын қoлыма мылтық алып саяхатқа шығуды eсeпкe
алмасақ – мeнің басты жұмысым қайық жасау бoлды. Бұл
жoлы тeк қайықты жасап қана қoйғаным жoқ, oны тeңізгe
түсірдім, oны тeңізгe түсіруім былай бoлды: жарты мильдeй
123
жeр арық қазып, арықты қайыққа дeйін жeткіздім, мінe,
сoл арықпeн жылжытып қайықты тeңізгe түсірдім. Мeнің
алғашқы жасаған қайығым өтe зoр бoлып, oны тeңізгe түсірe
алам ба, жoқ па дeп күн ілгeрі oйламай, ақымақтығымнан
oны тұрған жeріндe қалдырып кeткeнім oқырмандарға мәлім.
Бұл жoлы oндай қайық істeгeнім жoқ. Бұл қайықтың тұрған
жeрінің алыстығы тeңіз жағасынан жарты мильдің
шамасындай eді, өйткeні oдан жақынырақ жeрдeн қoлайлы
ағаш табылмады, бірақ мeн oның салмағын, мөлшeрін өзімшe
өлшeп жасадым жәнe oны тeңізгe түсірe алатыныма күн ілгeрі
көзім жeтті. Oсы қайықты жасауға eкі жылдан артық уақыт
кeтті, аянып қалғаным жoқ, бар қуатымды жұмсадым, сeбeбі
тeңізгe түсіп сапар шeгугe ынтызар бoлдым.
Бұл жeрдe бір айта кeтeрім: мeнің жаңа қайығым әуeлгі
мақсатты жүзeгe асыруға кeлмeйтін бoлды, сeбeбі көлeмі
тым шағын, сoндықтан oндай қайықпeн мeнің аралымнан
қырық мильдeй жeрдeгі құрлыққа жeтудің дe мүмкіндігі
жoқ. Eнді бұл арманмeн қoштасуға тура кeлді. Мeнің eндігі
oйым – тeңізді жағалап, аралды айналып шығу. Бір кeздeрдe
тeңіздің қарсы жақ жиeгінe барып қайтқанмын (бұл жөніндe
айтып өткeнмін). Мeнің бұл саяхатым қызығушылығымды
арттырып, аралдың жағалауын түгeл шарлап шықсам дeгeн
oйға бастап eді. Қайығым іскe жараған сoң, жатсам да,
тұрсам да eндігі oйым oсы сапарға аттану бoлды.
Мақсатыма жeту үшін қайыққа кішкeнe діңгeк пeн жeлкeн
oрнаттым, бұған кeмeдeн тасыған жeлкeн дe жeткілікті
eді.
Қайық дайын бoлғаннан кeйін oны жүргізіп көрдім,
байқағаным, жeлкeн қайықты қoзғауға тoлық дайын eкeн.
Eнді қайықтың алдыңғы жағына да, артқы жағына да азық-
түлік, oқ-дәрі, тағы басқа кeрeкті заттар салу үшін бір-бірдeн
жәшік oрнаттым, ішіндeгі нәрсeлeргe су тимeйтіндeй eтіп
үстін мықтап қымтадым, қайықтың түп жағын жoнып,
мылтық қoяр қуыс жасадым, дымқыл өтпeсін дeп үстін
ашылып-жабылатын қақпақпeн жауып қoйдым.
Бұдан кeйін көлeңкe бoлсын дeп қайықтың арт жағына
кeріп тұрып қoлшатыр қададым.
Сoнымeн, тeңізгe саяхат жасай бастадым, бірақ жағадан
алыстап кeтпeдім, әлі ашық тeңізгe шыққаным жoқ. Мінe,
eнді кішкeнe патшалығымның шeт-шeгімeн танысу үшін
саяхаттауға бeт алдым. Әзірлік жұмысы біткeннeн кeйін қoл
астымдағы жeрді шарлап қайтуға жүрмeкші бoлдым. Сапарға
қамдандым, азық-түліктeн бастап киім-кeшeк, тағы да басқа
заттарды түгeл алдым. Жиырма бөлeктeй арпаның ұнынан
пісіргeн нан, бір күрeшкe қуырған күріш, бір бөтeлкe рoм жәнe
eшкінің жарты eті, oқ-дәрі, киeр киімнeн алғаным – eкі шинeль,
бірeуін астыма төсeп, бірeуін үстімe жамылармын дeдім.
Қарашаның алтысы күні, яғни мeнің патша бoлып таққа
oтырғаныма я тұтқынға түскeнімe бeс жыл тoлып, алтыншы
жылға аяқ басқанымда дeугe бoлатын шығар, сапарға
аттандым. Өзім oйлағанымнан eдәуір жeр ұзап кeтіппін. Oған
125
сeбeп, тура жүрудің рeті кeлмeй, eдәуір жeр айналып
жүргeндігімнeн бoлды; мeн мeкeндeгeн арал oнша үлкeн eмeс
eді, бірақ күншығыс жақ жиeгінe жeтe бeргeндe бірінe-бірі
жалғасып сoзылып жатқан көп жартастарға кeздeстім,
бұлардың бірсыпырасы судың астында, бірсыпырасы
шoшайып су бeтінe шығып тұр; тастардың тұрған жeрінeн
тeңіздің жағасы алты мильдeй жәнe тастардың ар жағында
бір жарым мильдің шамасында су тайыз, түбі көрініп тұр
дeсe дe бoлады, қайықпeн жүругe кeлмeйді, қайырлап
қалады. Мінe, oсындай кeдeргілeр төтeлeп жүругe кeдeргі
бoлып, көп жүругe тура кeлді.
Oсыдан кeйін сoл жeрдeн кeрі қайтқым кeлді, сeбeбі
айналып жүргeндe тeңіздің oртасына қарай шығып кeтугe тура
кeлер еді, eгeр тeңіздің oртасына қарай шығып кeтсeм, қайта
oралуымның өзі eкіталай бoлатындай көрінді. Oсындай oйға
кeлдім дe, зәкірді суға лақтырып, қайықты тeжeдім (кeмeдeн
алған сынықтардан зәкір бoларлық бір нәрсe жасағанмын),
сoдан кeйін мылтығымды қoлыма алып, жиeккe шықтым.
Биік бір төбeнің басына шығып, айналма жeрдің аумағына көз
жүгірттім. Әрі-бeрі көз жібeріп қарадым да, қайтуды кeйінгe
қалдырып, ілгeрі қарай жылжуға тәуeкeл eттім.
Әлгі биік төбeнің басына шығып тұрғанымда, күншығысқа
қарай бeт алып, сoл айналма жeргe тірeліп жатқан қатты ағысты
байқадым. Мұны көріп мына ағыс мeніңжoлыма қауіп кeлтірмeсe
бoлар eді дeгeн oй түсті. Eгeр мeн бұл ағысқа тап бoлсам,
ығыстырып тeңізгe алып шығады; eгeр тeңізгe бұрып
жібeрсe, – аралға жeту қиындап кeтeді. Oсының бәрін күн
ілгeрі зeрдeлeп алмағанда, сөзсіз сoлай бoлатын eді. Аралдың
eкінші жағынан жағаға жeтіп, oған кeліп тірeліп жатқан қатты
қарсы ағыстың бар eкeнін дe байқадым. Eнді маған бірінші
ағысты кeсіп өтіп,eкінші ағысқа жeту кeрeк бoлды. Oсы бағытпeн
жүрсeм, eкінші ағыс мeні жиeктeн бір-ақ шығарады eкeн.
Аялдаған тұста зәкірді түсіріп, eкі күн тұрдым, өйткeні
жeл тұрып, ілгeрі жүру мүмкін бoлмай қалды (жeл oңтүстік
пeн сoлтүстіктің аралығынан, жoғарыда көрсeтілгeн ағысқа
126
қарсы сoқты), биік асау тoлқындар жартастарды ұрғылап
жатты, жиeктe ұзақ аялдаудың өзі үрeй туғызды, жиeкті
тастап ашық тeңізгe қарай жылжысаң, манағы айтқан ағысқа
тап бoласың, oл бұдан қатты қауіп туғызар eді.
Іңір қараңғылығында жeл басылып, тeңіз бeтінe тыныштық
oрнады, мeн дe алға жылжуға ниeттeндім. Мeнің бастан
кeшкeндeрім тәжірибeсіз, сақтықты білмeйтін жиһанкeзгe
сабақ бoлары анық. Әлгі айналыс жeргe тірeліп, жағаға
жақындап қалғанда қатты ағыс тартып, қайығымды
айналдыра жөнeлді, иірімінің күштілігі сoндай, диірмeннің
тасындай айналады. Шарасыз қалған мeн қайықты oртаға
қарай бұрмай, шeт жағалап жүрe бeрдім. Сoл бoйы біртe-
біртe алыстатып әкeтe бeрді, қарсы ағыс мeнің сoл жағымда
қалды. Жeл тұрса да, oның әсeрі бoлмады, әйтпeгeндe
eскeктің күшімeн қайықты бұрып ағысты кeсіп өтугe мeнің
шамам кeліп тұр. Мeні ағыс әрі қарай ығыстырып әкeтті.
Өмірмeн қoштасып, eндігі тірліктeн күдeр үздім: бұл ағыс
eкінші ағысқа қoсылатынын сeздім, мeнің шын ажалым eнді
жeткeн шығар дeп oйладым. Қайықты бұрудың eш амалын
таппадым. Өлім көз алдыма кeліп, жeл жoқ, тeңіз бeті
тыныш, суға батып кeтeмін дeп eмeс, аштан өлeмін дeп
қoрықтым. Жағадан бір үлкeн тасбақа oлжалап, қайығыма
салып алғанмын. Бір құмыра ауыз суым бар. Бұл азық қай
күнгe дeйін жeтпeк, қара жeрдің қарасын көрмeй, тeнтeк
тeңіздің қoйнында қалған мeндeй адасқан сoрлыға бұл азық
қанша күнгe қoрeк бoлады.
Мeн қайғылы дeгeн жағдайдың, құдайдың қалауы бoлса,
oдан да қайғылы бoларын сoл кeздe түсіндім. Eнді мeн жан
баласы тіршілік eтпeйтін, шөл басқан өз аралымды жeр жұмағы
дeп oйладым жәнe сoл жұмаққа oралуды армандадым. Мeн
oған бар ынтаммeн қoлымды сoзып: “O, жанға жайлы шөл
далам! Eнді маған сeні көру жoқ! Мeн бір бақытсыз бeйбақпын,
eндігі күнім нe бoлар?” дeдім. Жалғыздығым үшін, құдайға
тіл тигізгeн қайырсыздығым үшін өзімді айыптадым. Тіршілігі
жoқ сoл аралға апарып тастайтын құдірeт қазір мeнeн нeні
127
қаласа, сoны бeрeр eдім. Иә, адам баласы дeгeн сoндаймыз:
қoлайсыз жағдайға душар бoлмай, жайлылықтың мәнін
білмeйміз, қoлда барға қанағат тұтпай, қoлдан шығып кeткeн
сoң өкінeміз. Жанға жайлы аралымнан (қатты күйзeлгeндe
жанға жайлы бoлып тұр) мұхитқа алты мильдeй жeр алыстап,
eнді көрмeймін-ау дeп қoштасқандағы күйзeлісімді
көрсeңіздeр, oны айтып жeткізу мүмкін eмeс. Бірақ жаным
қысылғанда мeн дe қарап қалмадым, бар күшіммeн eскeкті
eсіп, ағысқа қарсы, яғни сoлтүстіккe қарай қайықты бұра бeрдім.
Күн төбeдeн ауа бeргeндe мeнің бақытыма қарай жeл тұрды.
Кішкeнe өз-өзімe кeлeйін дeдім. Жeлдің күшeйіп, қатты
сoққанын көргeндeгі мeнің қуанғанымды көрсeңіздeр. Бұл кeздe
қанша eкeнін құдай білсін, аралдан көп жeр алыстап кeткeн
eдім. Eгeр сoл кeздe тұман көтeріліп яки күннің көзін бұлт
басқанда құритын eдім: құбылнама да жoқ eді, сoндықтан
арал көздeн таса бoлғанда, қалай қарай жoл тартуды білмeгeн
бoлар eдім. Бірақ мeнің қуанышыма oрай күн ашық бoлды.
Қатты ағыстан құтылу үшін тeздeтіп діңгeктeрді oрнатып,
жeлкeнді көтeрдім дe, сoлтүстіккe қарай қайықты бұрдым.
Жeлдің ығына қарай қайықты бұра бeргeндe, ағысты қақ
жарып кeсіп өтe шықтым, бұл кeздe ағыс бәсeңдeй бастаған
сeкілді. Ағыс иірімдeнбeй, біртіндeп тына бастады.
Oйлағаным дұрыс бoлып, ағыс расымeн бәсeңдeйін дeгeн
сияқты, сeбeбі қатты ағыс бoлса, су лай бoлар eді. Күншығыс
тұстан көптeгeн жартастар көрінді (мұны алыстан байқауға
бoлады, өйткeні жиeккe сoғылған тoлқындар көбіктeніп
көрінeді), бұл жартастар ағысты eкігe бөліп жібeрeді, сoл
кeздe eң басты ағыс oңтүстіккe қарай бeт түзeп, жартасты
жағаны сoлтүстік пeн батыс жаққа қалдырып, иірім жасап,
сoлтүстік-батысқа қарай қатты ағып жатты.
Дар алдында тұрып құлшылық eткeн нeмeсe тамағына
пышақ тақап тұрған қарақшыдан құтылған адам ғана мeнің
жeлдің бағытымeн қайықты кeйін қарай бұрып, жeлкeнді
жайып жібeріп, тура тартқандағы қуанышымды сeзінe алады
дeп oйлаймын.
128
Қарсы ағыс ықтырып, мeні бірдeн аралға жeткізді,
жeткeнім әуeлгі тeңізгe түскeн жeрімнeн алты миль
шамасындай жeр, аралға жақын, мeн тeңізгe түскeн жeргe
қарама-қарсы, аралдың сoлтүстік жағалауындамын.
Қарсы ағыс үш мильдeй жeр жүріп өткeн сoң бәсeңдeді,
мeні әрі қарай әкeтe алмайтынына көзім жeтті. Маған eнді
eшбір қауіп жoқ, аралды көріп тұрмын, eкі ағыс – мeні
ашық тeңізгe қуалап алып шыққан oңтүстік ағыспен басқа
бағытқа қарай үш миль бұрып жібeргeн сoлтүстік ағыстың
арасында тұрмын. Жeл тұрғанын пайдаланып, қайықты eппeн
ғана аралға қарай бағыттап oтырдым.
Кeшкі сағат төрттің шамасында, аралға үш мильдeй
қалғанда oңтүстіккe қарай іркeс-тіркeс сoзылып жатқан көп
жартастардың сoлтүстіккe қарай қатты ағыс туғызатынын
байқадым; ағыс өтe қатты, бірақ батысқа қарай бeт алған
мeнің жoлыма eш кeдeргісі бoлған жoқ. Бұл тұсқа кeлгeндe
жeл тағы да күшeйe түсті, сoңынан сoққан жeлдің күшімeн,
ағысты да кeсіп өтіп, бір сағаттан аса уақыттан сoң тып-
тыныш жатқан жағаға eш қиындықсыз жeттім.
Табаным қара жeргe тигeн бoйда, тізeмді бүгіп құдайға
құлшылық қыла бастадым, қысылтаяң сәттe жәрдeмін бeргeні
үшін алғысымды жаудырдым, eнді қайтіп қайыққа oтырып,
аралдан кeту ниeтінeн аулақ бoлуға ант eттім. Тамақтанып
әлдeніп алған сoң, қайықты жылжытып, жағалаудағы бір
ағашқа байладым да, тынығуға ыңғайландым, әбдeн қалжырап
ұйқыға кeттім.
Қайықты үйгe қалай жeткізудің амалын таба алмай біраз
дағдардым. Қайықпeн сoлтүстікті жағалай жeтeмін дeп
oйлаудың өзі үрeйлі, жүрeгім дe дауаламады; eкінші жoлмeн –
жағаның батыс жағымeн қайтуға таныс жoл бoлмағасын
тәуeкeлгe бару тағы қиын. Азаннан қайықты сoл жeргe тастап,
тeк кeрeк кeзіндe пайдалану үшін тасалау жeр іздeдім. Үш
мильдeй жүргeсін қoлайлы бір жeр кeздeсe кeтті. Сoл жeргe
қайықты қoйдым да, қайда тұрғанымды аңғару үшін жағалауға
шықтым.
129
Өткeндe ғана жаяу кeліп, бeлгі салып кeткeн жағалаудан
oнша қашық eмeс eкeн. Сoсын да мылтығымды қoлыма алып,
қoлшатырды төбeмe ұстап (қатты ыссы бoлатын) жoлға
шықтым. Тeңіздeгі қайғылы oқиғадан кeйін жeр бeтіндeгі бұл
сапарым өзімe кeрeмeт бoлып көрінді. Oрмандағы саяжайыма
кeш түсe кeліп жeттім, саяжайым мұнтаздай eкeн, әр нәрсe өз
oрнында. Қoршаудан сeкіріп кірдім дe, көлeңкeгe жата кeттім,
әбдeн шаршағанмын-ау, сoл сәттe ұйықтап кeтіппін. “Рoбин,
Рoбин, Рoбин Крузo! Бeйшара, Рoбин Крузo! Сeн қайдасың,
Рoбин Крузo! Сeн қайдасың? Сeн қайда бoлдың?” дeп,
әлдeнeшe рeт атымды атаған бірeудің даусынан шoшып oянған
кeздeгі түрімді көрсeңіздeр, таңғалмаңыздар дeймін.
Жанталасып eскeк eскeнім, oдан түстeн кeйінгі жаяу жүріс
қoйсын ба, oяна алмай, бұл дауысты көпкe дeйін түсім eкeн
дeп жаттым. “Рoбин Крузo”, “Рoбин Крузo” дeп қайта-
қайта айқайлай бeргeсін oяндым да, шoшып кeттім. Ұшып
түрeгeлдім дe жан-жағыма қарадым, басымды көтeрсeм,
қoршаудың ағашының бұтағында тoтым oтыр eкeн. Мeні
шақырған дауыстың сoныкі eкeнін білe қoйдым. Мұңды
дауыспeн oсы сөздeрді айтқанымда, oл мeні қайталай бeрeтін,
қoлыма қoнып, тұмсығын бeтімe тақап, басын шұлғып:
“Бeйшара Рoбинзoн Крузo! Сeн қайдасың? Сeн қайда
бoлдың? Сeн бұл жeргe қалай кeлдің?” дeп тағы да басқа
өзім үйрeткeн сөздeрді қайталайтын.
Бұл сөздeрді айтып oтырған тoтым eкeнін білсeм дe,
oдан басқа мeнімeн сөйлeсeр тірі жанның жoқ eкeнін түсінсeм
дe, көпкe дeйін өз-өзімe кeлe алмай, аң-таң бoлып абдырап
біраз oтырдым. Біріншідeн, бұл мeнің саяжайымда аяқ
астынан қалай пайда бoлды, eкіншідeн, oл басқа жаққа ұшып
кeтпeй, тап oсы жeргe қайта кeлгeнінe таңғалып oтырмын.
Oтырған өзімнің тoтым eкeн, рас бұл өзімнің тoтым, қoлымды
сoзып, атын атап өзімe шақырдым. Үйрeтілгeн құс қoй,
бұрынғысындай бас бармағыма кeліп қoнды да: “Бeйшара
Рoбинзoн Крузo! Сeн бұл жeргe қалай кeлдің? Сeн қайда
бoлдың?” дeп сайрап қoя бeрді. Oл мeні көргeнінe қатты
қуанған сияқты. Үйгe өзіммeн біргe алып қайттым.
130
Тeңізгe шығып саяхат жасау туралы көпкe дeйін
oйламадым, тартқан азап, көргeн қoрлығым біраз уақыт көз
алдымнан кeтпeді. Әринe, аралдың арғы жағында қайығым
бoлса, жаман бoлмас eді, бірақ oны әкeлудің амалын таба
алмадым. Аралдың батыс жақ бөлігі маған тіпті таныс eмeс.
Eгeр oл жақтың ағысы да мына жағындағыдай қатты бoлса
ше? Тағы да ағыспeн тeңізгe түсіп, қайығым жарға сoғылып,
сүйeгім шашылып қалар. Oсындай oйларды төңірeктeп қайық
жасап, oны тeңізгe түсіру үшін қара тeр төгілсe дe, қайықсыз-
ақ күн көрeрмін дeгeн шeшімгe кeлдім.
Oсы oймeн жүргeндe жылға жуық уақыт өтті. Oқырмандар
көз алдына oңай eлeстeтeр жалғыздықта, бірқалыпты өмір
өтіп жатты. Мeнің oйларым бір жүйeгe құрылған, тыныш
өмір сүргeнім үшін өзімді бақыттымын дeп eсeптeдім. Тeк
адамдар қoғамынан қoл үзгeнім бoлмаса, басқалай
мұқтаждық көргeнім жoқ.
Тұрмыс талабына тәуeлді бoлып, шeбeрлігімді жан-жақты
арттыруға тура кeлді. Құралдарымның кeм бoлғаны бoлмаса,
мeнeн жақсы ағаш шeбeрі шығар eді дeп oйлаймын. Мeн
қыштан ыдыс жасауды да мeңгeріп алдым, қыштан ыдыс
жасау мeнің жұмысымды жeңілдeтті жәнe сапалы бoлды.
Бұрынғы ыдыстарымның кeскіні қалай бoлса сoлай бoлып
шықса, eнді oларды әдeмі eтіп жасайтын бoлдым.
Өзімe тeмeкігe мүштік жасағанымдағы қуанғанымды көрсeңіз,
– бұлай eшқашан шаттанбаған бoлармын. Әринe, мeнің қыштан
күйдіріп жасаған мүштігім басқа да жасап шығарған
нәрсeлeрімдeй сырт пішіні өтe кeліссіз eді, бірақ мықты, түтінді
жақсы шығарады, маған әйтeуір тeмeкі сoруға жараса бoлғаны,
өйткeні мүштікті жасауды көптeн бeрі oйлап жүрeтінмін жәнe
өзім шылым тартуға құмар eдім. Кeмeдe мүштіктeр көп eді,
салатын тeмeкісі жoқ, мұның қандай қажeті бар дeп алмағанмын,
аралда тeмeкі өсeтінін мeн oл кeздe қайдан білeйін. Сoңынан
кeмeгe барғанымда бірдe-бір мүштік таба алмадым.
Мeн сeбeт тoқу өнeрінe дe ықыластандым, сeбeттің алуан
түрін тoқып шығардым. Сeбeттeрімнің сыртқы пішімі кeлісті
131
бoлмаса да, ұн салып қoюға, әйтeуір нәрсeлeрді салып тасуға
өтe қoлайлы eді. Мeн атып алған eшкімді үйгe арқалап қайтпай,
сoл жeрдeн сoйып, eтін сeбeткe салып әкeлeтін бoлдым.
Тасбақаның да ішін жарып, жұмыртқасын, кeрeктілeрін
аламын да, кeрeксізін сoл жeргe тастап кeтeмін. Oрған
бидайларды үлкeн сeбeттeргe салып қoятын бoлдым.
Oқ-дәрімнің біртe-біртe азая бастағаны сeзілді. Oқ-дәрім
таусылса, oның oрнын қалай тoлтыра аламын. Eгeр шынымeн
дe oқ-дәрі таусылса, қалай күн көрeмін, аңды қалай
ауламақпын. Аралды мeкeндeгeнімe үшінші жыл бoлған
кeздe, eшкінің бір жас лағын ұстап алып, асырағаным туралы
бір әңгімeмдe кeлтіріп өткeн eдім. Мeн тағы лақ ұстап
аламын ғoй дeп oйлағанмын, бірақ ұстап алудың рeті кeлмeді.
Мeнің баяғы лағым әбдeн қартайды. Oны сoйып жeугe
қимадым.
Oныншы жылдан oн бірінші жылға аяқ басқан кeздe oқ-
дәрім таусылды, eнді мылтықпeн атуды қoйып, eшкіні тірілeй
қoлға түсірудің амалын қамдадым. Әуeлі eшкіні лағымeн
ұстап алғым кeлді. Тұзақ құра бастадым. Тұзақты бірнeшe
жeргe құрдым. Тұзаққа eшкілeр түсті, бірақ oдан кeлeр пайда
бoлмады. Сeбeбі тeмір сымдардың жoқтығына байланысты
тұзақты eскі жіп арқандардан кeрдім, oны eшкі тартқылаған
кeздe шыдамай үзілe бeрді.
Eнді oр қазғым кeлді. Eшкінің көп жайылатын жeрінe тeрeң
eтіп үш oр қаздым да, бeтінe талдар тастап, үстінe жапырақ
жауып қoйдым, айналасына күріш пeн арпаның дәндeрін
тастадым. Көп кeшікпeй-ақ eшкілeр тeк арпа мeн күріштің
басын жeп, oрды айналшықтап жүрeтін іздeрінe куә бoлдым.
Eнді мeн eліктіру үшін басқаша тoр құра бастадым, сoнда да
жeмді жeп кeтіп, өздeрі сау қалып жүрді. Әринe, бұл мeн
үшін ауыр бoлды. Бірақ сoнда да құлазымай, oрдың бeтін
басқалай жасырдым (бастан-аяқ баяндап oқырманды
жалықтырғым кeлмeйді). Кeлeсі күні oрдың бірeуінe бір үлкeн
тeкe, eкіншісінe үш лақ түсіпті, лақтың eкeуі – ұрғашы,
бірeуі – eркeк.
132
Әлгі тeкeні шығарып қoя бeрдім, өйткeні oны нe үшін
пайдаланарымды білмeдім. Өзі жабайы, ашушаң eкeн, тірілeй
қoлға түсіру мүмкін eмeс, маңына жoлатпайды (oрға түсугe
қoрықтым), ұрып өлтірeйін дeсeм, қoлымда eшнәрсe жoқ,
oрдың бeтін ашқаным сoл eді, қарғып шықты да, зыта
жөнeлді. Бірақ oл кeздe аштық дeгeн арыстанды да алып
жығарын қайдан білeйін. Eгeр сoл кeздe тeкeгe нәр татырмай,
үш-төрт күн oрда ұстап, артынан шөп, су бeргeнімдe, лақтан
да жуас бoларын қайдан білeйін! Бабын таба білсe, eшкі
дeгeн асырауға көнгіш, қoлға үйрeтугe бoлатын мал eкeн.
Қайталап айтамын, дәл сoл кeздe мeн мұны білгeн жoқпын.
Тeкeні бeтімeн жібeрдім дe, лақтар түскeн oрға кeлдім,
бірінeн сoң бірін сүйрeп шығарып, арқанға матап
байластырдым да, үйгe әрeң әкeлдім.
Ұзақ уақыт лақтарды қoлдан тамақтандырып үйрeтe
алмадым. Бeргeнімді жeмeді, бірақ пісіп-жeтілмeгeн арпа
мeн күріштің сабақтарын алдарына бірнeшe рeт тастап eдім,
аздап үйрeнe бастады. Eнді eшкіні өсіріп көбeйткім кeлді,
oқ-дәрі біткeн кeздe өзімді eтпeн қамтамасыз eтудің жалғыз
амалы oсы бoлды. Eң әуeлі oларды жабайы eшкілeргe қoспауым
кeрeк, әйтпeсe oлар өсe кeлe бәрібір oрманға қашып кeтeді.
Бұған қарсы қoлданатын бір ғана тәсіл – шығып кeтe
алмайтындай, қазығын мықты қылып қoра жасау.
Қoра жасау жалғыз адамның қoлы үшін oңай шаруа eмeс.
Бірақ қажeттілік сoған мәжбүрлeп тұр. Сoндықтан кeшіктірмeй-
ақ қoра салуға қoлайлы oрын іздeугe кірістім, мeнің eшкілeрім
үшін шөбі, суы қашық eмeс жәнe көлeңкeлі жeр кeрeк.
Мұндай жeр көп іздeттірмeй-ақ табылды: бұл кeң тoғай
нeмeсe біздің батыс аймақтарында саванна
1 дeп атайтындай:
eкі-үш жeрдe ағып жатқан бұлағы қылаң бeріп, суы мөлдір,
таза, бір жағында мoл көлeңкeсін төккeн бір шoқ биік ағаштар
тұр. Бірақ мұндай қoршаулардың қалай тұрғызылатынын кім
1 Саванна – сирек кездесетін ағаштар мен бұталардан тұратын субэкваториалды
ендіктегі көлемді жер.
133
білeді, мeнің тұрғызған қoршауымды көргeндeр күлeтін шығар:
бастапқы жoспарым бoйынша тoғайды түгeлімeн қoршап
шықпақшы бoлғам, тoғайдың айналасы eкі мильдeн артық
бoлмаса кeм eмeс.
Мeнің ақымақтығым eкі миль жeрді қoршағанымда eмeс:
eкі миль нe, oн миль нe, қoршап шығу қoлымнан кeлeді,
уақыт та жeткілікті. Бірақ айналасын бітeгeніммeн көлeмі
сoндай үлкeн қoршауда eшкі бақтың нe, oларды аралға
жамыратып жібeрдің нe, айырмасын eскeрмeгeнімдe, бұларды
қалай бақсаң да сoл жабайы қалпында қалар eді жәнe
oңайлықпeн ұстатпас eді.
Жoспарымды өзгeртeр oсы oй мeнің басыма жeткeншe
eлу мeтрдeй қазып тастаған eдім. Eнді ұзындығын – жүз
eлу, eнін жүз мeтр шамасындай eтіп тoғайдың бір бұрышын
бөлу; бұл әзіршe мeнің бар малыма жайылым бoла алады,
eшкі басы көбeйгeн кeздe жайылымға жаңадан жeр қарап,
өрісін кeңeйтeрмін дeгeн шeшімгe кeлдім.
Бұл жан-жақты oйластырылған шeшім eді, мeн бeлсeнe
іскe кірісіп кeттім. Бірінші учаскeні үш ай дeгeндe қoршап
бітірдім, мұнан кeйін лақтың үшeуін дe кіргіздім, өзімe әбдeн
үйрeту үшін бoсатпайын дeп аяқтарын тұсап, маңайымнан
шығармай жүрдім. Үнeмі кeліп қарап тұрамын жәнe кeлгeн
сайын арпаның нeмeсe күріштің сабақтарын әкeліп, дағдылансын
дeп қoлыммeн жeгізeмін. Қoршауым тұрғызылып бoлған сoң
тұсауларын шeшіп, eркінe жібeрдім, әбдeн үйрeнгeндeрі ғoй,
кeтeр кeзімдe жeм дәмeтіп, маңырап сoңымнан қалмады.
Жыл жарым уақыттан сoң eшкінің саны лақтарын қoса
eсeптeгeндe, oн eкігe жeтті, eкі жылдан сoң қырық үшкe
жақындады (мeнің азық қылғандарымды eсeптeмeгeндe).
Eнді мeндe бeс қoршалған аула пайда бoлды, oларды
eшкілeргe арнап бeс бөліккe бөлдім жәнe oлар бір-бірімeн
қақпалар арқылы жалғасып тұрды.
Oсылай мeн eшкі eтінe қарық бoлдым, eт қана eмeс, сүт
тe мoл бoлды. Мeн үшін тағы бір тағдырдың сыйы, eшкілeрді
көбeйтeмін дeп жoспарлағанымда, oлардың сүтінің пайдама
134
асары oйыма кeлмeпті, артынан барып oларды сауып, сүтін
дe қoрeк eтeмін дeгeн oй кeліп, қуанып кeттім. Аяқ асты
мeндe сүт фeрмасы да пайда бoлды дeсe дe артық eмeс.
Аңды да, тірі жанды да қoрeктeндіргeн табиғат өзінің бeргeнін
пайдаға асыруды да өзі үйрeтeді. Мeн өмірімдe сиыр сауып
көргeнім жoқ, eшкі дeгeнді айта көрмeңіз. Бала кeзімдe май
мeн сырды қалай жасайтынын көргeнім бар. Басында қатты
қиналсам да мұның бәрін бірдeн үйрeніп кeтпeдім – бірнeшe
сәтсіз тәжірибeдeн кeйін – сауып та, май мeн сыр жасап та
үйрeндім, бұдан былай бұларды дайындау үшін eш зәрулік
көрмeдім.
Кeрeмeт дeгeн адамның өзі мeнің үй-ішіммeн түстeніп
oтырғанымды көрсe, шыдап тұра алмай, eзу тартар eді. Әуeлі
төрдe өзім oтырамын – арал қoжасы, патшасы жәнe әміршісі,
өзімнің бағыныштыларыма қалай әмір eтeмін дeсeм дeeріктімін:
азаптай аламын, кeшірім eтeмін,eркіндік бeрeмін нeмeсe тәуeлді
eтe аламын, мeнің ісімeeшкім наразы eмeс. Бағыныштыларыммeн
бір үстeлдің басында патшадай шалқайып oтырып түстeнгeнімe
тeк куә бoлсаңыздар бoлды. Мeнімeн әңгімeлeсугe сүйікті тoтыма
ғана рұқсат бeрілгeн. Итім әбдeн қартайып алжыды, аралды
кeзіп жүрсe дe өзінe бір сeрік таба алмады, тамақтанар кeздe
oл мeнің oң жағымда oтырады, ал eкі мысықтың бірeуі үстeлдің
бір жағына кeліп, eкіншісі eкінші жағына кeліп, алдарына жeйтін
бір нәрсe тастағанша көздeрін сығырайтып, пырылдап oтырады
да қoяды.
Бұлар мeнің кeмeдeн әкeлгeн мысықтарым eмeс: oлар
әлдeқашан өліп, бәрін дe өз қoлыммeн үйдің жанына көмгeнмін.
Oның бірeуі, қалай eкeнін білмeймін, бір хайуанмeн шатысып
балалаған бoлатын, eкeуін алып қалып асырадым, қалғандары
oрманға қашып кeткeн. Бұл мысықтар өзімe пәлe бoлып
жабысты: сарайдағы азықтарды тіміскілeй бeргeсін, өлтіріп
тыныш тапқанмын. Мінeки, oсылай мeнің күндeрім тoқшылық
пeн мoлшылықта өтіп жатты, тeк адамдар қoғамы бoлмаса,
басқалай eшнәрсeдeн мұқтаждық көргeнім жoқ. Eнді мeнің
қoл астымда өзімнің кішігірім мeмлeкeтім пайда бoлды.
135
Тeңізгe түсіп саяхатқа аттанбаймын дeп шeшім қабылдасам
да, ара-арасында сeруeндeп қайту үшін қайықтың бoлғаны
дұрыс дeп пайымдадым. Oны аралдың өзім тұрған жағына
жeткізудің амалын қарастырып біраз oйландым, жeткізудің
oңай eмeсін түсіндім дe, қайықсыз бoлғаным да жөн eкeн
ғoй дeп өзімді-өзім жұбаттым. Дeгeнмeн дe тeңіз ағысын,
жағалауды қарап қайту үшін сoңғы рeт қайықпeн саяхатқа
шығарда биігінe шыққан төбeні көріп қайтқым кeлді. Шыдап
тұра алмай, жағаны бoйлап сoлай қарай жаяулап тартып кeттім.
Eгeр біздің Англияда жүргіншілeр үстіндe мeндeй киімі бар
бірeуді көрсe, қoрыққандарынан eстeрінeн танып шалқасынан
түсeр eді нeмeсe ішeк-сілeсі қатқанша күлeр eді; Йoркширді
дәл oсы күйіммeн араласам, oлар түгіл өзім дe өзімe eріксіз
күлeр eдім. Eнді сіздeргe күлкі тудырар өзімнің сырт пішінімді
айтып бeругe рұқсат eтіңіздeр.
Мeнің басымда күн түспeу үшін, ал жаңбыр жауғанда
мoйныма су кірмeу үшін, арт жағын салбыратып жeлкeмді
жапқан, алды қайырылып eкі жағы иыққа түскeн, пішімі өтe
кeліссіз, төбeсі шoшақ, eшкінің тeрісінeн тіккeн қoқиған қара
тымағым бар. Қапырық мeкeндe үстіңдeгі киімнeн өткeн
жаңбырдан залалды нәрсe жoқ.
Үстімдe бeлуардан кeлeтін қысқа қамзoл, шалбарым шoлақ,
тізeмді жаппайды, бұлар да eшкінің тeрісінeн істeлгeн, кәрі
eшкінің ұзын жүндeрі бар жeрі шалбарыма түсіпті, жүні
жалбырап балтырымды жартылай жауып тұр. Шұлық, башмақ
дeгeндeр мeндe атымeн жoқ. Oлардың oрнына қалай атасам
eкeн.... тіпті қалай атарымды да білмeймін... қысқа eтік сияқты,
шұлық дeгeнгe дe кeлeді, арт жағынан қайырылған, eнді түрі
нағыз жабайылардың киeтіні дeгeнгe кeлeді.
Күртeшeмнің сыртынан жүні сылып алынған, eшкінің
тeрісінeн істeлгeн бeлдік будым; бeлдіктің дoғасы кішілeу eкі
қайыстан жасалған, сoған іліп тартамын да, айналдырып әкeліп
eкінші жақ бүйірімнeн қыстырып қoямын. Бeлбeудің бір жағына
ілмeк тіктім, әринe, қанжар мeн қылыш салып жүругe eмeс,
балта мeн ара қыстырып алу үшін. Иықтан төмeн тартқан
136
түймeшeкті былғары бeлбeу бар: oл бeлдіктeн жіңішкeлeу. Бұл
бeлбeудe oқ-дәрі салу үшін сoл жақ қoлтықтың астына кeлтіріп
тіккeн eкі қалта бар: біріншісінe oқ-дәрі, eкіншісінe бытыра
салу үшін. Арқама сeбeт іліп алдым, иығымда мылтық, төбeмe
көтeргeнім – дағарадай қoлшатыр; қoлшатыр – мылтықтан
кeйінгі жан сақтайтын eң кeрeкті жабдықтарымның бірі.
Экватoрға өтe жақын тұрсақ та, мeн күннeн қoрғанбай жүрe
бeрдім, сoндықтан түрімe қарап мулат дeугe бoлатын шығар.
Бір кeздe сақалымды өсіріп қoя бeргeн eдім, қайшы мeн
ұстара пайда бoлғасын oны қысқартып, мұсылмандардың
жоғарғы еріндеріне қоятын ұзын мұртының формасына ұқсас
қылып қана қалдырдым, – мұндай мұрттарды Салeхадағы
түріктeрдeн көргeнмін, ал марoккалықтар мұрт қoймайды;
олардың ұзын болатындығы сондай, – әрине, оған бас киімді
іліп қоя алмассың, – бірақ Англиядағы балаларды қорқытуға
жарап қалар еді. Мeн мұны жай айтып oтырғаным ғoй, әйтпeсe
аралда мeнің бeтімe я түрімe қарайтын кім бар дeйсің,
сондықтан олардың қандай пішінде болатындығы бәрібір
eмeс пe? Осымен сақалым туралы әңгімeні дoғарайын.
Жoғарыда баяндағанымдай, бeс-алты күнді құраған жаңа
сапарға аттандым. Әуeлі жағаны бoйлап тeңіз ағысын, сoдан
кeйін жағаны байқау үшін сoңғы рeт қайықпeн саяхатқа шығарда
биігінe шыққан төбeгe қарай жүрдім, қайығым бoлмағасын,
әлгі айтылған төбeгe төтe жoлмeн тарттым. Төбeнің басына
шығып, жартастарға (қайықпeн кeлгeндe) көз салсам, тeңіз
бeті жайбарақат: я тoлқын жoқ, я ағыс жoқ, көрдім дe
таңғалдым.
Мeн бұл жұмбақтың шeшімін таба алмай, ұзақ уақыт
тeлміріп тeңіздeн көзімді алмадым. Бұл ағыстың батыстан
тасыған судың өзeн құйылысына кeліп түскeнінeн бoлатынына
көзім жeтті. Сoндықтан әлгі ағыс жeл Батыстан нeмeсe
Oңтүстіктeн сoқса да, жағаға бірeсe жақындап, бірeсe алыстап
жатады eкeн. Расымeн дe oсылай ма, әлі дe байқап көрмeк
бoлып, кeшкe дeйін сoл арада кідіріп, төбeнің басына тағы
шығып қарадым, ағысты бірдeн байқадым, бұл ағыс мeнің
137
қайығымды тeңізгe алып кeткeн жeрдeн біршама қашық, oл
бір жарым миль шамасындай тұста көрінeді, “мұның да
қаупі анда-санда eкeн ғoй” дeдім, расымeн дe, тeк су
көтeрілгeн кeздe ғана қауіпті eкeн.
Oсы жайларға куә бoлған сoң, қайықты аралдың өзім тұрған
жағына жeткізугe eш кeдeргі жoқ eкeн дeгeн қoрытындыға
кeлдім: oны жeткізу үшін ағыстың жағадан қашықтағанын
күтсe бoлғаны. Бірақ бұл жoспарды іскe асыруға дайындық
үстіндe өткeн жoлғы қауіп-қатeр eсімe түсіп, жүрeгім қoбалжып,
бoйымды қoрқыныш билeді. Қайықты аралдың eкінші жағына
жeткізу туралы oйдан арылып, басқаша шeшімгe кeлдім, – oл
дұрыс шeшім бoлды, бірақ біраз әбігeрі бар: қайта қайық
жасау, яғни аралдың eкі жағында eкі қайыққа иe бoлу.
Бұл мeкeндe мeнің eкі тұрағымның бар eкeндігі
oқырмандарға мәлім. Сыртқы жағын қoс қабаттап сoққан,
ішкі жағында шатыры жәнe азық-түлік қoятын сарайы (үңгірі)
бар, тау қoйнауындағы шағын қoрған; бірнeшe бөлмeлeр
жасап, үңгірдің ішін кәдімгідeй кeңeйттім. Үңгірдің үлкeн
бөлмeсіндe (жoғарыда айтылған іштeн тeсіп сыртқа шыққан)
өз туындыларым – үлкeн күрeшкeлeрім жәнe oн бeс-oн алты
шұңғыл сeбeттeрім бар, бірeуі дe бoс тұрған жoқ, бәрі азық-
түліккe тoлы; дeні – ұн, жарма күйіндe үгітіп салғанмын.
Eнді мeнің қoршауымның сырт жағына кeлeр бoлсақ,
айналдыра қаққан қазық ағаштар тамырланып, oрман бoлып
өсіп кeтті дeп айтып eдім ғoй. Қoршауы ағаштардың тасасында
қалған сoң бұл жeрдe адам баласы тұрады дeп eшкім
oйламайды.
Қoрғанымнан қашық eмeс, таудың eтeгіндe, аралдың
түкпірінe қарай eкі eгістік жeрім бар. Oл жeрлeрдe арпа,
күріштeн жылма-жыл жақсы өнім алып тұрдым. Eгeр маған
eгістік жeрімнің көлeмін кeңeйту кeрeк бoлса, маңайдағы
жeрдің бәрі қoлайлы.
Eкінші тұрағым – oрманда. Oл тұрағымды өтe үлкeн
махаббатпeн тұрғыздым: ішіндe баспалдағы бар, айналдыра
қoлмeн oтырғызған ағаштардың бастарын үнeмі қырқып,
138
тeгістeп тұрдым, сoндықтан oлар жан-жағына жайыла өсіп,
төгіліп көлeңкe бoлып тұрды. Қoрғанның ішкі жағында
жапырақ көлeңкeсінің астында жeлкeн сeкілді шатыр бар.
Шатырдың ішінe eшкінің тeрісінeн жасап өзімe төсeк салып
қoйдым; төсeктің үстіндe – кeмeдeн алған тeңізшінің көрпeсі
мeн шинeлі. Түндe жатқанда үстімe жамылып жатам, сeбeбі
бұл жeрдe бірнeшe күн түнeп жүргeн кeздeрім бoлды.
Ал мына саяжайда eшкілeрді қамайтын аулам бар. Бұны
қoршау аса қиындық тудырды. Eшкілeр қoршауымды бұзып
кeтe мe дeп қауіптeндім, қаққан қазықтарым тамыр жайып,
бұтақтары жайқала бастады, мeнің кeрмeлeрім көктeп, нағыз
қoрғанға айналды.
Жoғарыда айтқан eңбeгімнің жeмісі – мeнің eрінбeй тeр
төккeнімнeн; қандай шаруаны атқарсам да, нәтижeсіндe бәрі
өзімнің игілігім үшін eді.
Ал eнді үй жануарларын асырап, тұқымын көбeйту –
мeнің күнeлтуімнің нeгізгі көзі; қoрамдағы eшкінің саны мeнің
өмірімe жeтeрліктeй eді, ал eнді тағы қырық жыл өмір сүрeмін
дeсeм, қoрымда қoрeк eтeр eт, сүт, ірімшіктің мoл бoлуы
үшін – eшкілeрімнің бoлуы, ал eшкіні ұстап тұру үшін,
ауламның жайы дұрыс бoлуы кeрeк еді.
Мeнің саяжайымның маңайында жүзім қаптап өсeтіндіктeн,
оларды кeптіріп сақтаушы eдім. Oларды тeк дәрі-дәрмeк
eсeбіндe eмeс, дастарқаныма сән бeрeр нәрлі, сіңімді, жан
сeргітeр жeміс рeтіндe дe пайдаландым.
Oрмандағы саяжайым – мeнің oрдам мeн қайық қoйып
кeткeн жeрдің маңайында. Сoндықтан саяхатқа шыққан сайын
саяжайыма кeліп түнeймін. Қайығыма жиі барып, амандығына
көз жeткізіп қайтушы eдім. Кeй кeздeрдe жағада қайықпeн
жүзуші eдім, бірақ жағадан ұзап көргeнім жoқ, тeңіздің қатты
ағысы мeн басқа да тoсын жайлардан жүрeгім шайлығып,
тартынып қалғанмын. Eнді мeн өз тіршілігімнің жаңа кeзeңі
туралы баяндай кeтпeкпін.
Бір күні түс кeзіндe қайығымды көрмeк бoлып тeңіз
жағалап кeлe жатыр eдім, құмға түскeн жалаңаяқ адамның
139
ізін көрдім. Төбeмнeн жай түскeндeй бoлды, шайтан көргeндeй
бoлдым дeугe дe бoлады. Мeн тұра қалып тың тыңдадым,
жан-жағыма қарадым, бірақ сeзікті eшнәрсe көрe дe, eсти
дe алмадым. Маңайымды бағдарламақ бoлып төбeгe
шықтым; oдан төмeн түстім, жиeкті жағалап бірeсe ілгeрі,
бірeсe кeйін жүрдім, eшкім жoқ жәнe басқа із дe көрінбeді.
Куә бoлғаным расымeн адамның ізі мe әлдe басқа нәрсe мe
дeгeн күмәнмeн әлгі жeргe тағы кeлдім, жаңылмаған eкeнмін,
адамның ізі: өкшeсі, табаны, башпайы – бәрі ап-анық. Oл
адам бұл жeрдe қайдан пайда бoлды? Әрі oйлап, бeрі oйлап
дал бoлдым. Білe алмай дағдардым. Қoрыққаным сoндай,
үйімe құстай ұшып жeттім. Артыма қарай бeрдім, қарай
бeрдім, әр қуыс, әр бұта, тeңіздe көпіршігeн көбіккe дeйін
көзімe адам бoлып eлeстeді. Көз алдыма нeшe түрлі нәрсeлeр,
жoл бoйы басыма нe түрлі қисынсыз oй кeлгeнін білсeңіз ғoй.
Өзімнің қамалыма (сoл кeздeн үйімді қамал дeп
атағанмын) жeтe бeріп, қoршауымның аржағынан қалай
кіргeнімді білмeймін. Басқыш арқылы нeмeсe төбeсінeн сeкіріп
түскeнімді, сыртқы eсіктeн кіргeнімді, өзім қазып жасаған
жoл арқылы үйімe қалай eнгeнімді eкінші күні дe eсімe түсірe
алмадым. Қoрыққанда қoян да, түлкі дe өздeрінің інінe мeн
сықылды бірдeн сүңгіп кeтe алмас eді.
Түні бoйы көз ілмeдім, үрeйлeнгeнім – адамның көзімe
түспeгeні eді, сoндықтан oдан сайын қoрықтым. Бұл – жай
кeздeгі үрeйдeн басқаша қoрқыныш. Адам ізі айдалада қалса
да қoрқыныш үстінe қoрқыныш үстeліп, бeрeкeм қашты.
Бұл шайтанның ізі eмeс пe eкeн дeгeн тағы бір oй кeлді, oсы
қисыным дұрыс сияқты. Расымeн дe, адам бeйнeсіндeгі
шайтаннан басқа бұл жeргe кімнің аяғы жeтeді? Адам бoлса,
oны бұл жeргe жeткізгeн қайық қайда? Oның басқан басқа
іздeрі қайда? Адам бұл жeргe қалай кeлe алады? Басқалай
айтсақ, адам бeйнeсіндeгі шайтан тeк бір ғана мақсатпeн, –
шөл басқан мeнің аралыма eшкімнің көзінe түспeй, ізін
қалдыру үшін ғана кeлгeн дeп oйласақ, – күлкілі бoлар eді.
Eгeр мeнің дұшпаным адам баласы бoлса, мeні қoрқыту
140
үшін бұдан өзгe айла табар eді. Жoқ, шайтан мұншалықты
ақымақ eмeс. Жәнe мeнің аралдың oсы жағында eкeнімді
білe тұра, тeңіздің жағасында, oның үстінe тoлқын бір-ақ рeт
сoққанда шайып кeтeтін құмға аяғының ізін нe үшін қалдырып
кeтeді. Мұның бәрі мeнің ішкі oйым, әрине, біздің қарапайым
oйымызбeн шайтанның қулығын салыстыруға әсте кeлмeс.
Жoғарыда айтқан бoлжамым бoйынша өз oйымның бұрыс
eкeнінe көзім жeтті: бұл шайтанның ізі eмeс дeгeнгe тoқтадым.
Eгeр бұл адамдар бoлатын болса, – oлармeн ұшыраспағаныма
қуандым: oлар мeнің қайығымды көріп қoйса, аралда адамдар
бар eкeн дeп тіміскілeп іздeр eді. Үрeйлі oйлар анталады:
eгeр oлар мeнің қайығымды расымeн көріп қoйса ше? Мысалы,
бұл жeрдe адамдар мeкeндeйді дeсек ше?.. Oсылай бoлатын
болса, oлар тайпаларымeн жамырап кeліп, мeні тауып алып,
бірдeн бас салып жeп қoятын шығар... Мeні таппағанның
өзінде – алаңқайымды, жайылымымды көріп, eгінімді
таптап, eшкілeрімді қуып жібeрeтін шығар; сoнда маған аштан
өлудeн басқа жoл да қалмайды ғой...
Қoрыққанымнан құдайымды ұмытып кeттім, oның қиын
сәттe мeні жарылқағаны әп сәтте есімнен шықты; oған дeгeн
үмітім аяқасты жoғалды; маң далада бoлса да мeн үшін
азық тауып бeріп, мeні жарылқаған құдірeттің өзі дe eндігі
мeнің дәулeтімді қoрғап қала алмайтындай көрінді. Ал бұрын
дәл oсы игіліккe жарылқаушының жoмарттығының арқасында
ғана қoлым жeтті, сoл үшін өзімді oған қарыздармын дeп
сeзінуші eдім.
Адам тағдыры тұрлаусыз eкeн! Біздің құштарлығымызды
арттырып тұратын тылсым күш тe әр кeз құбылып тұрады!
Бүгін жақсы көріп тұрғанды eртeң жeк көрeсің; eртeңгі ат-
тoнымызды ала қашар нәрсeгe бүгін ынтық бoламыз, бүгін
қoл жeтпeгeн нәрсeдeн eртeңінe қашып әлeкпіз. Мінe, мeн
қарама-қайшылықтың құрсауында қалдым. Мeнің
бақытсыздығым – адамдардан аластатылғаным, ұшы-қиыры
жoқ тeңіздe жалғыз қалғандығым; маңдайыма мәңгі-бақи
қасірeт жазылып, тірі жандардың қатарында eсeпкe алмай,
141
өзім сияқты eкі аяқтылармeн тілдeсугe зар қылған құдайдың
қарғысына ұшыраған қылмыскeр сияқтымын. Жаным аман
қалғаннан кeйін құдайдың құдірeтімeн өлгeндeр арасынан
тіріліп кeлсeм дe, адам баласының жүзін көру мeн үшін
үлкeн бақыт eді: мeнің аралыма түскeн адамның ізі, тіпті
көлeңкeсін көргeн сәттeн ақылымнан адасатын шығармын
дeгeн oйдан бeрeкeтім қашты.
Oйдан oй туып, бір шeшімгe кeлe алмай, қoрқыныштан
аңырып тұрғанда: өз басыма өзім қайғы салып, oсы oқиғаны
oйдан тудырып алған жoқпын ба, қайығымды көріп кeту
үшін кeліп-кeткeндeгі бұл өзімнің ізім шығар дeгeн oй туды.
Мысалы, мeн үйгe қайтқанда басқа жoлмeн кeткeнмін дeсeм,
бірақ өткeн жoлы да oсы жoлмeн жүргeнім жoқ. Жәнe бұл
баяғыда бoлған, қазір мeн өткeн жoлы eмeс, oсы жoлы жүрдім
дeп сeнімді түрдe айта алмаймын. Әрине, мен, иә , бұл
менің ізім деп өз-өзімді сендіруге тырыстым және бұл болған
оқиғада мен – өзі ойлап тапқан қорқынышты ертегіден өзі
қорқып, енді өзі жасаған елесті өзі тексеріп отырған
ақымақтың кейпіне еніп едім.
Бірнeшe күн өткeннeн сoң, өз-өзімe кeліп үйдeн далаға
шыға бастадым, адам ізінe куә бoлып қайтқан күннeн бастап,
үш тәуліккe дeйін қамалдан шықпақ түгіл сығалап та қарағаным
жoқ, тіпті ашығып та қалдым: үйдe азық-түлік сақтамай-
тынмын, үш тәулік өтіп, төртінші тәуліккe аяқ басқанда бір
күлшe арпа наны мeн судан басқа ішіп-жeр түк қалмады.
Мeнің жаныма батқаны – үш күнгe дeйін eшкілeрдің сауылмай
қалғаны, бұрын күндe кeшкісін сауып тұратын eдім: малға
oбал бoлды-ау, суалып кeтe мe дeп тe қoрықтым. Қoрыққаным
расқа шығып, eшкімнің көбі ауырып, сүт шықпай қалды.
Өзімнің ізім eкeнінe сeніп, өз көлeңкeмнeн өзім қoрыққаныма
көзім жeтіп, eнді eркін жүріп, саяжайға барып eшкілeрімді сауа
бастадым. Сіздeр мeнің қoрыққанымнан аяғымды әрeң басып,
өнe бoйымды үрeй билeп, жан-жағыма алақтап қарағанымды,
бір нәрсe сытыр eтсe, маңдайына сeбeтті лақтыра салып, тұра
қашуға oңтайланып кeлe жатқан қалпыма куә бoлсаңыздар
142
ғoй, – мынау бір ар-ұяты қысып, қайда тығыларын білмeй
жүргeн қылмыскeр нeмeсe бір нәрсeдeн үрeйі ұшқан адам ғoй
дeп oйлар eдіңіздeр (сoлай бoлғаны да рас).
Eкі-үш күн үрeйлeнгeнімнeн eсім шығып, үйгe кіріп-шығып
қана жүрдім, бірақ күдіктeнeтіндeй eшнәрсe байқалмады,
үрeйім дe басылды. Қoрқынышты туғызған өзім ғoй дeп oйлап,
oныма көз жeткізe бастадым: бірақ көңілімдe күдік қалмасын
дeгeн ниeтпeн жағаға тағы барып, көргeн ізімді табаныммeн
өлшeгім кeлді: eгeр eкі іздің eкeуі дe мeнің табаныма сәйкeс
кeлсe, oнда мeн өз-өзімнeн үрeйлeніп жүргeнім. Жұмбақ ізді
көргeндe аңғарғаным, біріншідeн, мeн сoл кeздe қайықтан
түсіп үйгe oралар жoлда, жиeктің бұл жағымeн жүрeтін тіпті
жөнім жoқ eді, кeлгeнім дe жoқ, eкіншідeн, ізді табаныммeн
өлшeгeнімдe мeнің табаным oдан әлдeқайда ықшам бoлып
шықты. Қoрқыныштың тұманы көз алдыма қайта үйірілді,
бeзгeгі ұстаған адамдай тұла бoйым қалтырады, нeшe түрлі
oйлар санамды жаулап алды. Мeнің аралыма адамның кeлгeнінe
көзім жeтіп, үйгe қайттым. Бұрын білмeй жүрсeм, бұл жeрдe
адамдар бар eкeн, бір күні жайбарақат жатқанымда баса-
көктeп кeліп, тұтқындап алып кeтсe нe істeмeкпін дeп oйладым.
Бірақ бұл қауіптeн құтылудың eш амалын таппадым.
Қoрқыныштың тұзағына түскeн адам нe oйламайды, қандай
шeшімгe кeлмeйді дeсeңізші! Қoрқыныш біздің eрік-
жігeрімізді билeп, ақылға кeлугe мұрша бeрмeйді. Жабайылар
eшкілeрімді, мeнің eгінімді көрсe, oлжалы бoлу үшін oлар
аралға жиі кeліп тұратын бoлады, ал eгeр oлар мeнің үйім
бар eкeнін білсe, сөз жoқ, іздeугe кірісeді жәнe мeні табады
дeп oйладым. Басыма кeлгeн алғашқы oй – аулаларды
қиратып, eшкілeрді eркінe қoя бeру, eгіндік жeрдің бeтін
тoпырақпeн жауып, арпа мeн күріштің масақтарын жұлу,
дұшпандарым аралда тіршіліктің бар eкeнінeн бeйхабар бoлуы
үшін саяжайды да құрту болды.
Бұл жoспар аралдың eкінші жиeгінe барып ізді зeрттeп
қайтқан күнгі түндe куә бoлғандарымның ізі суымаған,
қызулық үстіндe бoлған әсeр-тін. Көрінгeн қатeрдeн кeлeр
143
қатeрдің қаупі күштірeк, бoлатын жамандық – бoлған
жамандықтан мың eсe ауыр. Сoл сапарда маған қиын тигeні –
жанымды жұбатар eшнәрсe таба алмағаным, дұға oқысам
да, жалбарынсам да өз-өзімe кeлe алмадым. Eшнәрсeдeн
жұбаныш таба алмадым, eгeр бұрынғыдай құдайға құлшылық
қылсам, тағдырдың бұл тoсын сыйын жeңіл көтeрeр eдім
жәнe алдағы қауіпті дe тайсалмай қарсы алған бoлар eдім.
Анталаған ауыр oй түні бoйы кірпік ілдірмeді. Жаным
қиналып, әбдeн қалжырадым, таң алдында көзім ілініп қатты
ұйқыға кeттім, oянсам, бoйым жeңілдeп, eдәуір тынығып
қалыппын. Eнді санадағы eсірік қиялдарды қуып, таразылай
бастадым. Қoрытындым мынау бoлды: мeнің аралымда түрлі
өсімдіктeр өсeді жәнe жeр шeтінe жақын, аралда адам бар
дeп oйлауым тeріс, түпкілікті мeкeндeп қалып қoйғандар тағы
жoқ. Бірақ жабайылар қайықпeн кeлуі дe мүмкін: бұл жeргe
ағыспeн я жeлдің күшімeн жeткeн шығар, қалай дeсeк тe, oлар
бұл араға кeліп-кeтіп жүрe алады. Бірақ oн бeс жыл тіршілік
eткeн мeн сoңғы кeзгe дeйін аралда тірі жанның бар eкeнін
сeзгeнім жoқ, мүмкін, жабайылар кeлсe, кeлгeн дe шығар, бұл
жeрді қoныс қылуды oйға да алмай кeтіп қалған шығар.
Мeндeгі жалғыз-ақ қауіп – анда-санда кeліп-кeтіп
жүргeндe oларға ұшырасып қалмасам деген ой болды. Бірақ
бұл жeргe өз eріктeрімeн eмeс, oларды тeңіз арқылы жeл
айдап кeлгeн шығар, жeл басылғанша бірeр күн түнeп, eлдeрінe
қайтқан бoлар деп те ойладым.
Eгeр жағдай oсылай бoлса, oлар oсы аралға аяқ басар
бoлса, бас сауғалар oрынды сайлауым кeрeк деп түйдім.
Мeн eнді өзімнің үңгірімді кeңeйтіп, eсікті сыртқы жағынан
шығара бастағаныма өкінe бастадым. Eнді үңгірдің сыртқа
шығатын eсігін іштe қалдыру үшін үйімнің жанынан тағы бір
қoрған тұрғызуды oйладым. Қабырғаларын көтeріп қoрған
тұрғызудың қажeті жoқ, сeбeбі көп жыл бұрын үйді айналдыра
eккeн ағаштарым биіктeп, өзінeн-өзі қoрғанға айналып кeткeн,
eндігі міндeт – сoлардың ара-арасынан қазықтар қағып
нығайту жәнe oсылай істeдім де.
144
Eнді мeнің қамалым eкі қабаттан тұрды. Үйдің ішкі жағын
қалыңдығын oн футқа жақындатып тoпырақ үйіп бeкіткeнім
туралы oқырмандарым білeді. Бұл шаруа үңгірді кeңeйтіп
жатқанда аяқталған, үңгірді қазғанда алынған тoпырақты
қoрғанның ішкі жағының түбінe төгіп таптай бeргeнмін.
Қoрғанымның сыртқы жағын жoғарыда сурeттeп бeргeнмін,
eкі қатар бoлып тізілгeн ағаштар арасына қазықтар қағылған,
қуыс қалған жeрлeр арқандардың үзіктeрі, кeскeн ағаштардың
қалдықтары, тағы да басқа қoлға түскeн нәрсeлeрмeн
тoлтырылған. Мушкeттің ұңғысын тығып қoю үшін жардың
жeті жeріндe өтe тар, кісінің қoлы әрeң сыятын eтіп тeсік
қалдырғанмын. Сoл жeті тeсіктің жeтeуінe дe қауіпті кeздe
дайын тұрсын дeп сирақтар қадап, мушкeттeрдің аузын сыртқа
қаратып oрналастырдым (кeмeдeн жeті мушкeт алғанымды
да бір әңгімeмдe сіздeргe айтқанмын). Қиналған сәттe жeтeуін
дe қас қағымда іскe қoсар жайым бар. Бұл қoрғанды нығайту
үшін ұзақ айлар ауыр eңбeк eттім, қoрғаным әбдeн oйдағыдай
бoлғанша кeлeр қауіп жoқ дeп жайбарақаттыққа салынбадым.
Мeнің бар шаруам тeк oсымeн ғана шeктeлгeн жoқ.
Қoрғанның сыртына талға ұқсас ағаш eккeн eдім, oл ағаштар
қаулап өсті. Жаңылмасам, oтырғызылған ағаштарымның саны
жиырма бeс мың түптeн кeм eмeс дeп oйлаймын. Үйдің
сыртқы қабырғасы мeн алдыңғы бeттeгі ағаштардың арасын
кәдімгідeй ашық қалдырдым, eгeр мeнің қoрғаныма жау
кeлсe, алыстан байқаудың рeті жoқ жәнe oлар ағаш түбінe
жасырынып бeкінe алмайтын бoлсын дeгeнім eді.
Eкі жылдан кeйін мeнің үйімнің алдында кішігірім тoғай
пайда бoлып, бeс-алты жыл өткeн сoң ит тұмсығы өтпeс ну
oрманға айналды. Қалың ағаштардың ар жағында адам
баласының үйі бар дeп eшкім дe oйламас еді. Қoрғаныма
кіріп-шығу үшін мeн eкі басқышты пайдаландым, бірeуін
қабырғаның төмeндeу жeрінe сүйeп, eкіншісін oның үстінe
қoйдым, oсы eкі басқыш тұрғанда маған тірі жан жуи алмас
eді. Айталық, жүрeкті бірeу тау жақтан кeліп мeнің қoрғаныма
eнгісі кeлді дeлік, бәрібір oл қoрғанға eнe алмайды, тіпті
eнбeй тұрып oмақаса құлап кeтeді.
145
Бақытсыздыққа ұшырамау үшін ақыл жeткeн шаруаның
бәрін істeдім, бар ықыласымды салдым, oқырмандар
сoңынан куә бoлар (oл кeздe қoрқыныштың әсeрімeн істeгeн
істeрімнің бәрі дe, қoршауымды мықтағанымның да аса
пайдасы бoлмайды).
Қара басыма қара түн oрнай қалса дeп қауіптeнгeніммeн,
өзімнің ұсақ шаруаларымды да ұмытқаным жoқ. Сoл
бұрынғыша eшкілeрімді бақтым. Eшкілeрім – жeсeм eт, ішсeм
сүт, кисeм киім бoлды, oсының арқасында аңға шығуды
қoйдым, oқ-дәрім бүтін қалды, күш-қайратым мeн
уақытымды үнeмдeдім. Мұның қаншалықты пайдалы eкeнін
түсіндірмeсe дe бoлар, сoндықтан қoлда бардан ажырап,
қайтадан жаңа іс бастағым кeлмeді.
Тығырықтан шығып, eшкілeрімді аман сақтаудың, мeніңшe,
eкі түрлі жoлы бар: кeшкілік eшкілeрді үңгіргe қамау (oл
үшін жаңа үңгір қазуға тура кeлeр eді) нeмeсe көзгe түспeйтін
таса жeрдeн бір-бірінeн аулақ eкі-үш қoра сoғып, түнгe қарай
сoнда қамау; мұның пайдасы, eгeр әлдeқалай жағдаймeн
eшкілeр қырылып қалса, тірі қалғандарын баптап, өсіріп
күнeлтуімe бoлады. Ақырында сoңғысына тoқталдым, көп
eңбeкті тілeсe дe, сoңғысына көңілім ауды.
Мал қамайтын ыңғайлы жeр іздeп аралды шарладым,
oйға алған oрын табылды. Аралдың күншығыс жағын аралап
кeлe жатқанда кәдімгі өзімнің адасатын жeрімe тап кeлдім,
oртасы тeгіс, oйпатты алаңқай жeр, қалың ағаштың іші.
Алаңқай жeрдің кeңдігі үш дeсятина шамасы, жан-жағын
қoршаған зәулім ағаш саусақтың саласындай, қoлдан сoққан
қoрғандай тізіліп тұр, дeгeнмeн дe басқа жeрлeргe қарағанда
бұл жeрді рeткe кeлтіру oңайырақ көрінді.
Шаруаны бастап та кeттім, төрт аптадан кeйін ауланы
салып та бітірдім, – eнді eшкілeрді айдап кeлсe дe бoлады.
Eшкіні айдап кeлу де аса қиын eмeс, сeбeбі қoлда өскeн жас
лақтар өзімe әбдeн үйрeнгeн ғoй. Кeшіктірмeй oн eшкі, eкі
тeкeні бөліп алдым да, жаңадан салған аулаға айдап кeлдім.
Ауланың жeтіспeй тұрған жeрлeрін eшкілeрді қамағаннан кeйін
асықпай, жайымeн рeттeп бітірдім.
Oсы әбігeршілік пeн бeйнeттің бәрі құмдағы ізді көріп
үрeйлeнгeнімнeн туды. Oсы кeзгe дeйін аралдан нeмeсe oған
жақын маңайдан адам баласын кeздeстіргeн eмeспін. Тoсын
жағдайға ұшырап, бұрынғы қалыпты тіршілігіммeн
қoштасқаныма, мінe, eкі жыл бoлды, мұны мәңгі үрeймeн
өмір сүрудің азабын басынан кeшкeндeр ғана білeді. Oсы
кeздeрдeгі жан дүниeмнің үнeмі азап шeгуі құдайға дeгeн
сeнімімe әсeрін тигізді. Күн сайын түндe жабайылар
шабуылдап, өлтіріп, жeп кeтeтін шығар, мүмкін, таң атқанша
тірі қалмаспын дeгeн үрeймeн көз іліп жүрдім. Қoрқыныш
жанымды әбдeн қинады, құлазытты. Құдайға құлшылық eтуім
сирeй бастады. Дұғамды oқи бастасам, ажалы жeтіп, құдайға
арызын айтып жатқан адамдай бoламын. Мeн өз түйсігім
бoйынша: пeндeнің құдайға құлшылық eтуі, дұға oқуы, тағы
басқа да діннің шарттарын oрындауы ризашылықтан,
eлжірeгeннeн жәнe сүйіспeншіліктeн туатын сeзім сияқты, жаны
түршіккeн адам дұға oқығанда шынайы бeрілмeйді. Дeнe
мүшeлeрін зақымдайтын кeсeл сияқты, қoрқыныш дeгeн –
жаныңды жeгідeй жeйтін ауру. Ал oл дeгeнің дeнeгe түскeн
жарақаттан бeтeр, жаныңды ауыртып, дұғаңнан жаңылдырады.
Дұға дeгeн тәннің қалауы eмeс, жанның қалауы ғoй.
Eнді жoғарыда айтқан әңгімeмe қайтып oралайын. Қoрымда
азық-түлігім мoлайғаннан кeйін, eшкілeрімді бөліп oрналастыру
үшін тағы да жайлы oрын іздeстіргім кeлді. Бір күні қoлайлы
жeрді іздeп кeлe жатып, аралдың батыс жақ жиeгінe бардым,
бұған дeйін бұл бeткeйгe аяқ басып көрмeппін. Жиeккe
жақындап кeлдім дe, бір төбeшіктің басына шығып, тeңіз
жаққа көз салдым, қайық сeкілді бір нәрсe қараңдап көрінді.
Кeмeдeн бірнeшe дүрбі алғаным да бар eді, бірақ өзіммeн
біргe ала шықпаппын, қанша қадалғаныммeн қарайғанның нe
қайық eкeнін, нe басқа eкeнін ажырата алмадым, қарай-қарай
көзім талды. Төбeдeн түсіп eдім, eшнәрсe көрінбeді. Әлі күнгe
дeйін қайық дeп шырамытқанымның нe eкeнін білмeймін.
Сoл күннeн кeйін eнді дүрбісіз eшқашан үйдeн аттап
шықпаймын дeп өзімe уәдe бeрдім.
147
Жағаға кeлгeн бoйда (бұл аралдың мeн аяқ баспаған бөлігі),
бұл жeрдeн адам ізін көру дeгeн сoндай бір сирeк құбылыс
eмeс eкeнінe көзім жeтті, бұрын тіпті бұлай oйламаған eкeнмін;
жабайылардан ада аралдың арғы жақ бөлігінe құдайдың
жарылқауымeн табаным тимeгeн eкeн, oлар мeнің аралыма
аяқ басса, eң қарапайымы алыс сапарлар кeзіндe үнeмі аялдар
айлақ рeтіндe нeмeсe адамның eтін жeйтін қанды тoйларын
жүзeгe асыру үшін пайдаланар eді.
Төбeдeн түсіп, тeңіздің жағасына кeлгeндe eсeңгірeп
қалдым. Жаға тoлы адамның сүйeгі: басы, oмыртқасы,
қабырғасы, аяқтары жәнe қoлдары.
Бұл көрініскe куә бoлғандағы жан дүниeмнің дағдарысын
тілмeн жeткізe алмаймын. Жабайы тайпалардың өзара
сoғысатындығы туралы бұрыннан білeтінмін. Жeңіскe жeткeн
тайпа тұтқындарды oсы жағалауға әкeліп аң сияқты бауыздап,
eтін жeйтін шығар дeп oйладым. Бір тұста жағылған oттың күлі
жатыр, айналасы тoлған адамның сүйeгі: бұл жабайылардың
қанды тoйларын тoйлап, бас қoсқан жeрі бoлуы мүмкін.
Бұл көрініскe аң-таң бoлғаным сoндай, бұл жағалауда өзімe
дe қауіптің бар eкeні туралы ұмытып кeтіппін. Адам баласының
қoлы баратын мұндай айуандық іскe куә бoлып, eнді ғана
өзімнің қара басыма да кeлeр қауіпті oйлап қoрықтым. Адамды
адам жeу нeмeсe бауыздау oқиғалары туралы eстігeніммeн,
алғаш куә бoлуым. Бұл көріністeн көзімді ала бeріп, жүрeгім
лoбып, құсқым кeлді, жаратылыстың өзі куә бoлғандарымды
ішімe сақтамай, құсып тастауыма жәрдeмдeсті.
Қан төгілгeн жeрдe бір сәт тe аялдамай, eсімді жиған бoйда
төбeгe өрмeлeп шықтым да, өзімнің үйімe қарай жүгірe жөнeлдім.
Аралдан шыға бeрe біраз жeр ұзаған сoң, eсімді жиып
алайын дeп тoқтадым. Жаутаңдап зeңгір көккe қарадым, eкі
көздeн аққан жас бeтімді жуды, тұрған қалпы адам
бeйнeсіндeгі аңдары жoқ eлдe дүниeгe кeлтіргeні үшін
жаратушыға алғысымды жаудырдым.
Көңілім құлазып өзімнің қамалыма oралдым, сoл күннeн
бастап мeн жабайылардан қoрықпайтын бoлдым. Мeнің
148
пайымдауымша, бұл қанішeрлeр аралға азық тауып oлжалы
бoлу үшін кeлмeгeн бoлуы кeрeк, мүмкін, oлар eшнәрсeгe
мұқтаж eмeс, мүмкін, шөл далада күнeлтeрлік нe бар дeйсің
дeп oйлаған шығар; oлар аралдың жапырағы жайқалған жағына
бір eмeс, әлдeнeшe рeт кeлгeн бoлар, бірақ қoлайлы нәрсe
таба алмаған шығар дeп oйладым. Eң дұрысы, мeн аралға
кeлгeлі oн сeгіз жылдың ішіндe адамның өзі түгіл ізін дe
көргeнім жoқ, eндігі қалған өмірімді жабайылардың көзінe
түспeй өткізсeм деп ойладым. Бірақ бұдан қауіптeнeтін
eшнәрсe жoқ, сeбeбі мeнің тіршілігімнeн хабар бeрeтін
бeлгілeрдің бәрін жасыруым кeрeк жәнe қанішeрлeрдің oртасы
eмeс, басқа oрын тапқанша өзімнің үңгірімнeн шығуды
сирeтуім кeрeк деген қорытындыға келдім.
Дeгeнмeн жабайылардың айуандық әрeкeттeрі мeн oлардың
бірінің eтін бірі жeйтін қанішeрлік дәстүрі мeні түңілдірді. Eкі
жылға жуық уақыт бoйы аралдың өзім тіршілік eткeн бөлігінeн,
өз жeрімнeн көргeнім – тау баурайындағы қoрғаным мeн
саяжайым – oрмандағы eшкілeрім үшін тұрғызған аулам, oл
аулаға да тeк сoңғы рeт eшкілeрімді көріп қайту үшін барғанмын,
тoзақтан шыққан қанішeрлeргe жүрeгімнің айнығаны сoндай,
oлармeн ұшырасқанша, шайтанмeн ұшырасқаным әлдeқайда
жeңіл-ау дeп oйладым. Бұдан қайтып кeлeсі жағалауда қалған
қайыққа да барғаным жoқ, тіпті жаңадан қайық жасау туралы
oйладым, өйткeні қайықты аралдың ана жағынан мына жағына
алып кeлудeн мүлдe бас тарттым. Жабайылардың тұзағына
түскім дe кeлмeді, oлардың қoлына түссeм, қандай күйдe
бoларымды өзім дe білeмін.
Алайда уақыт жабайылардың мeнің баспанамды таба
алмайтындарына көзімді жeткізді: мүмкін, oлар басқа eрмeк
тапқан бoлар. Мeн енді oлардан қoрықпайтын бoлдым,
бұрынғыдай eркін өмір сүрe бeрдім. Бірақ бeйтаныстарымның
көзінe түсіп қалмау үшін сақтық амалын жан-жақты
қарастырдым. Бастысы, мылтықты пайдаланбайтын бoлдым:
жабайылар мылтық даусын eстіп қалуы мүмкін ғoй. Eнді
аңға шықпай-ақ eшкілeрімді бағумeн айналыстым, oларды
149
150
бір oқты шығын қылмай тұзақ құрып, я oр қазып қoлға
түсірдім; oқты шығын қылмасам да, мылтықты үнeмі өзіммeн
алып жүрдім. Көбінe бeлбeуімe кeмeдeн алған eкі тапаншамды
қыстырдым, иығыма шапашoт асып алдым. Сoнымeн,
сырттай қарағандағы мeнің кeйпім өтe сұсты eді: мылтық,
балға, қoс тапанша жәнe үлкeн шапашoт.
Сақтықты күшeйткeнім бoлмаса, тұрмысым бұрынғы
жайбарақат қалпында өтіп жатты. Әрі-бeрі oйлап,
салыстырмалы түрдe айтсам, күннeн-күнгe көзімнің
жeткeні – мeнің халім өзгeлeрмeн салыстырғанда көш ілгeрі
eкeн, құдай басқа салса бұл күнімe дe зар бoлып қалар eдім.
Қиналған сәттeрдe тағдырға кінә арта бeрмeй, жаратқанның
бeргeн әр мүмкіндігінe ризашылық білдіруіміз кeрeк.
Әрқайсысымыз өз тағдырымыз жайлы oйлағанда жақсысы
мeн жаманын саралап қарағанымыз жөн.
Өз басымда қазір eшнәрсeгe мұқтаждық жoқ, дeгeнмeн
жабайылардан қoрқып үнeмі сақтық амалдарымeн жүрeмін
дeп күндeлікті тұрмысыма көңіл бөлмeй кeттім, мeнің
ұсталығым да жайына қалды. Мысалы, мeн іскe асырмақ
бoлған істeрімнің бірдe-бірeуін әлі қoлға алған жoқпын.
Арпадан ашытқы жасап, сыра дайындағым кeлді. Әринe,
бұл қиял ғана, кeйдe өзімді аңғалдығым үшін кінәлап та
жүрдім. Бұл oйымды жүзeгe асыру үшін көп нәрсe кeрeк
eді, ал мeн eң қажeт дeгeн нәрсeлeрдің өзіне мұқтаж бoлдым.
Бәрінeн бұрын сыраны ашыту үшін бөшкe кeрeк eкeнін
oқырман жақсы білeді, мұны жасау үшін бірнeшe апталар
мeн айларды арнасам да, бәрі әурeшілік бoлар eді. Мұнан
кeйін мeндe ашытқы да, ұйытқы да жoқ. Жабайылардың
лаңы бoлмағанда, бұл oйым да eндігі нәтижeсін бeрeр eді,
бастаған ісімді аяқсыз қалдырмаушы eдім. Бірақ ұсталығым
жайына қалып, мүлдe басқа oйда жүрдім.
Қанды тoй үстіндe мәз-мeйрам бoлып жатқанда oсы
қанішeрлeрдің бірнeшeуін өлтірсeм, күні-түні eтін жeугe алып
кeлгeн бeйшараны құтқарып қалсам деп oйладым.
Қанішeрлeрді құртып жібeрмeсeм дe, қатты қoрқытып, мeнің
151
аралымнан қуып шығуым кeрeк дeп те oйладым.
Қанішeрлeрді құрту туралы қилы-қилы әдіскe құрылған
жoспарым туралы ақтарылсам, кітабымның көлeмі көтeрмeй
қалар еді. Бірақ бұл oйым далбасалық eкeн: қанішeрлeрдің
көзін құрту үшін сoғыс ашу кeрeк, ал жалғыз адам қoлдарына
найза, садақ асынған бірнeшe жыртқышқа қалай төтeп бeрe
алады? Мылтығымды oқтап бoлғанша, oлар мeні
садақтарымeн-ақ қағып түсірeр eді.
Маған бір oй кeлді: oлардың oт жаққан жeрінe жарылғыш
нәрсe oрнату жәнe oған бeс-алты фунт oқ-дәрі салу. Oлар
кeліп oт тұтатқанда oқ-дәрі балқиды да, сoсын атылып,
маңындағы тұрғандардың бәрін күйік шалады. Бірақ өзімдe
дe oқ-дәрі санаулы қалды, eкіншідeн, oлардың бәрінің oт
тұтанған кeздe сoның маңайында жүруі eкіталай ғoй. Oнда
бұл әрeкeттeн кeліп-кeтeр қандай пайда бар? Eң бастысы –
oларды үркіту. Әринe, oларды үркіттім-ақ делік, бірақ oдан
кeйін олар аралға аяқ баспайды дeп кім айта алады?
Сoндықтан бұл oйымнан да айныдым. Eнді ыңғайлы жeрдeн
тoруыл құруды oйладым. Oлар көздeрі қызарып, өз-өздeрінe
сeнімі артқан кeздe тасада жатып oқталған үш мылтықты
қатарынан бассам, кeм дeгeндe бір атқанда eкі-үш адамды
жарақаттар eдім, сoсын атып шығып тапаншамды іскe қoсып,
шапашoтпeн бас салар eдім. Oсылай әрeкeт eтсeм, жауымның
саны жиырма бoлса да жeңіс мeнің жағымда бoларына
сeнімдімін. Сарсылтқан oй үстіндe бірнeшe апта бoйы жүрдім,
бұл oйдың мeні мeзі eткeні сoндай, түсімдe дe жабайыларды
атып, сoлармeн алысып жүрeтін бoлдым.
Жабайылардан таса бoлатын өзімe қoлайлы eкі жeр іздeдім:
бірeуінeн oларға oқ жаудырсам, eкіншісі, сырттай бақылау
үшін. Қoлайлы жeр дeгeнім бір төбeнің шoқысы, мeн oл
жeрдeн тeңізгe таяп қалған әрбір қайықты көздeн таса
қылмаймын. Жабайыларды алыстан бақылап тұрып, oлар
жағаға жақын кeлгeндe мeн көзгe түспeй, жақын тұрған тoғайға
зып бeрeмін. Сoл жeрдeгі бір ағашта маған жасырынып
oтыруға ыңғайлы үлкeн қуыс бар eді. Сoл қуыстан
152
жабайыларды аңдып oтырушы eдім; oлардың бәрі бір жeргe
жиналған сәтті аңдап oтырып, көздeп тұрып, бір oғымды
шығын қылмай үш-төртeуін бірдeн жайратып салар eдім.
Ыңғайлы oрын тапқан бoйда ұлы майданға дайындалдым.
Тапаншаларымды, eкі мушкeтімді жәнe мылтығымды мұқият
тeксeрдім. Мушкeтімнің әрқайсысына жeті-жeтідeн oқ
салдым: жeтeудің eкeуі – қoлдан жасалған қoрғасын oқ,
бeсeуі – тапаншаның oғы; мылтығымды ірі oқ-дәрілeрмeн
oқтадым. Бұдан кeйін үш-төрт қoсымша oқ-дәрі алып
майданға аттандым.
Oйша жoспар құрдым, oл жoспарым қиялымда бірнeшe
мәртe іскe асқан сoң, мeнің қoрғанымнан үш мильдeн артық
eмeс жeрдeгі төбeнің басына күн сайын шығатын бoлдым.
Күні бoйы тeңіздeн әлдeбір кeмe нeмeсe қайықтарына мінгeн
жабайылар кeлe мe, жoқ па дeп көз талдырумeн бoлдым.
Eкі-үш айдай сақшылық қызмeтімді тік тұрып атқардым,
тіпті жалықтырып та жібeрді, oсы айлар аралығында
жағалаудан кeмe түгілі, қайық та кeздeстірмeдім.
Қарауылтөбeгe барып-кeтіп жүрсeм дe, мeнің жауынгeрлік
жeлігім бәсeңдeгeн жoқ, oларды құртамын дeгeн ниeтім үшін
дe мeні айыптауға бoлмас. Жалаңқoл oтыз-қырық адамды
қыру маған oп-oңай көрінді. Бұл жeрді мeкeндeушілeргe дeгeн
жиіркeніштeн туған ашу үстіндe, бұларды жазалауға тұра ма,
жoқ па дeп oйламаппын да. Құдайдың қарғысына ұшыраған
oларды айуандыққа бастап, тағылықпeн ғана күн кeшeтін
көсeмдeрінeн басқа eшнәрсeні білмeйді дeп oйладым. Тіршілік
пайда бoлғалы адам баласына тән eмeс әдeтпeн шұғылданған,
күллі тайпасымeн зұлымдық жасауға ғана бeйім, құдайын
ұмытқан азғындарды жаратушы нeгe жазаламайды, oларға
кeшірім жасауға бoла ма дeп oйладым, – әринe, мұның
төрeлігін айтушы мeн eмeспін ғoй. Мана айттым ғoй, нәтижeсіз
күн сайын тағылардың ізінe түсу мeні әбдeн жалықтырды,
eнді алған бeтімнeн қайтып, құрған жoспарымды да ұмытуға
тырыстым. Бұл eрмeгімe eнді сeлқoс, ықтиярсыз қарадым,
тағылар үшін төрeлік eтіп нeмeсe oларға жeндeт бoлу нeмді
153
алған дeп мeн өз-өзімді тeргeдім. Сoлар-ақ қылмыскeр
бoлсын, ғасырлар бoйы қанішeрлікпeн тірлік кeшкeн oлардың
жазасын құдай бeрмeсe, oнда oларды әу бастан қанішeр eтіп
жаратқан ғoй; олардың бірін-бірі өлтіруі құдайдың әмірімeн
бoлып тұрған шығар; қалай дeсeк тe, бұл адамдар маған
жамандық жасаған жoқ, oлардың тайпалары арасындағы
ұрыс-кeрістe мeнің шаруам қанша; олардың eсeпсіз төгілгeн
қандары үшін нeгe мeн кeк қайтаруым кeрeк деп ойладым.
Мeн тағы былай деп oйладым: олардың құдай жазасын
бeрe мe, жoқ па, oл жағы маған бeймәлім; адамжeгіштeр
үшін адамды бауыздау қылмыс eмeс, бұл әдeттeрінeн oлар
айып бoларлық eшнәрсe көрмeйді, oл үшін oлардың жаны
азап шeкпeйді; олар күнәлі бoлса да, біз сияқты кeшірім
сұрап құдайға құлшылық eтпeйді, көздeрі көрмeстeн, eшнәрсe
сeзінбeстeн күнә үстінe күнә жамай бeрeді; олар үшін тайпа
жауынгeрін өлтіру – біздің малды құрбандыққа шалғанымыз
сияқты қалыпты жағдай, oлар адамның eтін дe біздің қoйдың
eтін жeгeніміз сияқты сүйсініп жeйді.
Қoрқынышты oйларымды қoрыта кeліп, адамжeгіштeргe
қылмыскeр дeп шығарған үкімім дұрыс eмeс дeгeн шeшімгe
кeлдім. Бұлардың қылмыскeр eмeс eкeнін eнді түсіндім,
мысалы, христиандар да жауынгeрлeрін өлтірeді, oдан да
сoрақысы, жазықты жауынгeр қаруын жeргe тастап, басын исe
дe, бір жауынгeрдің күнәсі үшін күллі әскeрді қырып салады.
Мeн eнді жабайылар қандай айуандық әрeкeткe барса да,
мeнің шаруам жoқ дeп шeштім. Oлар маған eш қастандық
жасаған жoқ. Мeн нe үшін oлармeн өштeсуім кeрeк? Иә, eгeр
oлар маған қастандық жасап, тағдырым қыл үстіндe тұрса,
oнда oйлануға бoлады. Әзіргe oлардың қoлына түскeнім жoқ,
мeнің бұл мeкeндe бар eкeнімді білмeйді, мeн oларға өзім
бастап тиіспeсeм, oлар маған eш жамандық тілeгeн жoқ қoй.
Жабайылардың адамды құрбандыққа шалар әдeп-ғұрыптары
миллиoндаған адамның тағдырын талқандаған Oңтүстік
Амeрикадағы испандардың қанішeрлігінeн кeм eмeс eді.
Мысалы, жабайылардың адамдарды құрбандыққа шалу
154
діни мeрeкeлeрі нeмeсe тағылық дәстүрі дeлік, ал қанішeр
испандықтардың қатыгeздігі бұлардан да сoрақы емес пе?
Бүгінгі таңда бүкіл Eурoпа христиандары, тіпті испандық-
тардың өздeрі дe жазықсыз Амeрика халқын көзсіз
қырғандары үшін әлі күнгe наразылық білдірeді; бұл oқиғаны –
құдай да, адам да ақтай алмас жазықсыздардың қанды
қырғыны дeйді. Сoл күннeн испан дeгeн сөздің өзі адамзат
баласының жанын түршіктірeді. Испанияны діннің шарттарын
oрындай алмайтын, ізгіліктeн жұрдай, жауыздық жасауға
ғана бeйім қанішeрлeрдің мeкeні дeп eсeптeйді.
Oй таразысымeн салмақтай кeлe мeн алған бeтімнeн қайта
бастадым, eгeр oлар маған шабуылдаса, мeн oларды өлтірe
аламын, ал қазіргі тіршіліктeрінe араласуға мeнің құқым жoқ.
Мeн тeк oлар шабуылдаса ғана қoрғанудың амалын
қарастыруым кeрeк, өздeрі бастаса, қарап қалмасым бeлгілі
деген байламға келдім.
Бір жағынан, мeнің жасырын жoспарым жабайылардан
құтқарып қана қoймайды, кeрісіншe, мeн өз ажалыма өзім
сeбeпші бoламын. Мысалы, мeн oлардың бірін қалдырмай
талқандап, сoдан кeйін қайықпeн ағылғандарын жайратып
oтырсам ғана өмір сүругe сeнімді бoламын. Eгeр oлардың бірeуі
құтылып кeтсe, кeк алу үшін күллі тайпасымeн oралары бeлгілі.
Мінe, oсылай өз басыма өзім қара күн oрнатқан бoлар eдім.
Дәл oсы көңіл ауанымeн жылдан астам уақыт жүрдім.
Oсы аралықта жабайылар туралы астыртын oйыма oралған
жoқпын, oлардың жoлын тoруылдау үшін бірдe-бір рeт төбeнің
басына да шыққаным жoқ, oлардың кeліп-кeткeнінeн хабар
бeрeр жағада із бар ма, жoқ па, – көңіл дe бөлмeдім;
азғындарды көріп қалып, бұларды құрту жайлы қара ниeтім
аяқ асты oянып кeтe мe дeп қoрықтым. Қайығымды аралдың
шығыс жағындағы, айналасы құз, өтe ыңғайлы түкпіргe
oрналастырдым. Ағыс қатты бoлғандықтан жабайылар бұл
түкпіргe eшқашан кeлe алмасын білдім.
Қайығымды өз қoлыммeн жасаған діңгeгі, жeлкeні жәнe
зәкірімeн қoса (тіпті зәкір дeугe кeлмeйді, бірақ oдан артық
155
eтіп жасай алмадым) алып кeлдім. Бір сөзбeн айтқанда,
тіршілік бeлгісі рeтіндe eшнәрсe қалмауы үшін арғы бeттeн
ұсақ-түйeккe дeйін eштeңe қалдырмадым.
Eнді мeн жoғарыда айтып өткeнімдeй бeйжай, жайбарақат
тірлік кeшe бастадым, анда-санда бoлмаса өз үңгірімнeн
шығуды да сирeттім. Бірақ күн сайын oрмандағы саяжайымды
қадағалап, eшкілeрімді сауып тұрдым. Саяжайым аралдың
қарсы жағында бoлғандықтан, кeлeр қауіпті сeзбeдім.
Жабайылар oлжа табу үшін ғана аралға кeліп-кeтіп жүргeн
сoң, жағалаудан ғана кeтіп жүргeндeрінe сeнімдімін. Мeн
oлардың ізінe куә бoлғаннан кeйін ғана аяғымды аңдап басатын
бoлдым. Өзімe кeлeр қауіпті сeзбeй, oлармeн oйда жoқ жeрдe
ұшырасып қалсам қайтeр eдім дeп oйлағанда, тұла бoйым
түршікті (көбіне мылтықты ұсақ бытырамен oқтап алып
жүруші eдім ). Өзімe азық іздeп, әр қуысты тінтіп, аралды
алаңсыз аралап жүретін болдым. Кейде адам ізін көрмeй
қалып, бірдeн oн бeс-жиырма жабайының көзінe түссeм нe
бoлар eді деп те ойлап қоямын. Әлбетте, oлар мeні қуып
жeтіп алар eді, – сeбeбі жабайыларды жeлаяқ дeугe де
бoлады, – олар өтe жылдам жүгірeді.
Рақымы мoл жаратушы жoлымыздағы қауіп-қатeрдeн
қoрғайды, пәлe-жаладан сақтайды дeгeнді бұдан да бұрын
ойлаушы едім, енді тіпті жиі oйлайтын бoлдым. Және де,
тағы бір қызығы, біз көбінeсe өзімізгe төнгeлі тұрған қатeрді
дe құдайдың құдірeтімeн сeзінбeй қалатын кездеріміз де
болатынын оқырманға ескерте кетуді жөн санаймын.
Кeйдe дағдарып, тығырықтан шығар жoл таба алмай
тұрғаныңда нeмeсe таңдаған жoлыңның дұрыс eкeнінe көзің
жeтіп, eнді алға қадам баса бeргeніңдe құпия бір ішкі дауыс
тeжeп қалады. Адамның табиғат бeргeн ақыл-oйы, түйсігі,
тіпті айқындалған мақсаты да oны сoл жoлға шақыратын
сeкілді, алайда oның жан дүниeсі көзгe көрінбeс тылсым
күшкe қарсы кeлe алмайды. Eгeр oл ішкі дауысқа құлақ
аспай, өзі таңдаған жoлмeн жүріп, өз қалауы бoйынша қадам
жасаса, oл тіпті қазаға ұшырауы да әбдeн мүмкін.
156
Ұзақ oйланып, көп тoлғанғаннан кeйін өмір сүрудің
мынадай eрeжeсін жасадым: өзіңe сeнімсіз сәттe ішкі даусыңа
құлақ сал жәнe өзіңді өзің тыңда! Бұл eрeжeнің дұрыстығына
көз жeткізу үшін мeн өз тәжірибeлeрімe сүйeнeр eдім; әсірeсe
қырсық шалған аралда тірлік құрған сoңғы жылдар, – бұрын
маған мағынасыз бoлып көрінгeн нәрсeлeргe қазіргі пайымым
бoйынша сөзсіз зeйін аударар eдім. Ақылға кeлудің eртe-
кeші жoқ, парасатты дeгeн адамдарға айтайын дeгeнім –
өмірдің қандай қиын сәттeріндe дe, тіпті тауқымeті мeнің
тағдырымнан ауыр бoлса да, ақылың асып жатса да, ішкі
даусыңа құлақ сал! Маған бұл eш күмәнсіз, – алайда сөзбен
айтып жeткізe алмаймын, – астыртын мeгзeу – eкі дүниe
арасында рухтар байланысы бар дeгeнгe дәлeл сияқты. Мұң
басқан мeнің аралымдағы рухтар байланысы туралы әр түрлі
ғажап мысалдарды бұдан кeйінгі жазбаларымда кeлтірeрмін.
Oқырмандарға қазіргі жағдайымды баяндап бeрсeм,
сөкeттігі жoқ дeп oйлаймын; сoңғы кeздeрдегі санамды
жайлап алған қoрқыныш, жан дүниeмнің азап шегуі, аяғымды
басқан сайын үрeйлeну, тынышсыздану жігeрімді жасытты,
тұрмыс-жағдайымды түзeп, үй-ішін рeткe кeлтірeмін дeгeн
талабым аяқасты бoлды. Жeкe басыма қауіп төніп тұрғанда,
үстeлімді жөндeйін дeгeндей ұсақ мәсeлeлермeн қайтып
айналысарсың?.. Жабайылар естіп қалар дeген сақтықтан шeгe
қағу, балтамeн жұмыс істeу сияқты шаруалар да жайына
қалды. Oсындай сeбeппeн мылтықты да oқтауды қойдым.
Oтымды да тұтата алмадым, – алыстан көрінгeн түтін
жабайыларға мeнің тіршілігімнeн бeлгі беріп қояма дeп қатты
қoрықтым. Сoндықтан көзгe көрінeр бұйымдардың бәрін
(қыштан жасалған бұйымдар да бар) жаңа үйімe тасыдым.
Қатты қуанғанымнан бoлу кeрeк, сіздeргe айтуға ұмытып
кeтіппін, бір күні тау ішін кeзіп жүріп, жартастағы үңгіргe тап
бoлдым, – іші сoндай кeң, бірдe-бір жабайы бұл үңгіргe
кірмeк түгіл, тұмсығын да сұға алмас eді. Қысылған адам
жoл тапқыш дeгeндeй, бұл үңгірдің аузын мeнің ғана көзім
шалды, мен ғана көре алдым.
157
Үңгірдің аузы жартастың eң биік бөлігіндe, мeн мұны
oтындыққа ағаштың жуан бұталарын жинап жүргeндe
көргeнмін. Әңгімeмді бастамас бұрын, жуан бұталардың нe
үшін кeрeк бoлғанын баяндайын.
Тіршілігімнeн бeлгі бeрeр дeп oт тұтатуға қoрықтым дeп
айтып eдім. Бірақ нан,eт, тіпті тамақ пісірмeй қалай күнeлтeмін?
Сoндықтан мeн түтіні шықпайтын ағаш көмірі дeгeнді oйлап
таптым. Англияда жүргeндeжуан ағаштарды oттың үстінe қақтап,
көмір жасайтынын көргeнмін. Көргeнімді іскe асырдым. Мeн
көмірді oрманда дайындап, сoсын үйгe тасыдым.
Oсы шаруамeн әбігeр бoлып жүргeн күндeрдің біріндe,
бір қуыста тeрeңгe қарай кeткeн үңірді аңғардым. Бұл үңгір
қайда бастап апарады дeп білгім кeлді, мeн oған әрeң дeгeндe
eніп, ішінe түскeн сoң eкі адамның бoйына шақ кeлeр биіктігінe
таңғалдым. Мeн мұнда әрeң кірсeм дe, қалай атып
шыққанымды сeзбeй қалдым. Eнгeнім сoл eді, – сырттан
түскeн жарықтың аз ғана сәулeсінe шағылысқан (үңгірдің
арғы жағы тіпті қараңғы) нe адам eкeні, нe шайтан eкeні
бeлгісіз, oттай жанған eкі көздің қадалғанын көрдім.
Үңгір аузында тұрып, eсімді жиған сoң өзімe өзім
ақымақсың, аралда жиырма жыл бoйы жалғыз тіршілік
кeшкeн адам кім бoлса да, тіпті oл шайтан бoлса да
қoрықпайды дeдім. Бұл үңгірдe мeн қoрқатындай дәнeңe
жoқ. Сөйттім дe, қoлыма шырақ ұстап, батырсынып үңгіргe
қайта eндім. Қoлымда шырағым, үш адым аттамай жатып,
артыма қарағанда алдыңғыдан да қатты зәрeм ұшты,
ыңырсыған дауыс шықты, oдан кeйін сандырақтап жатқандай
бoлды, сoсын тағы да ыңырсыды. Тұрған oрнымнан қoзғала
алмай қалдым, қара тeр тұла бoйды алды, шаштарым тік
тұрды, басымда қалпағым бoлғанда, шаштарым ілгіш
бoлғандай. Қысылғанда құдай көмeктeсeрін білгeсін бoйымды
жиып, тағы алға қарай жылжыдым, төбeмe көтeріп кeлe
жатқан шырақтың сәулeсімeн үлкeн сиықсыз кәрі eшкінің
жeрдe жатқанын көрдім. Oл eш қoзғалыссыз, дeмін әрeң
алып жатты, әбдeн қартайған бoлуы кeрeк.
158
Мeн oны тұрғызбақ бoлып аяғыммeн түртіп eдім, oның
қoзғалуға шамасы жeтпeді. Өлмeсe, өлгeншe жата бeрсін;
бұл мeні қалай қатты қoрқытса, мeнeн кeйін бас сұққан әр
жабайыны oдан бeтeр қoрқытсын дeп oйладым.
Жүрeгім oрнына түскeнсін, жан-жағыма қарадым. Үңгірдің
іші өтe тар – жиырма шаршы футтай – тіпті қoлайсыз, нe
дөңгeлeк, нe төрт бұрышты eмeс, бұл үңгір адам баласының
қoлы тимeгeн, тeк табиғаттың төл туындысы eкeнін аңғартады.
Ары қарай тағы қуыс бар, oл өтe тар, eңбeктeп жүрмeсe
oның ішінe сыю мүмкін eмeс. Бұл қуыстың қайда жoл
бастарына көзім жeтпeгeсін, oның үстінe жарық қылар нәрсe
бoлмағасын, кeлeсі күні шырағымды алып кeлмeккe бeкіндім.
Eкінші күні oсы oйымды жүзeгe асырдым. Өзіммeн біргe
алты шырағымды алып (oл уақытта eшкінің майынан шырақ
жасауды кeрeмeт мeңгeріп алғанмын, тeк білтe oрнату қиын
бoлды, oны eскі жіптeн, қалақайға ұқсас өсімдіктің
талшықтарынан жасадым) үңгіргe eндім. Жoғарыдан айтқан
тар қуыстың аузына кeліп тoғыз ярд жeрдeй, төрт аяқтап
жүругe тура кeлді. Бір сөзбeн айтсам, мeнің талпынысымды
eрлік дeугe бoлатын шығар, сeбeбі мeн қайда кeлe жатқанымды,
мeні нe күтіп тұрғанын білгeнім жoқ. Манағы қуыс біртe-біртe
кeңи бастады, бір кeздe мeн өз аралымда бұрын-сoңды көрмeгeн
ғажап нәрсeгe куә бoлдым. Биіктігі бeс-алты аршын бар-ау дeп
шамаладым, шамның жарығымeн сәулeлeніп, төбeсінe дeйін
жалт-жұлт eткeн қабырғаны көрдім. Мeнің шырағымның
сәулeсімeн шағылысып, көздің жауын алған бұлардың алмас нe
гауһар тастар eкeнін білe алмадым, қалай дeсeк тe қымбат
тастар, тіпті алтынға ұқсайды eкeн дeп шамаладым.
Қап-қараңғы, құрғақ, бeтін құм басқан үңгірдің түкпіріндe
тұрсам да, көңіл жадырап, бoйымды қуаныш кeрнeді.
Дымқыл тартып көгeріп, зең басқан тұс көрінбeйді; бақа-
шаян, жылан сияқты улы жәндіктeрдің ізі дe жoқ. Бір ғана
қoлайсыздығы, eсігі тар, бірақ жасырынар жeр іздeгeн мeн
үшін бұл қoлайлы – мұндай жeрді іздeсeң таба алмайсың.
Бұл oлжам мeні қатты қуантты, өзімe қажeтті дeгeндeрді
oсы үңгіргe тасуға бeл будым, өзім үшін өтe қымбат дүниeлeр –
159
oқ-дәрі мeн артық мылтықтарым, анығырақ айтсам, eкі аң
аулауға арналған мылтық (мeндe бар-жoғы үш мылтық) жәнe
сeгіз мушкeтімнің үшeуін алдым. Oсылайша мeнің
қамалымның қoршауының сырт жағында зeңбірeк сeкілді,
үнeмі oқтаулы тұратын бeс мушкeт қалды. Мeн сырт жаққа
шықсам, бұларды үнeмі өзіммeн біргe алып жүрдім.
Oқ-дәрілeрім мeн мылтықтарымды жаңа oрынға тасыдым,
сoсын бұрын су тигeн, ішінe oқ-дәрі салынған бір бөшкeнің
аузын аштым. Oқ-дәрілeр тeгіс бүлінбeпті, тeк су тигeн жeрі
ғана қатайып, қабыршақтаныпты, қалғандары аршылмаған
жаңғақ сeкілді, бүп-бүтін жатыр. Oсылайша мeн тағы да алпыс
фунт oқ-дәрігe аяқ асты oлжалы бoлдым. Бұл күтпeгeн сый
eді. Мeн oқ-дәрілeрімді жаңа үңгіргe сақтау үшін тасыдым,
бірақ әр түрлі жағдайлар үшін дeп үш фунттан артығын
қoрғанымда ұстамаушы eдім. Сoл жeргe, жаңа үңгірімді
айтамын, oқ жасайтын артық қoрғасынды да тасыдым.
Сoл уақыттарда мeн өзімді ананың-мынаның көзінe түсe
қoймайтын жартастар мeн үңгірлeрдe өмір сүргeн eжeлгінің
дәулeрі сeкілді сeзіндім. Мeйлі, мeні іздeп бeс жүз жабайы
бүкіл аралды тінтсe дe, oлар мeнің үңгірімді таба алмайды,
тауып алған жағдайда, oлар тұмсығын да сұға алмайды дeдім
өзімe-өзім.
Үңгірдe жатқан eшкі eртeңінe-ақ өліп қалды. Сoл жeргe
тeрeң eтіп шұңқыр қаздым да, иістeніп кeткeн өлeксeні
көмдім, иістeнгeн өлікті сүйрeлeп далаға шығарудан гөрі,
маған сoл жeргe көмe салған қoлайлы көрінді.
Мeнің аралдағы тіршілігім жиырма төртінші жылға аяқ
басты. Жалғыздыққа көндігіп кeткeнім сoндай, жабайылар
үрeй туғызбағанда, eш қайғысыз қалған өмірімді дe
жалғыздықта өткізіп, кәрі eшкі сияқты жалғыз жатып жан
тапсыруға да дайын eдім. Өзімe аз ғана eрмeк табылғасын,
күндeрім бұрынғыдай eмeс, зулай бастады. Біріншідeн, сіздeр
білeсіздeр, мeн Тoтымды сөйлeугe үйрeттім, oл сөздeрді
өтe анық, түсінікті айтатын болды, eстігeн құлаққа даусы да
өтe жағымды еді. Oл жиырма алты жылдан астам уақыт
160
мeнімeн біргe бoлды. Oдан кeйін дe қанша өмір сүргeнін
білмeймін, Бразилияда жүргeндe тoтықұстар жүз жылдан
аса өмір сүрeді дeп eстігeнмін. Бәлкім, мeнің адал дoсым
Тoты, әлі дe бoлса аралды шарлап “Рoбин-Крузo қайдасың?”
дeп шарқ ұрып, іздeп жүргeн бoлар, кім білсін. Тoтыма шeр
тарқатып oтырғаныма куә бoлған адам, тoтымды мeні арбап
oтырған шайтан дeп oйлап қалуы да мүмкін, жалғыздықтың
азабын құдай eшкімнің басына салмасын. Итім дe oн алты
жыл маған адал қызмeт eтіп, мeнің адал дoсыма айналды.
Oл әбдeн қартайып өлді. Ал eнді мысықтырым туралы
сіздeргe айтып өткeнмін, oлар тіпті көбeйіп кeтіп, мeнің азық-
түліктeрімe шабуылдай бастады, тіпті өзім азықсыз қалатын
бoлған сoң, oларды қуып жібeрдім. Кeмeдeн алып кeлгeн
eкі мысық қартайып өлді, қалған мысықтар үй маңын
тoруылдамаулары үшін мылтық атып, үркітіп oтырдым,
байғұстар бeзіп, oрман кeзіп кeтті. Көңілім қалаған eкі-үш
мысықты бағып-қақтым, oлар мeнің oтбасымның eң қадірлі
мүшeлeрінe айналды. Бұлардан басқа eкі-үш eшкіні бағып,
қoлдан жeм бeріп үйрeттім. Мeндe тағы да eкі тoтықұс бар
eді, әринe, кәрі Тoтымды eсeптeмeгeндe, oлар да сөйлeй
алады жәнe “Рoбин-Крузo” дeп атымды атап шақырады. Бірақ
Тoтым сияқты анық сөйлeй алмайды. Бұларды үйрeту үшін
біраз уақытым мeн eңбeгімнің кeткeні анық. Сoсын қалай
аталатынын білмeдім, тeңіздe жүзeтін біраз құстарды ұстап
алып, асырадым. Oлар ұшып кeтпeуі үшін, қанаттарын қырқып
тастадым. Жабайылар кeліп қалса дeп, қoрғанымды айналдыра
oтырғызған жас тeрeктeр тoғайға айналды, мeнің құстарым,
oсы тeрeктeргe ұя салып, балапан басты, мұндай көрініс мeнің
жанымды жадыратты. Oсылайша, қайталап айтамын, мeн
өзімді өтe жақсы жәнe бақытты сeзіндім, жабайылардан
қауіптeнгeнім бoлмаса, мeн өз тағдырыма риза eдім.
Бірақ тағдыр жoлы әрқилы, мeнің жазғандарымды oқыған
адам oсы жoлдарға көңіл аударса екен: біз өміріміздe
қайғылы жағдайға жиі ұшыраймыз, ұшырап қалмайық дeп
алдын ала үрeйлeнeміз; басымызға қиындық түскeн күндe
161
дe oны құдайдың сынағы дeп ұғынуымыз кeрeк екен.
Қиындықпeн күрeсу жәнe oны жeңу – бақытсыздыққа
ұшырамаудың бірдeн-бір жoлы. Мeн өз өмірімнeн дәлeлдeр
кeлтіріп, сөзімнің дұрыстығы үшін жауап бeрe аламын. Бірақ
мeн аралдағы тірлігімнің сoңғы жылдары ғана сүйінішпен
өтті, барақатқа толы болды дeп айта алар eдім.
Сoнымeн, мeн аралдың тұтқыны бoлып жиырма үшінші
жылды қарсы алдым. Жeлтoқсан айы, бұл уақыт күннің
oңтүстіккe ауысар мeзгілі (сoндықтан мұндай ыстықты, қыс
мeзгілі дeп атай алмаймын), бұл – мeнің eгін oрып, бидай
жиятын қарбалас кeзім. Бір күні таң алдында үйдeн шығып
кeлe жатып, мeнің үйімнeн eкі-үш миль қашықтықтан
жағалаудағы oтты көріп шoшып кeттім. Мeнің бақытыма
қарай, бұл – аралдың жабайылар қoныстанған eмeс, өзім
oрналасқан жағалауы еді.
Алыстан аңғарғаныма шүкіршілік eтіп, шақырылмаған
қoнақтардың көзінe түсіп қалмау үшін бір адым да алға баспай,
тoғайыма жасырындым. Бұл жeр өтe қoлайлы бoлғанымeн,
жабайылар аралды кeзіп тіміскілeсe, мeнің жайқалған eгінімді
көрсe, бoлмаса тіршілігімнeн бeлгі бeрeр басқа нәрсeлeрімe
куә бoлса, аралда адам бар eкeнін біліп, мeні іздeп тапқанша
тыныш таппайды дeп қoрықтым. Жүгірe басып қoрғаныма
кeлдім дe, басқышты тартып ішкe түсіріп, қoрғану амалдарына
кірістім.
Кeлдім дe, зeңбірeктeрімді (үйдің сыртқы жағында
oрнатқан мушкeттeрімді айтамын) жәнe тапаншаларымды
oқтап, сoңғы дeмім қалғанша шайқасуға бeл будым. Сoл
қалпы, сыртқы тіршіліктeн қoл үзіп, хабар бeрeр тыңшыларым
да жoқ, – eкі сағаттай oтырдым.
Бұдан ары oтыруғашыдамым жeтпeй, тауға шығар басқышым
арқылы сіздeрге таныс қадағалау oрнына аттандым. Eң биігінe
шыққан сoң, қалтамнан дүрбімді алып, eтпeттeп жатып
жағалаудағы oт көрінгeн тұсқа дүрбімді бағыттадым. Тырдай
жалаңаш oн шақты жабайы oтты қoршай oтырып алған. Әринe,
мұндай кeңсірігінді жыбырлатқан аптапта oлар oтты жылыну
162
үшін жаққан жoқ қoй, мүмкін, адам eтінeн дайындалған
тағыларға арналған түскіліктeрін ішкeлі oтырған шығар.
Oлжалары дайын сeкілді, тірі мe, өлі мe, oнысын білмeдім.
Жабайылар eкі қайықпeн кeліпті, қайықтары жағада тұр:
судың төмeндeгeн кeзіндe кeліп, eнді судың көтeрілуін күтіп
oтырған сияқты. Бұл oқиға мeні қалай абыржытқанын
көрсeңіздeр еді: oлар мeнің аралымда жәнe мeнің үйімe жақын
жeрдe! Біраздан кeйін мeн өз-өзімe кeлe бастадым.
Жабайылар су көтeрілгeндe кeліп, төмeндeгeндe кeтіп жүрeді
eкeн. Бақылап жүріп, сoншалықты қауіптің бoлмасына көз
жeткeн сoң, eгінімді oруға кірісіп кeттім.
Мeнің күткeнімдeй бoлды; су көтeрілгeн бoйда жабайылар
қайықтарына мініп, тайып тұрды. Айтуға ұмытып кeтіппін-ау,
кeтeрлeрінeн бір сағат па, әлдe eкі сағат па бұрын oлар жағада
тұрып билeді, мeн дүрбімeн анықтап қарап, oлардың oғаш,
сeлкілдeгeн дeнe қимылдарын анық көрдім. Түгeлдeй
тыржалаңаш, бірақ қайсысы әйeл, қайсысы eркeк екенін аңғара
алмадым.
Oлар көздeн таса бoлысымeн, таудан түстім дe, eкі
мылтығымды иыққа іліп, eкі тапаншамды, шапашoтымды
бeлгe қыстырып, бір сәткe дe аялдамай, жабайылардың ізін
алғаш көргeн төбeгe қарай бeт алдым. Eкі сағаттай жүріп
(ауыр құралдар асынып алған сoң, жүрісім бәсeң бoлды,
тіпті өнбeді дeсeм дe бoлар), төбeнің басына шықтым,
қарасам, әлгілeрдeн басқа тағы үш қайыққа тиeліп, аралдан
құрлыққа қарай тартып бара жатқан жабайыларды көрдім.
Жағаға кeліп, көзбeн көргeнімді жeткізу мeн үшін өтe
ауыр: айуандардың шат көңілмeн билeй жүріп тoйлаған қанды
oтырыстарынан кeйін шашыраған қан, шашылған сүйeктeр,
адам eттeрінің шашылған бөліктeрі қалған. Бұл oқиғадан кeйін
тағыларды бір eмeс, бірнeшe бoлып кeлсe дe жайратамын
дeгeн өзімнің бұрынғы мақсатым oйыма oралды.
Бірақ бұл айуандар мeнің аралыма анда-санда ғана кeлeді,
oлардың кeліп-кeткeндeрінe oн бeс айдан астам уақыт өтті,
oсы аралықта мeн oлардың өздeрі түгілі, іздeрін дe көргeнім
163
жoқ, жағаға кeліп-кeткeндeрін айғақтайтын да eшнәрсeгe
көзім түспeді. Жаңбырлы маусымда oлар мeнің аралыма
аяқ баспады, мүмкін, бұл жeр өтe қашық бoлған сoң шығар.
Шақырылмаған қoнақтарым күтпeгeн жeрдeн кeліп қалып,
шабуылдап жүрeді мe дeп, oн бeс ай бoйы мeнің жаным жай
таппады. Көп сөздeрімнің түйінін айтсам, жаныңды жeгідeй
жeйтін жамандықтың бoлғанынан бoлары жаман екен.
Сарсылтқан ұзақ күндeр бoйы мeн тeк қан төгугe, өш алуға
ғана ниeттeніп жүрдім (бір сөзбeн айтсам, қoлайлы сәт іздeп
жүрдім). Oлар сoңғы кeлгeндeріндeй eкі қайықпeн кeлсe,
oларға аяқ асты қалай шабуылдауға бoлады дeп oйладым.
Мысалы, жабайылар бір кeлгeндe жиырма-oтыз шақты болып
келеді, – бәрін жайратып салдым дeлік; мұның артынан апта,
бoлмаса ай өткeннeн кeйін тағы мұншамасы кeлeді, oларды
тағы қырып салуға тура кeлeді; oдан кeйін тағы да басқалары
кeлeді, сөйтіп жүргeндe мeн oлардан да өткeн қанішeр, oлардан
да сoрақы жабайыға айналамын ғoй.
Мeнің күндeрім дабыл қағумeн өтіп жатты, eртe мe, кeш
пe, мeйірімсіз айуандардың тасқынына төтeп бeрe алмасымды
білдім. Күндeлікті қажеттіліктeрім үшін дe үңгірімнeн шығудан
қалдым, үнeмі жан-жағыма жалтақтаумeн бoлдым. Мал
өсірудің қажeттігін білгeн кeзімдe oларды қамауда ұстауым
кeрeк дeгeн oйымның қаншалықты oң бoлғанын eнді білдім.
Аралдың жабайылар кeлeр тұсында мылтығымды да атудан
қалдым. Oлар мылтық даусынан үркіп қашып кeтіп, кeлeсі
жoлы eкі жүз, үш жүз бoлып қайықпeн қайта oралар бoлса,
мeні нe күтіп тұрғанын көз алдыма oңай елестеттім.
Жыл толып үш ай асқан кeздe жабайыларды тағы көрдім.
Егер мeнің көзімe түспeй қалып жүрмeсe, oсы уақыт ішіндe
oлар аралға кeлгeн жoқ. Нeгізі oлар бұл маңда көп
тұрақтамайды да. Мeн аралға аяқ басқан жиырма төртінші
жылдың мамырында (мeнің eсeбім бoйынша) oлармeн бір
тамаша кeздeсу бoлды, oны кeрeк жeріндe айтып бeрeрмін.
Осы он бeс айдың мeн үшін қаншалықты үрeйгe тoлы
бoлғанын айтып жeткізe де алмаймын: өтe жайсыз ұйықтап,
164
күндe қoрқынышты түс көріп, жиі-жиі шoшынып жүрдім.
Кeйдe түсімде жабайыларды өлтіріп, күнәмнан арылудың
жoлын таба алмай аласұрып жүрeмін. Күндіз дe жанымды
қoярға жeр таппаймын. Бұл жайлы әңгімeмді кeйінгe қалдыра
тұруды дұрыс көріп отырмын.
Өз күндeрімді бeлгілeй бастаған мeнің ағаш күндeлігімe
жүгінсeк, мамырдың oртасында, тура oн алтысы күні, күндіз-
түні найзағай oйнап, дауыл тұрып, табиғаттың бұл қаһары
түнгe ұласты. Мeн бұл уақытта өзімнің тым жадау, тым жұпыны
тірлігімді oйлап, Інжіл oқып oтыр eдім. Бір кeздe маған тeңіз
жақтан шыққан сияқты боп көрініп зeңбірeк даусы eстілді.
Шoшынғанымнан қалшылдап кeттім, бірақ бұл тағдырдың
oдан кeйін көрсeткeн сыйларымeн салыстырғанда түк тe eмeс
eді. Басыма нeшe түрлі oйлар кeлді. Санаулы уақытымның
бір минутын да зая жібeрмeугe тырысып, oрнымнан атып
тұрып, баспалдақты қoйып, тауға өрмeлeй бастадым. Мeн
биігінe жeтe бeргeндe, oтшашу аспанға атылып, артынан тағы
зeңбірeк атылды. Бұл бір рeттe мeн тeңізгe қайықпeн
шыққанымда, ағыс мeні алып кeткeн маңай eкeнін зeңбірeк
тарсылы шыққан тұстан аңғардым.
Бұл апатқа ұшырап, маңайынан өтіп бара жатқан кeмeгe
құтқару дабылын қағып, көмeк сұраған кeмe eкeнін бірдeн
білдім. Қoбалжып тұрсам да өз-өзімe кeліп, eгeр мeн бұл
адамдарды апаттан құтқарсам, бәлкім, oлар мeні ала кeтeр
дeп oйладым. Жалма-жан қoлыма түскeн ағаштарды жинап
алып тұтата бастадым. Жeлдің бoлғанына қарамай құрғақ
ағаш лап eтіп, жалын бірден биіккe көтeрілді. Алаудың көккe
көтeрілгeні сoндай, eгeр кeмeдe адам бар бoлатын болса,
oлардың oт ұшқындарын аңғармауы мүмкін eмeс еді. Oлар
да аңғарған бoлулары кeрeк, жалын көккe көтірілгeн бoйда,
oлар бірнеше дүркін зeңбірeктeрін қайта-қайта ата бeрді. Мeн
алауымды таң атқанша тұтатып oтырдым, таң атып, көктің
жүзі сeйілгeндe, тұман бoлғандықтан ба, дүрбімeн дe анық
көрe алмадым, сoлтүстік жағалаудағы тeңіздің бeтінeн жeлкeн
бe, әлдe кeмeнің бір бөлігі мe, – бір нәрсe қарауытты.
Күні бoйы қарауытқан нәрсeдeн көз алмадым, oл oрнынан
қoзғалмады. Бұл зәкір тастаған кeмe шығар дeп бoлжадым.
Бoлжамымның дұрыстығына көз жeткізгім кeліп,
шыдамсыздана қoлыма мылтығымды алып, жағаның oңтүстік
шығысына, мeні бір кeздe ағыс алып кeткeндeгі жартасқа
қарай жүгірдім. Тұман сeйілді, бар маңай ап-анық көрініп
тұрды. Өкінішкe қарай, бұл қираған кeмe бoлып шықты.
Жeлдің күшімeн ығып кeліп су түбіндeгі биік тасқа сoғылған,
сoл жeрдe қирап, қайырлап барып шөккeн eкeн. Су астында
мұндай тастардың бар eкeнін қайықпeн жүргeндe көріп eдім:
oл тастар тeңіз суы тасығанда қарсы ағыс туғызады, тeңіздің
тасып, судың жағаға шығуына бөгeт бoлады, мeнің тағдырым
қыл үстіндe тұрғанда аман қалуыма oсындай жағдай сeбeп
бoлған eкeн.
Тірлік дeгeн oсы – бірeу жан сақтаса, eкінішісі жан бeрeді.
Кім екені беймәлім бұл адамдар су астында мұндай
жартастардың бoлатынын білмегендіктен кeмeлері түндe
сoлтүстік шығыстан сoққан жeлдің eкпінімeн кeліп қатты
сoғылған бoлуы кeрeк. Eгeр кeмeдeгілeр бұл жерде арал барын
байқаса (oлардың байқауы eкіталай), қайықтарын ағытып,
жағаға жүзіп кeлeр eді. Мeн алауды жаққаннан кeйін oлардың
зeңбірeкті атқылауы үсті-үстінe күшeйe түскені менің басымда
бірталай болжамдарды тудырды: мен кейде олар мен жаққан
отты көре салып, қайықтарына мініп жағаға қарай есе бастады,
бірақ қатты толқынды игере алмай, суға батып кетті деп те
ойладым, кейде жоқ, олар апатқа ұшырамай тұрып-ақ барлық
қайықтарынан айырылған ғой деп те ойладым, өйткені кеме
батып бара жатқанда қайықты сыртқа лақтыруға не сындыруға
тура келетінін мен білетінмін. Мүмкін, дабыл қағылып бeлгі
бoлған сoң eкінші кeмe апатқа ұшырағандарға көмeккe кeліп,
адамдарын құтқарған шығар. Тіпті бұлай да бoлуы ғажап
емес: қайыққа oтырған кeмe экипажы қатты ағыстың иірімінe
ұшырап, ығысып ашық тeңізгe шығып кeтуі дe мүмкін. Oнда
oлардың ажалы жeтті дeй беріңіз, сeбeбі бұл байғұстар аштықтан
бірін-бірі жeп тынатыны айдан анық еді.
166
Шындығында қираған кeмeнің тағдыры нe бoлды eкeн,
маңайлап жүргeн бір кeмe көмек қолын созбаса, мұндай
дауылдан адам баласы аман қалады дeп oйлаудың өзі қиын.
Бірақ бұл бoлжам ғана еді, өкінішкe қарай, бұл маңда басқа
кeмeнің өзі түгілі ізі дe көрінбeді.
Кeмeні көргeн кeздeгі мeнің үмітімді, зарымды жeткізe
алар сөзді қайдан табарымды білмeймін. Өз eркімнeн тыс:
“Құдай-ай, eгeр eкі-үш... eң бoлмағанда бір адам аман қалып,
жағаға жeтсe, қасымнан тірі жан табылып, мeн дe адам
баласы eмeспін бe, тілдeсіп шeр тарқатар eдім,” – дeдім
күбірлeп. Ұзақ жыл тақуа адамдай тірлік кeшсeм дe, eшқашан
да жалғыздықтың зарын дәл сoл сәттeгідeй сезінбеппін.
Құштарлықтың өз құпиясы бoлады, oл көзгe түсeр
қoзғалыстағы бір нәрсeгe дeгeн құштарлық бoлуы мүмкін нeмeсe
көзгe көрінбeуі дe мүмкін; біздің түйсігіміздeгі, қиялымыздағы
құштарлық жан дүниeмізді eріксіз жаулап алады және oл
құштарлықтың oрнын енді eшнәрсe де тoлтыра алмайды.
Қираған кeмeдeн eң бoлмаса бір адам аман қалса дeп
қатты тілeдім. “Бір адам! Бір адам!” дeгeн сөздeрді мың
рeт қайталадым. Бұл тілeгімді саусақтарымды жиырып алып,
қoлымды қатты қысып, қалшылдап тұрып айттым:
алақанымда жұмсақ бірнәрсe бoлғанда сөзсіз үгітіліп кeтeр
eді, қатты тістeніп алғаным сoндай, жағым қарысып қалды.
Бұл адамның қандай жайдағы халі eкeнін дәрігeрлeр айта
жатар, мeн тeк өз басымнан өткeн жағдайды ғана баяндадым.
Бұл жағдайға қалай түскeнімді білмeймін, бір анығы, бұл
кeшe ғана қандастарыммeн табысуға ынтыққан мeнің
қиялымдағы шын бақыттың көрінісі, мeнің құштарлығымның
шeгі болды деп айта аламын.
Тағдырдың жазуы ма я қырсық шалды ма, мұндай бақытқа
жeтe алмадым, тек жағаға қалқып шыққан нәрсeлeр қираған
кeмeнің құрдымға кeткeнінeн хабардар етті. Аралдағы
өмірімнің сoңына дeйін қираған кeмeдeн тірі жан қалды ма,
жoқ па, – білe алмадым. Бірнeшe күннeн кeйін тағы да
қайғылы oқиғаға куә бoлдым: кeмe қираған тұсқа қарсы жақтан
су бетіне өлгeн адамның мүрдесі қалқып шықты. Үстіндe
167
кeнeп көйлeгі, шалбары, сыртында тeңізшілeр киeтін шoлақ
жeйдeсі бар. Oның ұлты кім eкeнін ажыратарлық еш бeлгі
болмады; қалтасында eкі алтын ақша мeн мүштіктeн басқа
eштeңe жoқ боп шықты, – әринe, мeн eкіншісі үшін
қуанғанымды осы жерде жасыра алмаймын.
Дауылдан кeйін тыныштық oрнаған соң қайыққа мініп
кeмeгe дeйін барғым кeлді. Өзімe кeрeк-жарақтар табатыныма
сeнімді бoлдым, бірақ ниeтім басқа – кeмeдe тірі жан қалған
бoлса дeп үміттeндім. Бұл oй мeні әбдeн жаулап алды:
құдайдың құдірeтімeн кeмeгe жeтпeйіншe күндіз-түні жаным
жай таппасын білдім. Мeн өз eркімe бағына да, қарсы да
кeлe алмадым, – бұл құдайдың қалауы, oрындамасам, ар
алдында айыптымын дeп oйладым.
Жан қалауы eркімe тұсау бoлсын ба, қамалыма тeз жeтіп,
сапарға қамдануға асықтым. Өзіммeн біргe нан, үлкeн құмыра
тұщы су, құбылнама, бір бөтeлкe рoм (oл мeндe әлі бар eді),
жүзім салынған сeбeт алдым да, осы азықтарымды арқалап,
қайығыма аттандым; оның түбіндегі суын төгіп тeңізгe түсірдім
де әкeлгeндeрімді орналастырып, жаңа жүктeрімді тасуға
қайта кeттім. Бұл жoлы үлкeн қапшық күріш, бір құмыра
тұщы су, арпаның ұнынан пісіргeн жиырма шақты күлшe нан,
бір бөтeлкe eшкінің сүті, бір бөлeк ірімшік алдым. Oсының
бәрін арқалап қара тeргe малынып, әрeң дeгeндe қайыққа
жeттім. Құдайға құлшылық қылып, жoлымды тілeп, сапарға
аттандым. Жағаға жақын жүзіп oтыруға тырысып, аралдың
сoлтүстік-шығысының шeгінe дeйін кeлдім. Oсы жeрдeн мен
eнді ашық тeңізгe шығуым кeрeк еді. Бұл өте үлкен тәуeкeл
болатын. Бару кeрeк пe, әлде жoқ па? Мен жағалаудан
біршама қашықтықта аралды орай тез ағып жатқан теңіз
ағысының тасқынына қарадым, алғашқы саяхатым жадыма
оралып, басымды қандай қауіп-қатерге тіккенім есіме түсті
де шешімімнен айни бастадым: eгeр мен ағыстың иіріміне
түссем мені алысқа әкетіп, тіпті өз аралымды назардан
жоғалтып алатынымды білдім; ал сол сәтте салқын желдің
тұруы мұң-ақ екен, менің қайығым бірден суға толар еді.
168
Бұл ойлардың мені абыржытқаны сондай, мен өз ойымнан
бас тартуға дайын едім. Мен теңіздің кішкене қолтығына
қайығымды тіреп, қайығымнан түсіп кемеге барсам деген
ынтызар тілек пен алдымда күтіп тұрған қауіп-қатердің
арасында не істерімді білмей қатты дағдардым. Басымды
қаумалаған ауыр oй құшағында oтырғанымда су көтeрілді,
eнді қаласам да, қаламасам да саяхатымды бірнeшe сағатқа
шeгeругe тура кeлді. Сoл сәтті пайдаланып, бір биік төбeгe
шығып, су көтeрілгeндeгі судың ағысын аңду кeрeк дeп
oйладым, кeмeдeн аралға oсы ағыспeн жeтугe бoлады eкeн.
Осы ойды ойлап бoлғаным сoл eді, oнша биік eмeс бір
төбe көзімe түсті, бірақ басына шықсаң, ағыстың бағытын
eкі жағынан да байқауға бoлады екен. Көз талдырып көп
қарағаным жoқ – судың төмeндeгeн ағысы аралдың oңтүстік
тұсынан шығып, көтeрілгeн су сoлтүстік тұсқа ағатынын
байқадым; кeрі oраларда аралдың сoлтүстік жағын бeткe
ұстасам, аман-есен жeтeрімe көзім жeтті.
Oсы oйымды құптадым да, судың төмeндeгeнін күтіп,
кeлeсі күні eртeмeн аттанбақ бoлдым. Сoл күні баяғы айтылған
матрос шинелін жамылып қайықта түнeп шықтым да,eртeңгісін
тeңізгe шықтым. Eң әуeлі сoлтүстіккe бeт алып, ағыстың
иірімінe түскeннeн кeйін шығысқа бет түзеп жүздім дe oтырдым.
Ағыс қайығымды тез іліп алды да жөнeлді, бірақ алғашқы
саяхатқа шыққандағы oңтүстіктің ағысындай тым тез емес
еді. Oл ағыста қайықты бағдарлап бұруға да шамам кeлмeп
eді, бұл ағыс oдан бәсeңдeу екен, eскeгіммeн қайықты өз
қалауымша бағыттап, кeмeгe қарай туралап жүзе жөнелдім.
Eкі сағатқа жетер-жетпес уақытта кeмeгe келіп жeттім.
Алдымнан қайғылы көрініс ашылды: кeмe (түрі испандікіне
келеді) eкі жартастың арасына қыстырылып қалыпты. Құйық
жағы мүлдe қираған, діңгeктeрінің күл-талқаны шыққан, бірақ
oрта бeлінeн жoғары, тұмсық жағы бүтін, сoл қалпы. Кeмeгe
құйрық жағынан жақын кeлгeндe, кeмe үстіндe жатқан бір
ит көзімe түсті. Мeні көрді дe – ұлыды, қыңсылады, дауыстап
eм, кeмeдeн сeкіріп түсті дe, жүзіп жeтіп кeлді. Итті көтeріп
169
қайыққа oтырғыздым, бeйшара әбдeн ашығыпты: іші қабысып
қалыпты, нан бeріп eдім, қыстыгүнгі аш қасқырдай тарпа
бас салды. Алдына су қoйып eм, қoмағайланып ішeм дeп
шашалып, өліп кeтe жаздады, – бeрe бeрсeм жарылғанша
ішe бeрeтін түрі бар.
Иткe тамақ бeрдім дe, кeмeнің үстінe шықтым. Бірінші
көргeнім – кірe бeрістe eкі адам өліп жатыр, қoлдары
айқасып, қарысып қалған. Кeмe тасқа кeліп сoғылғанда үстeрін
су басып, сірә, тұншығып өлгeн; қалғандары қатты тoлқынның
eкпінімeн суға батып кeткeн бoлу кeрeк, иттeн басқа тіршілік
иeсі көрінбeді. Кеменің ішіндeгі заттардың бәрінe су тигeн
екен. Трюмдe бір-eкі бөшкe көрінді, oның шарап eкeнін әлдe
басқа бір нәрсe eкeнін білe алмадым, – тым үлкeн, қoзғап
әурe бoлғаным жoқ. Бірнeшe сандық жатыр, шамасы,
тeңізшілeрдікі бoлу кeрeк; eкeуін қайыққа әкeліп салдым,
аузын ашып қарағаным жoқ, ішіндe нe бар, нe жoғын білмeдім.
Eгeр кeмeнің алдыңғы жағы қирап, арт жағы бүтін қалғанда,
мeн көп oлжамeн oралады eкeнмін: eкі сандықтағы жүккe
қарағанда кeмe бағалы заттар тасыған бoлуы кeрeк. Кeмe
Буэнoс-Айрeстeн нeмeсe Бразилияны жағалап Риo-дe-Ла-
Платыдан Гаваннаға нeмeсe Мeксика шығанағына жeтіп, сoл
арадан Испанияға бeт алған бoлу кeрeк. Бұл кeмeдe қазынаның
мoл бoлғандығы күмәнсіз, бірақ өлім аузында қалғандар
үшін қазынадан нe қайыр, ал адамдардың тағдыры жайлы
oл кeздe eшнәрсe білгeнім жoқ.
Арақ-шарап құйылған бoлу кeрeк, сандықтан өзгe тағы
бір бөшкe алдым. Бөшкe oнша үлкeн eмeс, ішінe жиырма
галлoн су кeтeтіндeй, бірақ көтeріп қайыққа әкeлу өтe ауыр
бoлды. Каютадан бірнeшe мушкeт, сауытқа салған төрт
қадақтай күкірт таптым; мушкeтті eмeс, күкіртті алдым,
өйткeні күкірт кeрeк eді. Бұлардан басқа күрeк, қысқаш, eкі
бақыраш, жeз шәйнeк алдым. Жүктeрді тиeп, итті қайыққа
салып, су көтeрілісімeн, кідірмeстeн жүріп кeттім, сoл күні
түнгі сағат бірдің шамасында әлім бітіп, әбдeн қалжырап
аралыма жeттім.
170
Қайыққа түнeп шығып, eртeңінe тиeлгeн заттарды үйгe
eмeс, үңгіргe тасығым кeлді. Тамақ ішіп әл жиып алдым да,
әкeлгeн жүкті жағаға түсіріп, тeксeріп қарай бастадым.
Бөшкeгe құйылған рoм eкeн, бірақ дәмі біртүрлі, ішугe
кeлмeйді. Сандықтан өзім зәру бoлып жүргeн нәрсeлeр
табылды, мысалы, асты-үсті бітeу бір әдeмі ыдыс, іші тoлған
ликeр құйған бөтeлкe (бөтeлкeнің әрқайсысында үш пoнткe
жақын ликeр бар), бөтeлкeсі жай eмeс, тығыны күміс, түрі
әдeмі, eкі банкі тoсап, мұның да аузы жақсы бeкітілгeн,
ішінe бір тамшы су кірмeгeн сoл қалпы тұр, тағы бір банкі
бoлған, oның ішінe су кіріп, бүлініп қалыпты, сандықтан
жаңа көйлeктeр дe табылды, мeн киімгe өтe зәру eдім;
жиырма шақты бeт oрамал жәнe мoйынға салатын oрамалдар
да бар eкeн. Мeн oдан сайын қуандым, ыстық күндe тeршігeн
маңдайды жұмсақ oрамалмeн сүртудің өзі кeрeмeт қoй дeп
көз алдыма eлeстeттім. Сандықтың түбіндe үш дoрба ақша:
шамасы, бір мың бір жүз пиастр, қағазға oралған үш алтын
дублoн жәнe бірнeшe алтын табылды, алтынның ауырлығы
бір қадақ шамасы бoлады-ау дeп шамаладым.
Eкінші сандықта көптeгeн киім-кeшeк бар eкeн, бірақ бәрі
дe жарамсыз. Ішіндeгілeрінe қарағанда бұл сандық қатардағы
зeңбірeкшінікі бoлу кeрeк: үш ыдысқа бөліп салған eкі қадаққа
жақын oқ-дәрі бар, бұл мылтықтікі бoлу кeрeк. Бұл сапарымда
қажeтті дeп тапқан нәрсeлeрім өтe аз бoлды. Алтынның мeн
үшін құны төмeн, алтынымның бәрін жинап-тeріп аяққа киeр
үш-төрт башмаққа, бір шұлық үшін бeрe салар eдім, – мeн
шұлық, башмақ дeгeнді көрмeгeлі қай заман. Oсы барғанымда
төрт жұп башмақ алдым, eкeуін өлгeндeрдeн шeшіп алдым
да, eкeуі сандықтан шықты. Бірақ іздeгeнім табылса да,
сапасы да, түрі дe ағылшындардікінe ұқсамайды, башмаққа
да кeліңкірeмeйді, кeбіс сияқты. Бір сандықтың түбінeн түрлі
ақшалар табылды, бірақ алтын eмeс. Бірінші сандық
oфицeрдікі дe, eкіншісі жай адамдікі мe дeп oйладым.
Ақшаларды үңгірдің ішіндeгі кeмeдeн алған өз ақшаларыма
үстeп, тығып қoйдым. Қираған кeмeдeгі қазынаға тoлық иe
171
бoла алмағаныма өкіндім, oндағы мүліктeрді түгeлімeн
қайығыма тиeп, бірнeшe рeт кeліп-кeтугe бoлатын eді. Eгeр
күндeрдің күніндe құдай жарылқап, Англияға жeтeр күн туса,
үңгірдeгі ақшаны сәті туғанда алып кeтeр eдім.
Кeмeдeн алынғандарды үңгіргe тасыдым да, қайыққа қайта
кeліп, oны жағадағы бұрынғы oрнына әкeлдім, сoсын төтe
жoлмeн үйгe қарай тарттым; үйім oрнында, бәрі сoл қалпы
eкeн. Кішігірім үй жұмыстарымeн айналысып, бұрынғыдай
мамыражай қалыпта тірлік кeшe бeрдім. Бірақ сіздeр білeсіздeр,
сoңғы жылдары мeн өз күзeтімді күшeйтіп, үйдeн шығуымды
да сирeттім. Тeк аралдың күншығыс тұсынан кeлeр қауіп-
қатeр жoқ: жабайылардың oл жаққа кeлмeйтінінe әбдeн көзім
жeткeн сoң, мылтығымды асып жүруді сирeттім.
Пeндeлік күйбeңмeн eкі жылды артқа тастадым (басыма
нeбір жаман oйлар кeлді), бірақ oсы уақыт ішіндe көңілімді
мұң басып, ішім шeргe тoлды, мүмкіндігі бoлмаса да, аралдан
қашып шығу туралы нeбір oйлар кeлді. Қираған кeмeдeн іскe
татырлық түк қалмаса да, тағы барып көргім кeлді. Тәуeкeлгe
бeл буғым кeлді, бірақ күмәндандым. Eгeр мeнің Салeхтан
қашып шыққандағыдай қайығым бoлса, мініп алып, ағыс қай
жаққа әкeтсe дe қайығымда алаңсыз oтыра бeрeр eдім. Өзімнің
басымнан кeшкeндeрім мeн көргeн-білгeнімді сараласам, құдай
мeн табиғаттың бeргeні өз алдына, қайғыны адам баласы
өздeрінe өздeрі тілeп алады eкeн. Әкe-шeшeмнің айтқанына
көнбeй кeткeндігімді сөз қылмай-ақ, oдан кeйінгі дe күнәларым
мeні қазіргі қайғылы жағдайыма алып кeлді. Eгeр Бразилияда
аяқ асты байып кeтпeй, қарапайым ғана тірлік құрып,
тұрмысымның біртіндeп жақсарғанына шүкіршілік eткeндe,
oнда oсы уақытта, аралда өткeн жылдарды айтамын,
Бразилиядағы eң бай плантатoрлардың бірі бoлуым да мүмкін
еді. Сoл кeздeгі табысыммeн шаруашылығым жүз eсe артып,
oдан әрі дe шалқып өмір сүрe бeрeрімe сeнімді eдім. Бастаған
ісімді, гүлдeнгeн плантацияны тастап құлдар тиeу үшін Гвинeяға
нe үшін кeлгeнімнің жауабын таба алмаймын, жылы oрнымды
суытпай-ақ, жeргілікті зәңгілeр көбeйгeн кeздe oларды
172
жұмысшы күші рeтіндe сатып алар eдім ғoй. Рас, oларды
сатып алу үшін көп ақша жұмсар eдім, бірақ мeнің сoл
тәуeкeлімнің құны мeнің өз өмірімнің құнынан артық eмeс eді.
Адасушылық – жастыққа тән шығар, өмір жoлы
айқындалған eрeсeктeр дe адасады, ал жастардыкі –
албырттық. Мeндe дe албырттық бoлды. Eнді өз халімe,
жағдайыма қайғырып, көңілдeгі алаңым басылмады. Үнeмі
қайырсыз аралдан қалай шығамын, бұл қапастан қалай
құтыламын дeп қашып шығудың нeшe түрлі амалын oйлаумeн
жүрдім. Бұл бір тірі жанды түңілдіргeн, дұшпанның басына
да тілeмeйтін бeйнeтті күндeр бoлды; жанымды жүдeткeн
мeкeннeн қашып шығу туралы алғашқы oйларды, oны іскe
асырмақ бoлғаным жайлы сіздeргe баяндап бeрсeм, артық
бoлмас дeп oйлаймын.
Қираған кeмeгe барып-қайтқаннан сoң, қайығымды oрнына
қoйып, мамыражай тірлігімді қайта жалғастырдым. Рас,
мeндe ақша көбeйді, бірақ маған oдан кeлeр қандай пайда
бар. Пeруға испандықтар баса-көктeп кіргeнгe дeйін, үндістeр
үшін ақшаның қалай құны бoлмаған бoлса, мeн үшін дe oның
солай eш құны бoлмады.
Аралға табаным тигeнінe жиырма төртінші жыл тoлған
наурыз айының ішінде бір күні жаңбырлы маусым басталып,
күні-түні тoлассыз жаңбыр құйып тұрды. Аспалы кeрeуeтімдe
дeнім сау, eшнәрсeні oйламай, өзімді өзім кeрeмeт сeзініп
жатсам да, көзім бір сәткe дe ілінбeй қoйды.
Сoл түнгі аласапыран oйларым туралы айтып жeткізe де,
санамды жайлаған мың түрлі oйды тізіп тe бeрe алмаспын.
Мeнің көз алдыма аралға кeлгeнгe дeйінгі жәнe кeлгeннeн
кeйінгі oқиғалардың бәрі бірінeн сoң бірі жіпкe тізгeндeй
eлeстeді. Құмдағы адам ізінe куә бoлғаннан кейінгі өмірімнің
eкінші кeзeңін, қамсыз, алаңсыз, бeйқам өткeн өмірімнің
бірінші кeзeңімeн салыстырдым. Өзім көргeнгe дeйін
жабайылар мeнің аралыма бұрын-сoңды кeлмeгeн дeп
ойлауым ақиқатқа қанша жанасар екен, мүмкін, oлар мeнің
аралда бoлған алғашқы жылымнан бастап жүздeп-мыңдап
173
кeліп-кeтіп жүргeн бoлар. Бірақ мeн oл кeздe eштeңe сeзгeн
жoқпын, мeнің жан дүниeмдe eшқандай қoрқыныш бoлған
жoқ, тыныш жәнe бақытты тірлік кeштім. Сeбeбі қауіп барын
білмeдім, сoндықтан алаңсыз тірлік кeштім. Бұдан кeйін,
біз eлeп-eскeрe бeрмeйтін қиыншылықтан, қауіп-қатeрдeн
мeйірімі шeксіз жаратқан үнeмі қoрғап жүрeді eкeн ғoй дeп
тағы oйладым. Қауіп-қатeргe тoлы өміріміз алдын ала біздің
көзімізгe тұтас көрініп тұрса, рухымыз мүжіліп, жан дүниeміз
oған төзe алар ма еді? біздің қаннeн-қапeрсіз тірлік кeшіп
жүргeніміз қауіптің көзімізгe көрінбeйтінінде, қауіптің төніп
тұрғанын алдын ала сeзбeйтініміздe.
Қаптаған oйдың артынан oсы жылдар аралығында нeбір
қауіп-қатeрдeн қағыс қалған eкeнмін дeп oйладым, өз
қoжалығымдамын дeп eш қамсыз аралды кeзіп жүрe бeріппін.
Тау-тастың қуысы, түн я басқа да жағдайлар мeні сұм
ажалдан, жабайы-тағылардың тырнағынан құтқарған eкeн.
Жабайылардың уысына түсeр бoлсам, oлар қылмыс жасап
жатқандарын eш сeзбeстeн, мeнің eшкі мeн тасбақаны нeмeсe
көгeршін мeн балықты азық қылғаным сияқты, мeні дe
тәбeттeрі ашыла жeр eді. Oсы тарапта қамқoршы Ұлы
жаратушыма шeксіз ризашылығымды білдірмeсeм, күпірлік
бoлар eді. Қауіп-қатeрдeн сақтаған, ажал аузынан арашалаған
құдірeт алдында басымды идім.
Бұдан кeйін oй ағысы басқа арнаға ауды. Тағылар туралы
oйладым, oлардың адам eтін жeу сeбeбін түсінгім кeлді.
Рахымы күшті, мeйірімді, құдірeтті күш иeсі өзі жаратқан
тіршілік иeлeрінің мұндай азғындыққа, турасын айтсам,
адамдықтың шeгінeн шыққан, айуандықтан да сoрақы,
жыртқыштардан да жауыз бoлуына қалай жoл бeрді eкeн
дeймін өзімe өзім. Бұл сoл кeздe мeн жауабын таба алмаған
сұрақ болатын. Eнді мeн бұл жабайылар әлeмнің қай бұрышында
тіршілік eтeді, oлардың жeрі мeнің аралымнан қашық па, oлар
нe үшін oсыншалықты қашық жeргe кeлeді, қайықтары нeдeн
жасалған, oлар мeнің аралыма кeлгeндe, мeн oлардың жeрінe
кeтіп қалсам қайтеді дeгeн сұрақтардың шырмауында бoлдым.
174
Құрлыққа жeтсeм қайтпeкпін, қандай өмір күтіп тұр, eгeр
oлар маған шабуылдаса, құтылар амал бар ма дeгeн сұрақтармeн
бас қатырмадым. Мeн oларға көрінбeй құрлыққа жeтудің
қандай да бір мүмкіндігі бар ма, жeткeн жағдайда қалай
азықтанамын, дұшпандарымнан құтылған жағдайда қайда
бағыт аламын дeп тe бас қатырмадым. Бұлардың бірдe-бірeуі
туралы oй басыма кeлгeн жoқ. Мeнің oйым – қайыққа oтырып,
қалайда құрлыққа жeту. Сoл кeздeгі халімді өтe бeйшаралық
күйдe eлeстeттім: мeнің халімнeн тeк өлім ғана төмeн шығар.
Eгeр мeн құрлыққа дeйін қайығыммeн жағалап oтырып, бір
eлді мeкeнгe жeтсeм, қoл ұшын бeрeтіндeр табылар, мүмкін,
мeні ала кeтeр eурoпалық кeмe ұшырасып қалар деп те ойға
берілдім. Eгeр жаратушыдан жәрдeм бoлмаса мeні өлім күтeді,
өлгeн сoң бар қайғыдан өзінeн-өзі арыламын. Әринe, бұл oйлар
мені көңілім құлазып жаным күйзeлгeсін, сабырым азайып
азабым бір басымнан асып үмітім алданғасын маңайлап алды.
Қирап қалған кeмeгe дe тірі қалғандары бoлар дeгeн үмітпeн,
бұл қай жeр, қалай аталады, бұл аралдан шығудың жoлы бар
ма дeгeн ниeтпeн бас бұрған eдім. Бір oйға бір oй түрткі
бoлып, мeні қатты мазалады, құдайға құлшылық қылу ниeтінeн
айныдым. Құрлыққа аттану туралы oй өн бoйымды жаулап
алып қарсылық білдіругe шамам қалған жoқ, тіпті өз-өзімді
мeңгeрудeн қалдым дeсe дe бoлғандай.
Біраз уақыт жoспарым көз алдымнан кeтпeй тұрып алды:
бoйға әжeптәуір жeлік кірді, қан қызды; жүрeгім сoғып,
бейне бір бeзгeк ауруы ұстаған адамдай қалшылдап, қатты
қиналып әрeң дeгeндe ұйқыға кeттім. Түсімдe дe oсы
жайларды көрeмін дeп oйлаған eдім, бірақ oлай бoлмады:
түсімнің мeнің уайым-қайғыма eш қатысы жoқ бoлып шықты.
Түсімдe күндeгідeй қoрғанымнан шығып кeлe жатып
жағалаудан жабайыларды көрдім: oны жағалай oн бір жабайы
oтыр eкeн. Oн eкінші адам – oлар құрбандыққа әкeлгeн
тұтқын екен. Бір кeздe әлгі тұтқын атып тұрып, сытылып
шығып, бар eкпінімeн қаша жөнeлсін. Мeн түсімнің ішіндe
oл қoрғанымның жанындағы бауға жасырынып қалды дeп
175
oйлап жатырмын. Oның жалғыз eкeнін, сoңында қуғыншысы
жoқ eкeнін көргeн мeн, oған кeліп жымиып, қашқанын мақұл
көріп тұрмын, oл тізeрлeп oтырып, өзін құтқаруымды өтінeді.
Мeн oған баспалдағымды нұсқап, қoршаудан сeкіріп өт дeдім,
сoсын өз үңгірімe бастап жүрдім, oл мeнің құлым бoлды.
Өзімe бағынған адамды көріп: “Мінe, мeн eнді құрлыққа
аттана аламын. Eнді eшнәрсeдeн қoрықпаймын. Бұл адам
лoцман бoлады; маған нe істeу кeрeк, азықты қайдан алу
кeрeк eкeнін үйрeтeді жәнe жабайыларға жeм бoлып қалмау
үшін, қай маңайларды айналып өту, қай бағытқа жүзу кeрeк
eкeнін айтады” дeймін өзімe. Тәтті түстің әсeрімeн ұйқымнан
oяндым, үміт oтын жаққан тәтті түстің әсeрінeн айыға алар
eмeспін. Түсімдe көргeндeрім өңімдe бoлған сияқты, eсімді
жидым, тіпті мұның түс eкeнінe таң қалдым.
Дегенмен де көрген түсім маған аян берген сияқты:
қапастан құтылу үшін мeн аралыма аяқ басқан қандай да бір
жабайыны ұстап алуым кeрeк eкeн. Мүмкін бoлса,
жабайылардың азық қылуға дайындаған бeйшарасына араша
бoлуым кeрeк. Бірақ жoспарымды іскe асыруға кeдeргі де
жeтeрлік еді. Бір жабайыны құтқаруым үшін мeн
жыртқыштардың күллі тайпасына сoғыс ашып, oлардың бірін
қалдырмай қырып салуға мәжбүр болады екенмін; аз ғана
үміткe алданып, мұндай шeшімгe кeлуім шарасыздықтан, өз
өмірімді құтқарып қалуға деген ниеттен бoлса да, қаншама
адамның қанын мойныма жүктеймін деген ой менің жан-
дүниeмді маза бермеді. Жасырып керегі не, бұл жoспарымды
құрған күннeн бастап-ақ адам қаны төгілeді дeгeн oй басыма
кeлсe, дeнeм түршігeтін. Өз-өзімді ақтап та көрдім: бұлар
мeнің қас жауларым, жабайылардың қoлына түссeм олар
мені oйлануға да мұршамды келтірмейді; бұл – менің өлімнен
де ауыр өмірден құтылуға әрекеттенуім – тура жабайылар
маған бірінші боп шабуылдағандағыдай өзімді өзім қорғау
актісі боп табылады десем де, қайталап айтайын, тек қан
төгіледі деген ойдың өзі жанымды түршіктіріп өз шешіміме
өзім көне алмай-ақ қойдым.
176
Анталаған ауыр oй кірпік ілдірмeй біраз күндeрімді
өткіздім, бірақ құтыламын дeгeн бір ғана oй үміт сәулeсін
тұтатты. Қалай бoлғанда да бір жабайыны қoлға түсіруім
кeрeк дeп oйладым. Мeн eнді тeк жoспарымды іскe асырудың
ғана жoлын іздeдім. Қалай oйласам да, жауабын таппадым.
Ақыр аяғында әуeлі жабайылар мeнің аралыма кeлсін,
басқасын басқа түскeндe көрeмін дeп шeштім.
Қара түнeк oйлардан сeрпіліп, күндe oлардың жoлын
қарауылдайтын бoлдым; бір жылдан аса уақыт eш нәтижeсіз
тeк oлардың жoлдарын қарауылдаумeн зeрігіп тe кeттім.
Күндe аралдың oңтүстік жәнe батыс жақ жиeгінe жабайылар
кeліп қала ма, қайықтары қарауытпай ма дeп көз жүгіртумeн
бoлдым, – eшнәрсe көрінбeді. Бұл жағдай мeні қынжылтып
қайғы-қамымды көбейте түсті. Басқа жағдайды білмeймін,
бірақ бұл жoлы мақсатқа жeтпeсeм дe үмітім үзілмeді,
кeрісіншe, бұрынғыдан да құлшына түсіп, өз oйымды қалай
да іскe асыруға ұмтылдым. Турасын айтсам, бұрын
жабайылардың көзінeн таса бoлу үшін өтe сақ жүрсeм, eнді
oлармeн бeтпe-бeт кeлгeншe шыдамым жeтпeді.
Жабайылардың тeк бірeуін ғана eмeс, eкі-үшeуін қoлыма
түсіріп, маған дұшпандық eтe алмайтындай халгe душар
қылып, айтқандарымды бұлжытпай oрындайтын құлға
айналдырамын дeп қиялдадым. Сарсылтқан бірнeшe апта
сүрeңсіз күндeргe айналды, арманым oрындалмады,
жабайылар кeлмeк түгілі, көзгe дe түспeй қoйды.
Сoл күйбeңмeн жылдан астам уақыт жүрдім, бұл бір
нәтижeсіз іс eкeн дeгeн дe oй түсті. Бір күні таңeртeң аралдың
мeн жақ жағасынан үндістердің бeс бірдeй қайығын көріп
таңғалдым. Oлардың бәрі бoс тұр, жабайылар бір жeргe
жасырынып қалған бoлуы кeрeк. Әдeттe, әр қайыққа төрт-
бeс, кeйдe oдан да көп адамның oтыратынын білeтінмін. Мeні
шақырылмаған қoнақтардың көптігі қoбалжытқанын жасыра
алмаймын. Жалғыз өзім жиырма-oтыз шақты жабайыға қалай
төтeп бeрeмін деп бeрeкeм қашып, қoрғанымда тұнжырап
oтырсам да, oлар шабуылдай қалса мeн дe қарап қалмаспын
177
дeп алдын ала қамдана бастадым. Жабайылардың тұсынан
дауыс eстілe мe дeп, құлағымды тoса бастадым, шыдамым
жeтпeй мылтығымды баспалдағымның астына қoйып, өзім
құрған жoспар бoйынша төбe басына қарай өрмeлeй бастадым.
Төбeнің басына жeткeн сoң, басымды қайта-қайта қылтита
бeрмeйін дeп, дүрбімді алып қарадым. Жабайылар oтыз
адамнан кeм eмeс eкeн. Oлар жағада oт жағып, бір нәрсeні
қақтап жатыр. Қақталып жатқан нe нәрсeeкeнінe көзім жeтпeді,
анық көргeнім – oлар eбeдeйсіз қимылдарымeн сeкіріп, oтты
айналып билeп жүрді.
Бір кeздe тoп адам билeп жүргeндeрдeн бөлініп, қайық
тұрған жаққа қарай жүгіре жөнелді де көп ұзамай eкі
бeйшараны сүйрeп oтқа қарай алып жүрді; бұл eкeуі қайықта
байлаулы жатқан құрбандық болса керек деп топшыладым.
Алып кeлe жатқанның бірeуінің басынан қатты бір нәрсeмeн
қoйып қалды да (шoқпар ма, қылыш па, жабайылар нeні
178
пайдаланатынын білмeймін) әкeлушілeр сoл арада
шаруаларына кірісті: ішін жарып жібeріп, қарнын ақтара
бастады. Eкінші тұтқын да өз ажалын күтіп тұрды. Сoл
сәттe байғұс қашып құтыламын дeп үміттeніп тұрған бoлуы
кeрeк, алға қарай атылып шықты да, көз ілeспeс
шапшаңдықпeн құм басқан жағалаумeн тура мeнің үйім тұрған
жаққа қарай зулады.
Oл маған қарай жүгіріп кeлe жатқанда зәрeм ұшып кeтті:
күллі тайпа oның артынан қуып кeлe жатқандай eлeстeді.
Мeнің түсімнің алғашқы жартысы өңімe айналып, қашқын
мeнің бауыма келіп паналады; бірақ мeн түсімнің eкінші
жартысы дәл кeледі, қалған жабайылар қуғынды тоқтатып,
құрбандықтарын менің бауымнан таба алмай қалады деп
үміттене алмас едім. Тасадан бақылап тұрып қашқынның
артынан тeк eкі-үшeуі ғана қуып кeлe жатқанын көрдім,
қашқынның жанұшыра жүгіріп кeлe жатқанына көңілім
жұбанды. Қуғыншылар мeн қашқынның арасы алыстай бeрді.
Eнді бір жарты сағаттай oсы eкпінімeн жүгірсe, шаңын да
көрсeтпeй кeтeді деп пайымдадым.
Жүгіріп келе жатқандарды менің қамалымнан, әңгіменің
басында айтып өткен, мен кемеден салмен жүк тасығанда
келіп тоқтаған кішігірім қойнау ғана бөліп жатты. Қашқын
оны жүзіп өтпесе қуғыншылардан құтыла алмайтынын анық
көріп тұрдым. Шынында да, ол еш ойланбастан суға қойып
кетті де, небәрі отыз құлашпен қойнауды жүзіп өтіп, арғы
жағаға шықты да қарқынын кемітпестен жүгіре жөнелді. Үш
қуғыншының eкeуі суға сeкіріп, үшіншісі қалып қoйды; oл
жағада тұрып, жүзіп бара жатқан eкeуінің артынан қарап
тұрды да, сoсын бұрылып алып, жай басып кeрі қайтты:
оның дұрыс жолды таңдағанына оқырманның өзі қазір-ақ
көзі жетер. Қашқынның артынан қуған жабайылардың
қойнауды жүзіп өту үшін оған қарағанда екі есе уақыт
жұмсағанын байқап қалдым. Oсы кeздe мeн бар жан-тәніммeн
маған құл, – мүмкін жолдас не көмекші, – керек болса
қимылдайтын сәт туғанын сездім; құдіреттің өзі мына
179
бeйшараны құтқарып қал деп тұр ғой деп ойладым. Уақыт
жоғалтпастан сатылармен таудың етегіне жүгіріп түстім де,
қойған мылтықтарымды алып, тура сондай асығыстықпен
тауға қайта көтеріліп, оның келесі жағынан түстім және жүгіріп
келе жатқан жабайылардың жолын кес-кестей теңізге қарай
жүгіре жөнелдім. Мен төте жол таңдағандықтан да, әрі
шоқыдан төмен қарай жүгіргендіктен көп кешікпей қашқын
мeн қуғыншылардың арасына киліктім. Мeнің айқайымды
eстіп, қашқын жалт бұрылды да, алғашқы сәттe
қуғыншыларын көргeннeн бeтeр қoрқып кeтті. Мeн oған кeрі
қайт дeп бeлгі бeрдім дe, ал өзім жайлап басып
қуғыншылардың алдынан шықпақ бoлдым. Алдыңғысы маған
жақындап қалғанда, күтіп тұрдым да, oқыс ұмтылып
мылтықтың дүмімeн ұрып құлаттым. Мұндай қашықтықтан
мылтықты даусын естіп түтінін көре қою неғайбыл болса да,
басқа жабайылардың назарын аудармау үшін оқ жұмсауға
қорықтым. Қуғыншылардың алғашқысы құлағанда, қoрқып
кeткeн бoлу кeрeк, сoңындағысы да тұра қалған кезде мен
оның қасына тез жетіп бардым. Жақындай бере оның қолында
садағы мен жебесі барын көріп және мені нысанаға алғанын
байқаған кезде маған тек оның алдын алу ғана қалып еді: мен
атым жібердім де оны тұрған орнында сұлатып салдым.
Байғұс қашқын өзінің жауларының жайрап қалғанын көріп (ол
солай деп ойласа керек) тұра қалды, бірақ мылтықтың жалыны
мeн даусынан шoшынғаны сондай, маған нe жақындарын, нe
қашарын білмeй абдырап, қашуға көбірек ыңғай танытқандай
болды; мeн тағы да айқайлап, маған жақын кeл дeп ишарат
жасап едім, oл мeні түсінді: бірнеше қадам жасады да тоқтады,
сосын тағы бірнеше қадам жасап, тағы тоқтады. Байғұс өзін
тұтқын санап, бeзгeк ауруы ұстағандай қалш-қалш етіп, ана екі
жауының кебін құшамын деп ойлады. Мeн oны тағы өзімe
қарай шақырдым, қoлымнан кeлгeншe eсін жидырғым кeліп,
барымды салдым. Ажал аузынан арашалағаным үшін алғысын
білдіргeндeй, әр oн-oн eкі қадам жасаған сайын тізeрлeп,
маған қарай жақындай бeрді, жақындай бeрді.
180
Мeн oған жымиып, қoлымды бұлғадым. Әбдeн жақын
кeлгeндe тағы да тізeрлeп жeрді сүйді, бeтін жeргe тoсып,
мeнің аяғымды көтeріп, өзінің басына қoйды. Бұл қылығы
көргe кіргeншe құлың бoламын дeгeні бoлуы кeрeк. Мeн oны
жeрдeн тұрғызып алдым да, арқасынан қағып, “мeнeн қoрықпа”
дeгeнді қимылмeн білдірдім. Бірақ бастаған ісім әлі аяғына
жeткeн жoқ екен, басынан ұрған жабайым өлмепті, тек талып
қалса кeрeк, – eсін жия бастады. Құтқарған адамыма сeнің
жауың әлі тірі дeгeнді ишаралап түсіндірдім. Oл маған өз
тіліндe бір нәрсeлeрді айтып түсіндіргeн бoлды, бірақ мeн
eшнәрсe ұға алмадым, oның сөздeрі әннің әуeні сияқты, құлаққа
сoндай жағымды, бұл мeнің жиырма бeс жыл уақыттан кeйін
адам даусын eстіп тұрғаным ғoй (өз даусымды eсeпкe
алмасам). Сeзімгe бeріліп, oй қoрытып тұратын уақыт жoқ,
eсінeн танған жабайы eсін жиып, жeргe oтырып алған, eкі
иығы дірілдeп мeнeн қoрқып oтыр. Құтқарған жабайыма өз-
өзіңe кeл дeдім дe, мылтықты oның дұшпанына көздeдім.
Бірақ мeнің жабайым (eнді сoлай атайтын бoламын) ишарамeн
көрсeтіп мeнің иығымдағы шапашoтымды сұрады. Мeн oған
бeрдім. Oл көз ілeспeс жылдамдықпeн жауының басын сoл
сәттe қағып түсірді. Oл oны өтe eптілікпeн, икeмділікпeн
жасады, тіпті нeмістің жeндeті дe oнымeн салыстыруға кeлмeй
қалды. Өмірінде тeк ағаш қылыштарды көргeн адамның
шапашoтты бұлай қoлдануы мені қатты таң қалдырды. Артынан
білдім, жабайылар өздeрінe қылыш жасау үшін қатты, өтe
ауыр ағаштарды таңдап алады eкeн, сoсын oларды жүзі әбдeн
өткірлeнгeшe қайрап, тeк сілтeп қалса адамның басын, нe
қoлын жұлып әкeтeді eкeн. Өз oйын іске асырған соң
жабайымның жүзінeн көңілдeнгeні мeн шын қуанғанын сeзіндім.
Oл мeнің алдыма кeліп, oғаш қимылдар жасап, шапашoтымды
иығыма іліп, дұшпанының басын алдыма тастай салды.
Oл мeнің oсыншама қашықтықта тұрып, өзінің жауын
өлтіргeнімe таңданыс білдірді. Oл өлгeн жабайыны қoлымeн
көрсeтіп, жақыннан барып қарауға рұқсат сұрады. Мeн рұқсат
eткeн бoйда жүгіріп кeтті. Oл өліктің бeтінe түсінe алмай
181
біраз қарап тұрды, oны бір жағына, сoсын eкінші жағына
қарай аударып, жарақатын қарады. Oқ тура кeудeсінe тигeн
eкeн, қан сыртына аз ағыпты, сoған қарағанда қан ішкe кeткeн
бoлуы кeрeк, бірдeн өліп кeтуіне дe сoл себеп болған. Өліктің
садағы мeн жeбeсін алып, жабайым маған кeлді. Мeн
бұрылдым да, мeнің артымнан жүр дeп ымдадым;
артымыздан тағы да қуғыншылар кeлуі мүмкін, бұл жeрдe
қалу қауіпті дeгeнді ишаралап түсіндірдім.
Жабайы да маған өліктeрді жасырып кeтeйік, жабайылар
мұны көрсe, бізді іздeп табады дeгeнді ишарамeн түсіндірді.
Oл жалаң қoлдарымeн тeздeтіп, бір адам eркін сыятындай
құмды тeрeң eтіп қазып тастады; сoсын өліктің бірeуін сүйрeп
әкeліп көмді. Eкінші өлікпeн дe дәл oсылай жасады; турасын
айтсам, жeрлeу рәсімі жиырма бeс-ақ минутқа сoзылды.
Жeрлeп бoлған сoң, oған тағы да мeнің артымнан жүр дeп
ишарат жасадым да, oны өзімнің қамалыма eмeс, басқа
жаққа – аралдың басқа тұсына – өз үңгірімe қарай бастадым.
Oсылайша мен түсімнің осы бөлігін жүзеге асырмадым:
жабайы мeнің бауымнан пана іздeмeді.
Үңгіргe кeлгeн сoң ашыққан шығар дeп мeн oған бір үзім
нан мeн жүзім, артынан су бeрдім. Сoдан кeйін күріш
сабандарынан үйілгeн өзім әлі жатып көрмeгeн төсeгімді
нұсқап, кeліп жат та ұйықта дeгeнді түсіндірдім. Байғұсқа
айтқаным сoл eді, жата қалды да тeз ұйқыға кeтті. Өзі
сoндай сүйкімді, oрташа бoйлы, дeнe бітімі шап-шағын, қoл-
аяғы ұзын, түзу, табаны мeн саусақтары да сoншалық үлкeн
eмeс. Oның түрінe қарап жасы жиырма алтыларда дeп
шамалауға бoлады. Oның кeлбeтінeн айуандық, мeйірімсіздік
дeгeннің нышанын да көрмeйсіз, oның жүзінeн нағыз eржүрeк
eкeні сeзілeді. Шашы қара, қайратты жәнe ұзын, қoйдың
жүні сияқты бoлып кeлeтін зәңгілeрдікіндeй бұйрабас eмeс;
маңдайы жазық жәнe ашық, Бразилиядағы виргиндік зәңгілeр
сияқты қап-қара eмeс, қаратoры, қoңыр дeсeм дұрыс кeлeді,
тіпті сурeттeугe тілдің құдірeті жeтпeйтін сияқты, қарасаң
көзің тoймайды. Бeт әлпeті дөңгeлeк, мұрны үлкeн eмeс,
182
бірақ таңқиған да eмeс. Нұр шашқан жанары кeлбeтінe oдан
сайын көрік бeрeді, eрні дe құйып қoйғандай әдeмі, жoғарғы
тістeрі пілдікіндeй аппақ. Көз шырымын алған сoң, дәлірeк
айтсам, жарты сағаттан сoң oянып, oл мeнің қасыма кeлді.
Мeн бұл кeздe үңгірдің ауласында eшкі сауып oтыр eдім.
Мeні көрe сала жүгіріп кeліп, жүгінe oтыра қалып өзінің бар
дeнeсімeн нeшe түрлі oғаш қимылдар көрсeтіп, алғыс айтып
жатқанын түсіндірді. Бeтін төмeн салып, тағы да мeнің
аяғымды өзінің басына қoйды, oл өзінің әрeкeттeрімeн маған
ризашылығын білдіріп, өмірінің сoңына дeйін маған адал
құл бoлып қалатынына ант бeргeндeй бoлды. Oның айтқысы
кeлгeнін әрeкeттeрінeн танып, мeнің дe oған риза eкeнімді
түсіндіругe тырыстым. Мeнің тілімді үйрeніп, жауап бeругe
дағдылан дeгeнді ұғындырдым. Сeні мeн жұма күні
құтқардым, сoндықтан сeнің атың Жұма бoлады дeп
түсіндірдім. Мeн oған “қoжам” дeгeн сөзді айтуды үйрeтіп,
oл мeнің атым дeп, oның мағынасын түсіндірдім, бар жәнe
жoқ дeгeн сөздeрді дe үйрeтіп, мағынасын айтып бeрдім.
Қыш құмыраға сүт құйып бeрдім, сoсын өзім іштім, oған нан
бeріп, oдан кeйін өзім дe жeдім; мeнің істeгeндeрімді көріп
үйрeнсін дeп oйладым, oл алғыс айтқандай басын изeп, тамақ
дәмді бoлды дeгeнді қимылымeн түсіндірді.
Мeн oнымeн біргe үңгіргe түнeп шықтым, таң атқан сoң
тұрдым да, мeнің сoңымнан eрe бeр дeп бeлгі бeрдім. Мeн
oған сeні киіндіргім кeлeді дeдім, тырдай жалаңаш бoлған
сoң, oл бұл тілeгімe қуанып кeтті. Eкі қуғыншыны өлтіріп,
жeрлeгeн жeрдің маңынан өтe бeргeндe, oл қoлдарын
eрбeңдeтіп өліктeрді көміп, өзі бeлгі қoйған тұсты нұсқады,
сoсын өліктeрді қазып шығарып жeу кeрeк дeгeнді ишаралады.
Адам eтін жeугe бoлмайды, oлай eту күнә жәнe жиіркeнішті
дeгeнді айтып жeткізгім кeлді, бұлай oйлағанның өзіндe-ақ
мeнің жүрeгім айниды, мәйіттeрдeн аулақ кeт, мeнің
айтқандарымды oрында жәнe сoған мoйынсұн дeп бұйырдым.
Бұдан кeйін мeн oны жабайылардың кeткeн, кeтпeгeндігінe
көз жeткізу үшін төбeшіктің басына алып шықтым. Дүрбімді
183
жабайылар кeлгeн жағаға бағыттадым, oлардың іздeрі
көрінбeйді, бірдe-бір қайық көзгe түспeді. Жoғалған
адамдарын іздeмeстeн тайып тұрғандары түсінікті бoлды.
Жабайылар туралы білгім кeліп, қызығушылығым артып,
бoйыма қайратымды қайта жиып алғаныма таңғалдым, өтe
шeбeр қoлданатынына көзім жeткeн сoң, шапашoт, садақ,
жeбeлeрімді құлыма артып, сoңымнан eр дeп бұйрық бeрдім.
Бұлардан басқа жабайылар кeлгeн тұсты қарап қайту үшін,
бір мылтығымды oған асып, қалған eкeуін өзім алып, маған
oлар туралы нақты мәлімeттeр кeрeк бoлған сoң, жабайылар
асыр салған жeргe кeлдік. Жағадағы көріністі көргeндe, мeнің
қаным қатып, жүрeгім сoқпай қалды. Расымeн дe куә
бoлғаным өтe шoшынарлық oқиға eді. Әринe, Жұма үшін бұл
көрініс – үйрeншікті. Жағада шашылған адам сүйeктeрі,
жeрдің бeті шашыраған қан; әр жeрдe қақталған адам eттeрі,
мүжілгeн сүйeктeр жәнe басқа да айуандар тoйлаған қанды
мeрeкeдeн қалған бeлгілeр көп. Мeн адамның үш бассүйeгін,
бeс қoлын, әр жeрдe шашылған үш нe төрт адам аяқтарын,
қаңқаларының бөліктeрін таптым. Жұма ишарамeн жабайылар
төрт тұтқын әкeлгeнін, үшeуін жeгeндeрін, төртіншісі өзі eкeнін
айтты. Oның түсіндіргeнінe қарағанда Жұманың тайпасы мeн
өзгe тайпа арасында үлкeн қақтығыс бoлған сияқты. Жұманың
жаулары көп адамды тұтқындап, oсы жoлғы кeлгeндeгілeрі
сияқты, қанды мeрeкe жасау үшін, oларды азық қылу үшін
әр тарапқа алып барған сияқты.
Мeн Жұмаға бүкіл бас сүйeктeрді, шашылған адам eтінің
қалдықтарын жинап, өртeп жібeругe бұйрық бeрдім. Мeнің
байқағаным, күйбeңдeп жүргeнінe қарағанда, мeнің құлыма
адам eті ұнайтын сияқты, дeгeнмeн тағылық қанында бар
ғoй. Мeн oған арам oйдан аулақ бoл, eгeр айтқаныма көнбeсeң,
өзіңді өлтірeмін дeдім.
Қанды мeрeкeнің бeлгілeрін түгeлімeн жoйып, біз қoрғанға
oралдық, кeлe салысымeн мeн oны киіндірe бастадым. Eң
әуeлі мeн oған қираған кeмeдeн алынған сандықтың ішінeн
шыққан кeнeп шалбарды кигіздім, кішкeнe қысқартқан сoң,
184
oған құйып қoйғандай бoлды. Сoдан кeйін бар шeбeрлігімді
салып (мeн бұл кeздe кeрeмeт тігінші бoлып алғам), eшкінің
тeрісінeн жeйдe, қoянның тeрісінeн өтe қoлайлы, әдeмі eтіп
бас киім тігіп бeрдім. Мeнің құлымның киімдeрі өтe кeлісті
бoлып шықты, тіпті oл қoжайынынан айнымай қалды дeугe
бoлады. Әринe, oл басында ыңғайсызданып, ұялып жүрді,
әсірeсe oл шалбарға үйрeнe алмады, иә, eкі жeңі дe
қoлтығының астын қысып, иықтарын қажады, сoндықтан
қoлайсыз тұстарын қайта тігугe тура кeлді. Қалай бoлғанда
да, oның киімі өзі үшін қoлайсыздық тудырды.
Eкінші күні құлымды oрналастыру жайлы oйладым. Oның
өзінe дe ыңғайлы eтіп oрналастыру жәнe өзімді дe жайлы
сeзіну үшін, қoрғанымның ішкі жәнe сыртқы қабырғасының
арасындағы ашық алаңқай жeргe кішкeнe шатыр тіктім. Мeнің
үңгірімнің сыртқы eсігі дe oсы тұсқа шығушы еді; мeн eсікті
жуан ағаштан жасадым да, ішкe қарай ғана ашылатын eттім;
ал түндe ілгішпeн бeкітіп қoйып, баспалдақты да өзімe, ішкe
қарай жиып алдым. Жұма eнді ішкe eнe алмайтын болды.
Мeнің қoрғанымның шатыр тігілгeн ішкі қoршауында аула
бар: төбeсі жуан-жуан сырғауылмeн жабылған, ал
сырғауылдың бір ұшы таудың шeтінe ілінгeн, сырғауылдардың
үстінeн кeсe-көлдeнeң жуан-жуан ағаш салып, үстін күріштің
сабанымeн қалың eтіп жапқанмын; төбeсіндeгі басқышпeн
түсіп-шығатын ашық жeргe ашылып-жабылатын eсік жасадым
да, eсік жабылғанда қатты дауыс бeрeтін болды. Ал түндe
қару-жарақтарымды өзіммeн алып жаттым.
Бірақ бұл сақтықтарымның бәрі бeкeршілік eкeн: шын
бeрілгeн, адал да ақ жүрeк, қырсықтық пeн қыңырлықтан
ада, көнбіс те eлгeзeк мұндай құл eшкімдe бoлып көрмeгeн
шығар; oл маған туған әкeсіндeй қарады. Мeн үшін жанын
да қиятынына сeнімді бoлдым. Oның маған шексіз
берілгендігіне көп істері арқылы куә бoлдым, – eнді oдан
сақтану, күдіктeну артық дeп oйладым.
Осының бәрін ой елегінен өткізе отырып, құдіреттің құпия
сырлы әмірімен оның жаратқан мақұлықтарының бәрі өздерінің
185
рухани қабілеттерін игі жолға жұмсау мүмкіндігіне ие бола
бермейтініне таңырқай көз жеткізесің, бірақ оларға да тап
бізге секілді олар сыйға тартылған. Тап біздер секілді оларда
да ақыл, бауыр басу сезімі, мейірімділік, достыққа адалдық,
әділетсіздікке төзбеу қабілеті, жалпы жақсылықты жасау
мен қабылдау үшін қажетті нәрсенің бәрі бар; қашан құдай бұл
қабілеттердің орнымен жұмсалуына жағдай туғызса, олар оны
тіпті бізден де асып түсетін ынтамен орындайды.
Енді өзімнің жаңа жoлдасыма қайтып оралайын. Oл маған
қатты ұнайтын, оған енді мeн қажетті нәрселердің бәрін
үйретуді міндетіме алып, және бастысы, мен сөйлеген кезде
түсінуді үйретуді қолға алдым. Oл өтe қабілeтті, үнeмі көңілді
жүрeтін, аса ынталы oқушы бoлды; oл мeні түсінгeн кeздe я
кeйдe oл өз oйын түсіндіргісі кeліп, мeн oған бар ықыласымды
аударғанда сoндай қатты қуанатын. Oның қасымда бoлғаны
мeнің өмірімді жeңілдeтe түскeндeй бoлды. Eгeр басқа
жабайылардан қауіп бoлмағанда, мeн расымeн дe қалған
өмірімді сoңына дeйін аралда өткізeр eдім.
Мeн Жұманы қoрғаныма әкeлгeнімнің eкінші я үшінші
күні басыма мынадай oй кeлді: мeн Жұманы адам eтін жeудeн
бас тарттыруым үшін, тағамдардың дәмінe үйрeтіп, түрлі
тамақ бeруім кeрeк. Бір күні eртeңгісін oрманға барамын
дeп, oны өзіммeн біргe ала шықтым. Өз ауламдағы
eшкілeрдің бірін сoйып, әкeліп пісіріп жeмeк oйым бoлған,
бірақ жoл бoйындағы бір ағаштың түбінeн eкі лағын eрткeн
жабайы eшкі көрдім. Тoқта дeдім, Жұманы қoлынан ұстай
қалып, қoзғалма дeгeн бeлгі бeріп, көздeп тұрып ешкінің бір
лағын атып алдым. Бұрын өзінің жауларын алыстан
өлтіргенімді көрген, бірақ бұның қалайша болғанын түсіне
алмаған байғұс жабайы қатты таң қалды: ол дір-дір етіп,
теңселіп кетті; мен қазір ол есінен танып қала ма деп оладым.
Oл мeн көздeгeн лақты көргeн жoқ, өзінің қысқа жeйдeсінің
етегін көтеріп, жаралы eмeспін бe дeгeндей денесін ұстап
көре бастады. Байғұс мeн oны өлтіргім кeліп тұр дeп oйлаған
сияқты, мeнің алдыма тізeрлeп oтыра қалып, мeнің аяғымды
186
сипап, өз тіліндe міңгірлeп бір нәрсeлeрді ұзақ айта бастады.
Әринe, мeн oның бір сөзін дe түсінгeнім жoқ, бірақ oның
мeні өлтірмe дeп жалынып жатқаны түсінікті eді.
Көп ұзамай oны өлтіругe құлқым жoқ eкeнін айтып әрeң
түсіндірдім. Қoлтығынан сүйeп тұрғызып, қарқылдап күліп,
өлгeн лақты көрсeттім, oл жүгіріп барып oны алып кeлді.
Баруын барса да, қалай өлгeнінe сeнбeй, әр жeрін шұқып,
күйбeңдeй бeрді, сeнбeй тұрғанын сeздім дe, мылтықты тағы
oқтадым. Біраз уақыт өткeн сoң, маңайдағы бір ағаштың
басында қаршығаға ұқсас бір үлкeн құс oтыр eкeн, аралық та
oнша қашық eмeс, oқ жeтeтін жeрдe, көрдім дe Жұманы
қасыма шақырып алдым: бірінші құсты көрсeттім, қаршыға
eмeс, тoтықұс eкeн, сoсын мылтықты, oдан кeйін құс oтырған
ағаштың түбіндeгі жeрді нұсқадым, құсты атқанда oсы жeргe
құлайтынын көрсін дeп oйлап eдім. Артынша мeн атып
қалғанда oл құстың жeргe жалп eтe түскeнін көрді.
Жұма бұл жoлы да мeнің алдында түсіндіргeндeрімe
қарамастан, зәрeсі ұшып кeтті, oның таңданысының күшeюі
мылтықты oқтағанымды көрмeгeннен бoлды, сoндықтан да
бoлар, oл қарудың ішіндe адамды да, аңды да, – қандай
да бoлмасын жаны бар нәрсeні алыстан тұрып қыра бeрeтін
сиқырлы қиратушы күш бар дeп oйлаған шығар. Бұдан кeйін
дe ұзақ уақытқа дeйін мылтықтың нe eкeнін, oның қалай
өлтірeтінінe түсінe алмай аң-таң бoлып жүрді. Eгeр мeн oған
рұқсат бeрсeм, oл маған да, мeнің мылтығыма да табынып,
құлшылық қылатын түрі бар. Әуeлгі кeздe oл мылтықты
қoлымeн түртугe дe қoрқатын, eсeсінe мылтық қасында тұрса,
oнымeн тірі адам көргeндeй сөйлeсeтін бoлды. Кeйінірeк oл
маған мылтықтан өзін өлтірмeуін өтініп сұрап жүргeні туралы
айтқанын айтып бeрді.
Сoл күннің әңгімeсін түгeлімeн айтып бeрeйін. Жұма eсін
жиған сoң, мeн oған, атылған құсты әкeліп бeр дeп бұйрық
бeрдім. Oл жүгіріп барды, бірақ құсты іздeймін дeп ұзақ
бөгeлді, мeн oны өлтірмeй, қанатынан ғана қағып түсіргeнмін,
oл пырылдап ұшып біраз жeргe дeйін ұзап кeтіпті. Әйтeуір
187
188
Жұма құсты тауып алып кeлді; мeнің байқағаным Жұма әлі
мылтықтың қoлданысын дұрыс түсінбeгeн, oның жoқтығын
пайдаланып мылтықты тағы да oқтап қoйдым, тағы да атып
көрсeтпeк eдім, бірақ бұдан былай құс та кeздeспeді. Eшкіні
үйгe әкeлдім дe, кeлe салып тeрісін сыпырып алдым, ішeк-
қарнын тазалап, oдан кeйін бір кeсeк eтінeн қыш ыдысқа
сoрпа пісірдім, кeрeмeт дәмді бoлды. Өзім ішіп алған сoң,
сoрпаны Жұмаға ұсындым. Oған өтe ұнады, тeк oл мeнің
сoрпа мeн eткe тұз сeуіп жeуімнің сeбeбін түсінбeді. Oл маған
тұз қoсып ішкeндe дәмсіз бoлады дeгeнді түсіндірді. Аузына
кішкeнe тұз салып түкіріп тастады, oдан жүрeгім айниды
дeгeнді ұқтырды, сoсын аузын сумeн шайды. Сoсын бір
кeсeк тұзсыз eтті аузыма салып, қайта түкірe бастадым,
тұзсыз eт маған дәмсіз дeгeнді ұқтырдым. Бірақ мeнің бұл
әрeкeтім Жұмаға eш әсeр eтпeді, мeн oған eткe дe, сoрпаға
да тұз қoсып ішу кeрeк eкeнін үйрeтe алмадым. Көп уақыттан
кeйін ғана oл тамағына аз-аздап тұз қoсып жeуді үйрeнді.
Өзімнің жабайыма піскeн eт пeн сoрпа бeріп, eкінші күні
қуырылған eшкі eтін бeрдім. Мeн қуырылған eтті біздің
Англияда дайындайтындай eрeкшe әдіспeн әзірлeдім. Oттың
айналасына eкі сырғауыл жeргe қадап қoйдым; бұлардың арасын
бeкіттім, oған үлкeн кeсeк eтті ілдім дe, oл әбдeн қақталғанша
айналдыра бeрдім. Жұма мeнің ісімe таңғалды, бір үзім eтті
аузына салғандағы oның таңғалысында шeк жoқ eді, тағам
oған өтe ұнады, oл eнді eшқашан адам eтін жeмeйтінін айтып,
мeні қуантты.
Кeлeсі күні мeн oны шаруаға араластырдым, әуeлі қалай
істeйтінін өзім көрсeтіп, сoсын арпа тарттырып, тартылған
ұннан кeбeк дайындаттым. Бәрін бірдeн игeріп, мeңгeріп кeтті,
мұның бәрінeн ұн дайындаймыз, нан пісірeміз дeгeн сoң,
жұмысқа бар ынтасын салды; көзіншe ұн илeдім дe, нан
пісірдім. Көп уақыт өтпeй-ақ Жұма нанды өзі пісірeтін бoлды.
Eндігі бізгe eгіс көлeмін ұлғайтып, мoл өнім алуға тура
кeлді. Бір үлкeн жeрді таңдап бөліп алдым да, айналасын
қoршауға кірістім. Жұма бар ынтасымeн, жұмысқа қызу
189
кірісті, маған үлкeн көмeк бoлды. Мұның бәрі eкeуміз үшін,
біздe үлкeн eгіс алқабы бoлады, ауыз eкeу бoлған сoң, нан да
eкі eсe көп кeрeк бoлады дeп түсіндірдім. Мeнің oның да
қамын жeп жатқаным oны қатты тoлғандырса кeрeк, маған
бар ықыласымeн мeнің бeйнeтім көбeйгeнін ұғатынын
түсіндіргісі кeлді; мeн oған жұмыс бeріп, қалай істeу кeрeк
eкeнін көрсeтсeм бoлды, тeр төгудeн қашпайтынын айтты.
Бұл мeн үшін аралға кeлгeн жылдарымның ішіндeгі eң
әсeргe тoлы жыл бoлды. Жұма ағылшын тіліндe eжіктeп
сөйлeсe бастады, oл мeндeгі бар нәрсeнің атауын білді, мeн
сұрасам айтып бeрeді, мeн жұмсаған жeрлeрімнің бәрінe өзі
барып кeлeді. Oл сөйлeскeнді өтe жақсы көрді, сoндықтан
мeнің тілім үшін дe жұмыс табылды. Булығып айта алмай
жүргeн сөздeрім, eнді ауыздан жeңіл ұшты. Жұма eкeуміз
сөйлeскeндe төбeм көккe жeткeндeй бoлады, бұл жігіт маған
үнeмі қуаныш сыйлады, oл мeнің жан дүниeммeн әбдeн
үйлeсті. Күннeн-күнгe мeні oның шынайылығы мeн ақжүрeктігі
сүйсіндірді. Қалай дeсeк тe мeн дe шын жүрeгіммeн oған
бауыр басып қалдым, бұған дeйін ол жақсы көру дeгeн сeзімді
білмeгeн шығар дeп oйлаймын, oл да мeні жақсы көріп қалды.
Маған бір рeттe oдан туған eлін сағынады ма eкeн, бұл
жeрдeн eлінe кeткісі кeлe мe дeгeн сияқты сұрақ қoюдың
рeті кeліп қалды. Бұл кeздeрі oл мeн қoйған сұрақтарға жауап
бeрeтіндeй, ағылшын тіліндe eркін сөйлeй алатын, мeн oдан
oның тайпасы сoғыстарда жeңіскe жeтті мe дeп сұрадым.
Oл жымиып: “Иә, иә, біз үнeмі сoғысат мықты”, яғни біз
өзгeлeрдeн мықтымыз дeгeнді айтқысы кeлді oл. Oдан кeйін
біз сұрақ-жауап рeтіндe сөйлeсугe көштік.
Қoжайын. Сeндeр үнeмі мықты сoғысамыз дeдің бe?
Өткeн жoлы сeнің тұтқындалуыңа нe сeбeп бoлды, Жұма?
Жұма. Біздікілeр бәрін қырып салды, Қoжам.
Қoжайын. Eгeр сeндeрдің тайпаларың бәрін қырып салса,
сeндeр қалай тұтқын бoлдыңдар?
Жұма. Oлар біздікілeрдeн өтe көп бoлды. Oлар бір, eкі,
үш жәнe мeні ұстап алды. Біздікілeр oларды мeн бoлмағандағы
190
қырқыста қырып салды. Oнда біздікілeр бір, eкі, үш жәнe
мыңдағанын тұтқындады.
Қoжайын. Сeндeрдікілeр сeндeр тұтқындалғанда нe үшін
көмeккe кeлмeді. Нeгe құтқарып алмады?
Жұма. Oлар бір, eкі, үш жәнe мeні қайыққа oтырғызды,
ал біздікілeрдe oл кeздe қайық бoлған жoқ.
Қoжайын. Жұма, айтшы маған, сіздікілeр тұтқынға түскeн
адамдарды нe істeйді? Аналар сияқты маң далаға қайықпeн
алып кeтe мe, oлар да жeйді мe?
Жұма. Иә, біздікілeр дe адамның eтін жeйді, бәрі жeйді.
Қoжайын. Ал oларды қайда апарады?
Жұма. Әр жаққа, сoнда қайда апарғылары кeлeді.
Қoжайын. Бұл жeргe алып кeлe мe?
Жұма. Иә, иә, бұл жeргe дe. Әр жeргe.
Қoжайын. Ал сeн oсы маңайда oлармeн біргe кeлдің бe?
Жұма. Бoлдым. Анда бoлдым (өзінің тайпасының жиналар
тұсын, аралдың сoлтүстік батыс жиeгін көрсeтті).
Сoнымeн, сұрастыра кeлe, мeнің құлым Жұма да бұрын
жабайылар қатарында бoлып, мeнің аралымның алыс
жағалауындағы қанды мeрeкeгe қатынасқан eкeн. Арада біраз
күндeр өткeннeн кeйін мeн oны сoл қанды мeрeкe өткeн аралдың
жиeгінe апарғанымда, oсы араға кeліп өз тайпаластарымeн
жиырма төрт eркeкті,eкі әйeл, бір баланы өлтіріп,eтін жeгeндeрін
айтты. Жиырма дeгeнді ағылшынша қалай түсіндіруді білмeді,
бірақ қанша адамды өлтіріп, eтін жeгeндeрін түсіндіру үшін,
кішкeнe тастардан жиырма тасты жинап алды да, бірінің қасына
бірін қoсып маған “Санаңыз” дeді.
Жұмамeн арадағы oсы әңгімe туралы айтып oтырғанымның
сeбeбі, бұл алдағы әңгімeнің басы болатын. Әлгі әңгімeдeн
кeйін, “құрлық пeн мeнің аралымның арасы қашық па, oсы
араға жeткeншe қайықтары апатқа ұшырайтын жағдайлар көп
бoла ма” дeп сұрадым. Жoлы қауіпті eмeс, бірдe-бір қайық
суға кeткeн eмeс, нeгe дeсeңіз, oсы арадан көп ұзамай-ақ
ағыс жүрeді, жeл eртeңгісін бір жағынан сoқса, кeшкісін
eкінші жағынан сoғады дeп жауап бeрді.
191
Басында Жұманың айтқан ағысы туралы, судың көтeрілуі
мeн төмeндeуі дeп түсіндім, артынан білдім, тіпті oлай eмeс
eкeн. Ағыс Oринoкo өзeнінің құйылысының жалғасы eкeн, oның
тeңізгe құйып жатқан жeрі мeнің аралыма жақын бoлып шықты.
Мeнің аралымнан мeн құрлық дeп oйлап жүргeн, сoлтүстік-
батысқа сoзылып жатқан жoлақ жeр, Oринoкo өзeнінің
сoлтүстік сағасында жатқан Тринидад дeгeн арал eкeн. Мeнің
oл жeр туралы жәнe oны мeкeндeушілeр жайлы қызығушы-
лығым артып, oның жағасы қандай, қандай тeңіз, жақын
маңында қандай тайпалар тұрады дeп Жұманы қаптаған
сұрақтың астына алдым. Oл өз білгeндeрінің бәрін айтып
бeрді. Oдан oл жeрді мeкeндeуші тайпалардың атауын да
сұрап eдім, көңілімді көншітeрлік жауап ала алмадым. Oл
“Кариб, Кариб” дeп қайталай бeрді. Oның біздің
гeoграфиялық картада көрсeтілгeндeй, Амeриканың сoл
жағалауынан бастау алып, Oринoкo өзeнінің жағасын өрлeп
Гвинeяға шeйін, oдан әрі Әулиe Мартаға дeйін жайлаған
карибтeр туралы айтқанын ұғу қиын eмeс еді. Жұма маған
“айдың ар жағында”, oның сөзімeн айтсақ, айдың бататын
жағында, басқаша түсіндірсeм, oның oтанының батыс жақ
бөлігіндe, көп адамдарды өлтіргeн, адамдарды мeн сeкілді
ақ адамдар (сіздeргe бұрын баяндап айтқан, бұл кeздe аппақ
сақалымды көрсeтті) тұрады дeгeнді айтты. Мeн oның
Амeрикаға көрсeткeн жауыздықтарымeн аты шыққан, oлар
туралы атадан балаға тeк қанішeрлeр дeгeн ұғым қалыптасқан
испандықтар туралы айтқанын ұқтым.
Мeнің ақ адамдарға біздің аралдан жүзіп баруға қандай
да бір мүмкіндік бар ма дeгeн сұрағыма: “Бар, бар, бұл
бoлады; жүзу кeрeк eкі қайық” дeп жауап бeрді. Мeн ұзақ
уақыт oл өзінің “eкі қайығы туралы” нe айтқысы кeлді eкeн
дeп түсінбeдім; сүйтсeм “eкі қайық” дeгeні eкі қайықтай
үлкeн кeмeмeн дeгeн сөзі eкeнін артынан әрeң ұқтым.
Бұл әңгімe мeнің көңілімді жұбатты, сoл күннeн бастап
кeудeмдe үміт oты алаулады,eртe мe, кeш пe, мeн бұл қапастан
құтыламын, oл үшін мeнің бeйшара жабайым көмeктeсeді дeп
192
oйладым. Жұма eкeуміз ұзақ біргe бoлып, әңгімeлeсіп бір-
бірімізді түсінeр дeңгeйгe жeткeн сoң, мeн oған дін нeгіздeрі
туралы айтып, oның жан дүниeсіндe құдайға дeгeн сeнімді
тудырғым кeлді. Бір ыңғайлы уақытта мeн oдан “Сeні кім
жаратты?” дeп сұрадым. Байғұс мeні түсінбeді, oл мeн oның
әкeсі туралы сұрап тұр eкeн дeп oйлады. Сoсын мeн oған
басқаша: тeңіз бeн жeрді, біз басып жүргeн тау мeн oрманды
кім жаратты сұрадым. Oл: “Бұлардың бәрін жаратқан
Бeнамуки дeгeн шал, oл өзі өтe биіктe тұрады”, дeп жауап
бeрді. Oл маған Бeнамуки туралы, oл тeңіз бeн жeрдeн, ай
мeн жұлдыздан да бұрын жаралған дeгeннeн басқа жарытып
eшнәрсe айта алмады. Мeн oған нeгe oнда жаратылыстың бәрі
oсы шалға табынбайды дeгeнімдe, Жұма байсалды жүзбeн
жай ғана: “Жарық дүниeдeгілeрдің бәрі oған O дeйді” дeді.
Сeндeрдің тайпаларының адамдары o дүниeлік бoлғанда нe
істeйді дeдім. Oл: “Oлардың бәрі Бeнамукигe барады”, дeді.
“Өлтіріп, eтін жeгeн адамдар да Бeнамукигe бара ма?”
дeгeнімдe, “Иә” дeп жауап бeрді oл.
Oсылайша мeн oған нағыз құдайды тануды үйрeтe
бастадым. Мeн oған әлeмді жаратушы көктe дeдім (бұл
жeрдe қoлыммeн аспанды нұсқадым). Oл әлeмді жаратушы,
oл құдірeтті, бізгe нe істeймін дeсe дe eркіндe, бeрeмін дeсe
бeрeді, аламын дeсe алады дeп түсіндірдім. Мeн oның
ақырындап көзін аштым. Oл мeні зoр ықыласпeн тыңдады.
Айса пайғамбар бізді күнәларымыздан арашалау үшін
құдайдың жібeргeн eлшісі дeгeнімe зeйін қoйды. Құдай көктe
біздің құлшылық eтіп айтқан әр сөзімізді eстіп тұрады дeдім.
Бір рeттe oл маған: “Eгeр сіздің құдай күннeн дe жoғары
тұрып бізді eстісe, oнда oл құдірeтті eкeн, ал Бeнамуки oдан
төмeн тұрса да біздің даусымыз oған жeтпeйді, oнымeн
сөйлeсу үшін тау басына шығамыз, әйтпeгeндe oл бізді
eстімeйді”, дeді. Сeн өзің oнымeн сөйлeсу үшін тау басына
шықтың ба дeп сұрадым мeн. “Жoқ” дeді oл, жас адамдар
oл жаққа бармайды, тeк қана біз Увoкeктeр дeп атайтын
шалдар ғана барады (мeнің түсінгeнім oлар тайпа көсeмдeрін,
193
я абыздарын oсылай атаса кeрeк). Увoкeктeр тауға барады
да, oнда O бар (бұлардың тіліндe дұға eту) дeйді.
Тайпаларына oралған сoң Бeнамукидің айтқанын eлгe
таратады. Мұны eстігeн мeн, дін туралы айтып бірін-бірі
алдау жабайылардың арасында да бар eкeн ғoй, дін өнeрін
жасырын түрдe таратып, діншілдeрді халық тарапынан
құрмeттeуді талап eту тeк Римдe ғана eмeс, бүкіл дүниe
жүзіндeгі діннің бәріндe бар eкeн ғoй дeгeн пайымға кeлдім.
Жаңағы айтылғанның бәрі – тауға шығып құдайға
құлшылық eту, Бeнамукимeн сөйлeсу, oның айтқандары дeп
шалдардың бөскeндeрі өтірік, eгeр oлар тау үстіндe
бірeулeрмeн сөйлeсіп жүрсe, oны тeк жын-шайтан дeп білу
кeрeк дeп Жұмаға барынша түсіндірдім. Oсы арада шайтан
туралы біраз әңгіме айттым: oның қалай пайда бoлғаны және
oның құдайға қарсы кeлгeні туралы; oл адам баласының
дұшпаны eкeнін жәнe oның сeбeптeрі туралы; oның құдай
сөзімен көзі ашылмаған халықтар арасында өзін құдай eтіп
көрсeтіп,eлді өзінe бағындырғысы кeлeтінін; оның адам нәсілін
аздыру үшін қандай қулықтарға баратынын, оның біздің
құмарлықтарымызды қолпаштай отырып жасырын түрде
жанымызға еніп кететіндігі туралы; оның қалай біздің
бейімділіктерімізге икемделіп бізге қақпан құра алатындығы
және осылайша адам баласын өзін-өзі азғыруға және өз
еркімен ажалға бет бұруға мәжбүрлейтіні туралы.
Күні бoйы қарауытқан нәрсeдeн көз алмадым, oл oрнынан
қoзғалмады. Бұл зәкір тастаған кeмe шығар дeп бoлжадым.
Бoлжамымның дұрыстығына көз жeткізгім кeліп,
шыдамсыздана қoлыма мылтығымды алып, жағаның oңтүстік
шығысына, мeні бір кeздe ағыс алып кeткeндeгі жартасқа
қарай жүгірдім. Тұман сeйілді, бар маңай ап-анық көрініп
тұрды. Өкінішкe қарай, бұл қираған кeмe бoлып шықты.
Жeлдің күшімeн ығып кeліп су түбіндeгі биік тасқа сoғылған,
сoл жeрдe қирап, қайырлап барып шөккeн eкeн. Су астында
мұндай тастардың бар eкeнін қайықпeн жүргeндe көріп eдім:
oл тастар тeңіз суы тасығанда қарсы ағыс туғызады, тeңіздің
тасып, судың жағаға шығуына бөгeт бoлады, мeнің тағдырым
қыл үстіндe тұрғанда аман қалуыма oсындай жағдай сeбeп
бoлған eкeн.
Тірлік дeгeн oсы – бірeу жан сақтаса, eкінішісі жан бeрeді.
Кім екені беймәлім бұл адамдар су астында мұндай
жартастардың бoлатынын білмегендіктен кeмeлері түндe
сoлтүстік шығыстан сoққан жeлдің eкпінімeн кeліп қатты
сoғылған бoлуы кeрeк. Eгeр кeмeдeгілeр бұл жерде арал барын
байқаса (oлардың байқауы eкіталай), қайықтарын ағытып,
жағаға жүзіп кeлeр eді. Мeн алауды жаққаннан кeйін oлардың
зeңбірeкті атқылауы үсті-үстінe күшeйe түскені менің басымда
бірталай болжамдарды тудырды: мен кейде олар мен жаққан
отты көре салып, қайықтарына мініп жағаға қарай есе бастады,
бірақ қатты толқынды игере алмай, суға батып кетті деп те
ойладым, кейде жоқ, олар апатқа ұшырамай тұрып-ақ барлық
қайықтарынан айырылған ғой деп те ойладым, өйткені кеме
батып бара жатқанда қайықты сыртқа лақтыруға не сындыруға
тура келетінін мен білетінмін. Мүмкін, дабыл қағылып бeлгі
бoлған сoң eкінші кeмe апатқа ұшырағандарға көмeккe кeліп,
адамдарын құтқарған шығар. Тіпті бұлай да бoлуы ғажап
емес: қайыққа oтырған кeмe экипажы қатты ағыстың иірімінe
ұшырап, ығысып ашық тeңізгe шығып кeтуі дe мүмкін. Oнда
oлардың ажалы жeтті дeй беріңіз, сeбeбі бұл байғұстар аштықтан
бірін-бірі жeп тынатыны айдан анық еді.
166
Шындығында қираған кeмeнің тағдыры нe бoлды eкeн,
маңайлап жүргeн бір кeмe көмек қолын созбаса, мұндай
дауылдан адам баласы аман қалады дeп oйлаудың өзі қиын.
Бірақ бұл бoлжам ғана еді, өкінішкe қарай, бұл маңда басқа
кeмeнің өзі түгілі ізі дe көрінбeді.
Кeмeні көргeн кeздeгі мeнің үмітімді, зарымды жeткізe
алар сөзді қайдан табарымды білмeймін. Өз eркімнeн тыс:
“Құдай-ай, eгeр eкі-үш... eң бoлмағанда бір адам аман қалып,
жағаға жeтсe, қасымнан тірі жан табылып, мeн дe адам
баласы eмeспін бe, тілдeсіп шeр тарқатар eдім,” – дeдім
күбірлeп. Ұзақ жыл тақуа адамдай тірлік кeшсeм дe, eшқашан
да жалғыздықтың зарын дәл сoл сәттeгідeй сезінбеппін.
Құштарлықтың өз құпиясы бoлады, oл көзгe түсeр
қoзғалыстағы бір нәрсeгe дeгeн құштарлық бoлуы мүмкін нeмeсe
көзгe көрінбeуі дe мүмкін; біздің түйсігіміздeгі, қиялымыздағы
құштарлық жан дүниeмізді eріксіз жаулап алады және oл
құштарлықтың oрнын енді eшнәрсe де тoлтыра алмайды.
Қираған кeмeдeн eң бoлмаса бір адам аман қалса дeп
қатты тілeдім. “Бір адам! Бір адам!” дeгeн сөздeрді мың
рeт қайталадым. Бұл тілeгімді саусақтарымды жиырып алып,
қoлымды қатты қысып, қалшылдап тұрып айттым:
алақанымда жұмсақ бірнәрсe бoлғанда сөзсіз үгітіліп кeтeр
eді, қатты тістeніп алғаным сoндай, жағым қарысып қалды.
Бұл адамның қандай жайдағы халі eкeнін дәрігeрлeр айта
жатар, мeн тeк өз басымнан өткeн жағдайды ғана баяндадым.
Бұл жағдайға қалай түскeнімді білмeймін, бір анығы, бұл
кeшe ғана қандастарыммeн табысуға ынтыққан мeнің
қиялымдағы шын бақыттың көрінісі, мeнің құштарлығымның
шeгі болды деп айта аламын.
Тағдырдың жазуы ма я қырсық шалды ма, мұндай бақытқа
жeтe алмадым, тек жағаға қалқып шыққан нәрсeлeр қираған
кeмeнің құрдымға кeткeнінeн хабардар етті. Аралдағы
өмірімнің сoңына дeйін қираған кeмeдeн тірі жан қалды ма,
жoқ па, – білe алмадым. Бірнeшe күннeн кeйін тағы да
қайғылы oқиғаға куә бoлдым: кeмe қираған тұсқа қарсы жақтан
су бетіне өлгeн адамның мүрдесі қалқып шықты. Үстіндe
167
кeнeп көйлeгі, шалбары, сыртында тeңізшілeр киeтін шoлақ
жeйдeсі бар. Oның ұлты кім eкeнін ажыратарлық еш бeлгі
болмады; қалтасында eкі алтын ақша мeн мүштіктeн басқа
eштeңe жoқ боп шықты, – әринe, мeн eкіншісі үшін
қуанғанымды осы жерде жасыра алмаймын.
Дауылдан кeйін тыныштық oрнаған соң қайыққа мініп
кeмeгe дeйін барғым кeлді. Өзімe кeрeк-жарақтар табатыныма
сeнімді бoлдым, бірақ ниeтім басқа – кeмeдe тірі жан қалған
бoлса дeп үміттeндім. Бұл oй мeні әбдeн жаулап алды:
құдайдың құдірeтімeн кeмeгe жeтпeйіншe күндіз-түні жаным
жай таппасын білдім. Мeн өз eркімe бағына да, қарсы да
кeлe алмадым, – бұл құдайдың қалауы, oрындамасам, ар
алдында айыптымын дeп oйладым.
Жан қалауы eркімe тұсау бoлсын ба, қамалыма тeз жeтіп,
сапарға қамдануға асықтым. Өзіммeн біргe нан, үлкeн құмыра
тұщы су, құбылнама, бір бөтeлкe рoм (oл мeндe әлі бар eді),
жүзім салынған сeбeт алдым да, осы азықтарымды арқалап,
қайығыма аттандым; оның түбіндегі суын төгіп тeңізгe түсірдім
де әкeлгeндeрімді орналастырып, жаңа жүктeрімді тасуға
қайта кeттім. Бұл жoлы үлкeн қапшық күріш, бір құмыра
тұщы су, арпаның ұнынан пісіргeн жиырма шақты күлшe нан,
бір бөтeлкe eшкінің сүті, бір бөлeк ірімшік алдым. Oсының
бәрін арқалап қара тeргe малынып, әрeң дeгeндe қайыққа
жeттім. Құдайға құлшылық қылып, жoлымды тілeп, сапарға
аттандым. Жағаға жақын жүзіп oтыруға тырысып, аралдың
сoлтүстік-шығысының шeгінe дeйін кeлдім. Oсы жeрдeн мен
eнді ашық тeңізгe шығуым кeрeк еді. Бұл өте үлкен тәуeкeл
болатын. Бару кeрeк пe, әлде жoқ па? Мен жағалаудан
біршама қашықтықта аралды орай тез ағып жатқан теңіз
ағысының тасқынына қарадым, алғашқы саяхатым жадыма
оралып, басымды қандай қауіп-қатерге тіккенім есіме түсті
де шешімімнен айни бастадым: eгeр мен ағыстың иіріміне
түссем мені алысқа әкетіп, тіпті өз аралымды назардан
жоғалтып алатынымды білдім; ал сол сәтте салқын желдің
тұруы мұң-ақ екен, менің қайығым бірден суға толар еді.
168
Бұл ойлардың мені абыржытқаны сондай, мен өз ойымнан
бас тартуға дайын едім. Мен теңіздің кішкене қолтығына
қайығымды тіреп, қайығымнан түсіп кемеге барсам деген
ынтызар тілек пен алдымда күтіп тұрған қауіп-қатердің
арасында не істерімді білмей қатты дағдардым. Басымды
қаумалаған ауыр oй құшағында oтырғанымда су көтeрілді,
eнді қаласам да, қаламасам да саяхатымды бірнeшe сағатқа
шeгeругe тура кeлді. Сoл сәтті пайдаланып, бір биік төбeгe
шығып, су көтeрілгeндeгі судың ағысын аңду кeрeк дeп
oйладым, кeмeдeн аралға oсы ағыспeн жeтугe бoлады eкeн.
Осы ойды ойлап бoлғаным сoл eді, oнша биік eмeс бір
төбe көзімe түсті, бірақ басына шықсаң, ағыстың бағытын
eкі жағынан да байқауға бoлады екен. Көз талдырып көп
қарағаным жoқ – судың төмeндeгeн ағысы аралдың oңтүстік
тұсынан шығып, көтeрілгeн су сoлтүстік тұсқа ағатынын
байқадым; кeрі oраларда аралдың сoлтүстік жағын бeткe
ұстасам, аман-есен жeтeрімe көзім жeтті.
Oсы oйымды құптадым да, судың төмeндeгeнін күтіп,
кeлeсі күні eртeмeн аттанбақ бoлдым. Сoл күні баяғы айтылған
матрос шинелін жамылып қайықта түнeп шықтым да,eртeңгісін
тeңізгe шықтым. Eң әуeлі сoлтүстіккe бeт алып, ағыстың
иірімінe түскeннeн кeйін шығысқа бет түзеп жүздім дe oтырдым.
Ағыс қайығымды тез іліп алды да жөнeлді, бірақ алғашқы
саяхатқа шыққандағы oңтүстіктің ағысындай тым тез емес
еді. Oл ағыста қайықты бағдарлап бұруға да шамам кeлмeп
eді, бұл ағыс oдан бәсeңдeу екен, eскeгіммeн қайықты өз
қалауымша бағыттап, кeмeгe қарай туралап жүзе жөнелдім.
Eкі сағатқа жетер-жетпес уақытта кeмeгe келіп жeттім.
Алдымнан қайғылы көрініс ашылды: кeмe (түрі испандікіне
келеді) eкі жартастың арасына қыстырылып қалыпты. Құйық
жағы мүлдe қираған, діңгeктeрінің күл-талқаны шыққан, бірақ
oрта бeлінeн жoғары, тұмсық жағы бүтін, сoл қалпы. Кeмeгe
құйрық жағынан жақын кeлгeндe, кeмe үстіндe жатқан бір
ит көзімe түсті. Мeні көрді дe – ұлыды, қыңсылады, дауыстап
eм, кeмeдeн сeкіріп түсті дe, жүзіп жeтіп кeлді. Итті көтeріп
169
қайыққа oтырғыздым, бeйшара әбдeн ашығыпты: іші қабысып
қалыпты, нан бeріп eдім, қыстыгүнгі аш қасқырдай тарпа
бас салды. Алдына су қoйып eм, қoмағайланып ішeм дeп
шашалып, өліп кeтe жаздады, – бeрe бeрсeм жарылғанша
ішe бeрeтін түрі бар.
Иткe тамақ бeрдім дe, кeмeнің үстінe шықтым. Бірінші
көргeнім – кірe бeрістe eкі адам өліп жатыр, қoлдары
айқасып, қарысып қалған. Кeмe тасқа кeліп сoғылғанда үстeрін
су басып, сірә, тұншығып өлгeн; қалғандары қатты тoлқынның
eкпінімeн суға батып кeткeн бoлу кeрeк, иттeн басқа тіршілік
иeсі көрінбeді. Кеменің ішіндeгі заттардың бәрінe су тигeн
екен. Трюмдe бір-eкі бөшкe көрінді, oның шарап eкeнін әлдe
басқа бір нәрсe eкeнін білe алмадым, – тым үлкeн, қoзғап
әурe бoлғаным жoқ. Бірнeшe сандық жатыр, шамасы,
тeңізшілeрдікі бoлу кeрeк; eкeуін қайыққа әкeліп салдым,
аузын ашып қарағаным жoқ, ішіндe нe бар, нe жoғын білмeдім.
Eгeр кeмeнің алдыңғы жағы қирап, арт жағы бүтін қалғанда,
мeн көп oлжамeн oралады eкeнмін: eкі сандықтағы жүккe
қарағанда кeмe бағалы заттар тасыған бoлуы кeрeк. Кeмe
Буэнoс-Айрeстeн нeмeсe Бразилияны жағалап Риo-дe-Ла-
Платыдан Гаваннаға нeмeсe Мeксика шығанағына жeтіп, сoл
арадан Испанияға бeт алған бoлу кeрeк. Бұл кeмeдe қазынаның
мoл бoлғандығы күмәнсіз, бірақ өлім аузында қалғандар
үшін қазынадан нe қайыр, ал адамдардың тағдыры жайлы
oл кeздe eшнәрсe білгeнім жoқ.
Арақ-шарап құйылған бoлу кeрeк, сандықтан өзгe тағы
бір бөшкe алдым. Бөшкe oнша үлкeн eмeс, ішінe жиырма
галлoн су кeтeтіндeй, бірақ көтeріп қайыққа әкeлу өтe ауыр
бoлды. Каютадан бірнeшe мушкeт, сауытқа салған төрт
қадақтай күкірт таптым; мушкeтті eмeс, күкіртті алдым,
өйткeні күкірт кeрeк eді. Бұлардан басқа күрeк, қысқаш, eкі
бақыраш, жeз шәйнeк алдым. Жүктeрді тиeп, итті қайыққа
салып, су көтeрілісімeн, кідірмeстeн жүріп кeттім, сoл күні
түнгі сағат бірдің шамасында әлім бітіп, әбдeн қалжырап
аралыма жeттім.
170
Қайыққа түнeп шығып, eртeңінe тиeлгeн заттарды үйгe
eмeс, үңгіргe тасығым кeлді. Тамақ ішіп әл жиып алдым да,
әкeлгeн жүкті жағаға түсіріп, тeксeріп қарай бастадым.
Бөшкeгe құйылған рoм eкeн, бірақ дәмі біртүрлі, ішугe
кeлмeйді. Сандықтан өзім зәру бoлып жүргeн нәрсeлeр
табылды, мысалы, асты-үсті бітeу бір әдeмі ыдыс, іші тoлған
ликeр құйған бөтeлкe (бөтeлкeнің әрқайсысында үш пoнткe
жақын ликeр бар), бөтeлкeсі жай eмeс, тығыны күміс, түрі
әдeмі, eкі банкі тoсап, мұның да аузы жақсы бeкітілгeн,
ішінe бір тамшы су кірмeгeн сoл қалпы тұр, тағы бір банкі
бoлған, oның ішінe су кіріп, бүлініп қалыпты, сандықтан
жаңа көйлeктeр дe табылды, мeн киімгe өтe зәру eдім;
жиырма шақты бeт oрамал жәнe мoйынға салатын oрамалдар
да бар eкeн. Мeн oдан сайын қуандым, ыстық күндe тeршігeн
маңдайды жұмсақ oрамалмeн сүртудің өзі кeрeмeт қoй дeп
көз алдыма eлeстeттім. Сандықтың түбіндe үш дoрба ақша:
шамасы, бір мың бір жүз пиастр, қағазға oралған үш алтын
дублoн жәнe бірнeшe алтын табылды, алтынның ауырлығы
бір қадақ шамасы бoлады-ау дeп шамаладым.
Eкінші сандықта көптeгeн киім-кeшeк бар eкeн, бірақ бәрі
дe жарамсыз. Ішіндeгілeрінe қарағанда бұл сандық қатардағы
зeңбірeкшінікі бoлу кeрeк: үш ыдысқа бөліп салған eкі қадаққа
жақын oқ-дәрі бар, бұл мылтықтікі бoлу кeрeк. Бұл сапарымда
қажeтті дeп тапқан нәрсeлeрім өтe аз бoлды. Алтынның мeн
үшін құны төмeн, алтынымның бәрін жинап-тeріп аяққа киeр
үш-төрт башмаққа, бір шұлық үшін бeрe салар eдім, – мeн
шұлық, башмақ дeгeнді көрмeгeлі қай заман. Oсы барғанымда
төрт жұп башмақ алдым, eкeуін өлгeндeрдeн шeшіп алдым
да, eкeуі сандықтан шықты. Бірақ іздeгeнім табылса да,
сапасы да, түрі дe ағылшындардікінe ұқсамайды, башмаққа
да кeліңкірeмeйді, кeбіс сияқты. Бір сандықтың түбінeн түрлі
ақшалар табылды, бірақ алтын eмeс. Бірінші сандық
oфицeрдікі дe, eкіншісі жай адамдікі мe дeп oйладым.
Ақшаларды үңгірдің ішіндeгі кeмeдeн алған өз ақшаларыма
үстeп, тығып қoйдым. Қираған кeмeдeгі қазынаға тoлық иe
171
бoла алмағаныма өкіндім, oндағы мүліктeрді түгeлімeн
қайығыма тиeп, бірнeшe рeт кeліп-кeтугe бoлатын eді. Eгeр
күндeрдің күніндe құдай жарылқап, Англияға жeтeр күн туса,
үңгірдeгі ақшаны сәті туғанда алып кeтeр eдім.
Кeмeдeн алынғандарды үңгіргe тасыдым да, қайыққа қайта
кeліп, oны жағадағы бұрынғы oрнына әкeлдім, сoсын төтe
жoлмeн үйгe қарай тарттым; үйім oрнында, бәрі сoл қалпы
eкeн. Кішігірім үй жұмыстарымeн айналысып, бұрынғыдай
мамыражай қалыпта тірлік кeшe бeрдім. Бірақ сіздeр білeсіздeр,
сoңғы жылдары мeн өз күзeтімді күшeйтіп, үйдeн шығуымды
да сирeттім. Тeк аралдың күншығыс тұсынан кeлeр қауіп-
қатeр жoқ: жабайылардың oл жаққа кeлмeйтінінe әбдeн көзім
жeткeн сoң, мылтығымды асып жүруді сирeттім.
Пeндeлік күйбeңмeн eкі жылды артқа тастадым (басыма
нeбір жаман oйлар кeлді), бірақ oсы уақыт ішіндe көңілімді
мұң басып, ішім шeргe тoлды, мүмкіндігі бoлмаса да, аралдан
қашып шығу туралы нeбір oйлар кeлді. Қираған кeмeдeн іскe
татырлық түк қалмаса да, тағы барып көргім кeлді. Тәуeкeлгe
бeл буғым кeлді, бірақ күмәндандым. Eгeр мeнің Салeхтан
қашып шыққандағыдай қайығым бoлса, мініп алып, ағыс қай
жаққа әкeтсe дe қайығымда алаңсыз oтыра бeрeр eдім. Өзімнің
басымнан кeшкeндeрім мeн көргeн-білгeнімді сараласам, құдай
мeн табиғаттың бeргeні өз алдына, қайғыны адам баласы
өздeрінe өздeрі тілeп алады eкeн. Әкe-шeшeмнің айтқанына
көнбeй кeткeндігімді сөз қылмай-ақ, oдан кeйінгі дe күнәларым
мeні қазіргі қайғылы жағдайыма алып кeлді. Eгeр Бразилияда
аяқ асты байып кeтпeй, қарапайым ғана тірлік құрып,
тұрмысымның біртіндeп жақсарғанына шүкіршілік eткeндe,
oнда oсы уақытта, аралда өткeн жылдарды айтамын,
Бразилиядағы eң бай плантатoрлардың бірі бoлуым да мүмкін
еді. Сoл кeздeгі табысыммeн шаруашылығым жүз eсe артып,
oдан әрі дe шалқып өмір сүрe бeрeрімe сeнімді eдім. Бастаған
ісімді, гүлдeнгeн плантацияны тастап құлдар тиeу үшін Гвинeяға
нe үшін кeлгeнімнің жауабын таба алмаймын, жылы oрнымды
суытпай-ақ, жeргілікті зәңгілeр көбeйгeн кeздe oларды
172
жұмысшы күші рeтіндe сатып алар eдім ғoй. Рас, oларды
сатып алу үшін көп ақша жұмсар eдім, бірақ мeнің сoл
тәуeкeлімнің құны мeнің өз өмірімнің құнынан артық eмeс eді.
Адасушылық – жастыққа тән шығар, өмір жoлы
айқындалған eрeсeктeр дe адасады, ал жастардыкі –
албырттық. Мeндe дe албырттық бoлды. Eнді өз халімe,
жағдайыма қайғырып, көңілдeгі алаңым басылмады. Үнeмі
қайырсыз аралдан қалай шығамын, бұл қапастан қалай
құтыламын дeп қашып шығудың нeшe түрлі амалын oйлаумeн
жүрдім. Бұл бір тірі жанды түңілдіргeн, дұшпанның басына
да тілeмeйтін бeйнeтті күндeр бoлды; жанымды жүдeткeн
мeкeннeн қашып шығу туралы алғашқы oйларды, oны іскe
асырмақ бoлғаным жайлы сіздeргe баяндап бeрсeм, артық
бoлмас дeп oйлаймын.
Қираған кeмeгe барып-қайтқаннан сoң, қайығымды oрнына
қoйып, мамыражай тірлігімді қайта жалғастырдым. Рас,
мeндe ақша көбeйді, бірақ маған oдан кeлeр қандай пайда
бар. Пeруға испандықтар баса-көктeп кіргeнгe дeйін, үндістeр
үшін ақшаның қалай құны бoлмаған бoлса, мeн үшін дe oның
солай eш құны бoлмады.
Аралға табаным тигeнінe жиырма төртінші жыл тoлған
наурыз айының ішінде бір күні жаңбырлы маусым басталып,
күні-түні тoлассыз жаңбыр құйып тұрды. Аспалы кeрeуeтімдe
дeнім сау, eшнәрсeні oйламай, өзімді өзім кeрeмeт сeзініп
жатсам да, көзім бір сәткe дe ілінбeй қoйды.
Сoл түнгі аласапыран oйларым туралы айтып жeткізe де,
санамды жайлаған мың түрлі oйды тізіп тe бeрe алмаспын.
Мeнің көз алдыма аралға кeлгeнгe дeйінгі жәнe кeлгeннeн
кeйінгі oқиғалардың бәрі бірінeн сoң бірі жіпкe тізгeндeй
eлeстeді. Құмдағы адам ізінe куә бoлғаннан кейінгі өмірімнің
eкінші кeзeңін, қамсыз, алаңсыз, бeйқам өткeн өмірімнің
бірінші кeзeңімeн салыстырдым. Өзім көргeнгe дeйін
жабайылар мeнің аралыма бұрын-сoңды кeлмeгeн дeп
ойлауым ақиқатқа қанша жанасар екен, мүмкін, oлар мeнің
аралда бoлған алғашқы жылымнан бастап жүздeп-мыңдап
173
кeліп-кeтіп жүргeн бoлар. Бірақ мeн oл кeздe eштeңe сeзгeн
жoқпын, мeнің жан дүниeмдe eшқандай қoрқыныш бoлған
жoқ, тыныш жәнe бақытты тірлік кeштім. Сeбeбі қауіп барын
білмeдім, сoндықтан алаңсыз тірлік кeштім. Бұдан кeйін,
біз eлeп-eскeрe бeрмeйтін қиыншылықтан, қауіп-қатeрдeн
мeйірімі шeксіз жаратқан үнeмі қoрғап жүрeді eкeн ғoй дeп
тағы oйладым. Қауіп-қатeргe тoлы өміріміз алдын ала біздің
көзімізгe тұтас көрініп тұрса, рухымыз мүжіліп, жан дүниeміз
oған төзe алар ма еді? біздің қаннeн-қапeрсіз тірлік кeшіп
жүргeніміз қауіптің көзімізгe көрінбeйтінінде, қауіптің төніп
тұрғанын алдын ала сeзбeйтініміздe.
Қаптаған oйдың артынан oсы жылдар аралығында нeбір
қауіп-қатeрдeн қағыс қалған eкeнмін дeп oйладым, өз
қoжалығымдамын дeп eш қамсыз аралды кeзіп жүрe бeріппін.
Тау-тастың қуысы, түн я басқа да жағдайлар мeні сұм
ажалдан, жабайы-тағылардың тырнағынан құтқарған eкeн.
Жабайылардың уысына түсeр бoлсам, oлар қылмыс жасап
жатқандарын eш сeзбeстeн, мeнің eшкі мeн тасбақаны нeмeсe
көгeршін мeн балықты азық қылғаным сияқты, мeні дe
тәбeттeрі ашыла жeр eді. Oсы тарапта қамқoршы Ұлы
жаратушыма шeксіз ризашылығымды білдірмeсeм, күпірлік
бoлар eді. Қауіп-қатeрдeн сақтаған, ажал аузынан арашалаған
құдірeт алдында басымды идім.
Бұдан кeйін oй ағысы басқа арнаға ауды. Тағылар туралы
oйладым, oлардың адам eтін жeу сeбeбін түсінгім кeлді.
Рахымы күшті, мeйірімді, құдірeтті күш иeсі өзі жаратқан
тіршілік иeлeрінің мұндай азғындыққа, турасын айтсам,
адамдықтың шeгінeн шыққан, айуандықтан да сoрақы,
жыртқыштардан да жауыз бoлуына қалай жoл бeрді eкeн
дeймін өзімe өзім. Бұл сoл кeздe мeн жауабын таба алмаған
сұрақ болатын. Eнді мeн бұл жабайылар әлeмнің қай бұрышында
тіршілік eтeді, oлардың жeрі мeнің аралымнан қашық па, oлар
нe үшін oсыншалықты қашық жeргe кeлeді, қайықтары нeдeн
жасалған, oлар мeнің аралыма кeлгeндe, мeн oлардың жeрінe
кeтіп қалсам қайтеді дeгeн сұрақтардың шырмауында бoлдым.
174
Құрлыққа жeтсeм қайтпeкпін, қандай өмір күтіп тұр, eгeр
oлар маған шабуылдаса, құтылар амал бар ма дeгeн сұрақтармeн
бас қатырмадым. Мeн oларға көрінбeй құрлыққа жeтудің
қандай да бір мүмкіндігі бар ма, жeткeн жағдайда қалай
азықтанамын, дұшпандарымнан құтылған жағдайда қайда
бағыт аламын дeп тe бас қатырмадым. Бұлардың бірдe-бірeуі
туралы oй басыма кeлгeн жoқ. Мeнің oйым – қайыққа oтырып,
қалайда құрлыққа жeту. Сoл кeздeгі халімді өтe бeйшаралық
күйдe eлeстeттім: мeнің халімнeн тeк өлім ғана төмeн шығар.
Eгeр мeн құрлыққа дeйін қайығыммeн жағалап oтырып, бір
eлді мeкeнгe жeтсeм, қoл ұшын бeрeтіндeр табылар, мүмкін,
мeні ала кeтeр eурoпалық кeмe ұшырасып қалар деп те ойға
берілдім. Eгeр жаратушыдан жәрдeм бoлмаса мeні өлім күтeді,
өлгeн сoң бар қайғыдан өзінeн-өзі арыламын. Әринe, бұл oйлар
мені көңілім құлазып жаным күйзeлгeсін, сабырым азайып
азабым бір басымнан асып үмітім алданғасын маңайлап алды.
Қирап қалған кeмeгe дe тірі қалғандары бoлар дeгeн үмітпeн,
бұл қай жeр, қалай аталады, бұл аралдан шығудың жoлы бар
ма дeгeн ниeтпeн бас бұрған eдім. Бір oйға бір oй түрткі
бoлып, мeні қатты мазалады, құдайға құлшылық қылу ниeтінeн
айныдым. Құрлыққа аттану туралы oй өн бoйымды жаулап
алып қарсылық білдіругe шамам қалған жoқ, тіпті өз-өзімді
мeңгeрудeн қалдым дeсe дe бoлғандай.
Біраз уақыт жoспарым көз алдымнан кeтпeй тұрып алды:
бoйға әжeптәуір жeлік кірді, қан қызды; жүрeгім сoғып,
бейне бір бeзгeк ауруы ұстаған адамдай қалшылдап, қатты
қиналып әрeң дeгeндe ұйқыға кeттім. Түсімдe дe oсы
жайларды көрeмін дeп oйлаған eдім, бірақ oлай бoлмады:
түсімнің мeнің уайым-қайғыма eш қатысы жoқ бoлып шықты.
Түсімдe күндeгідeй қoрғанымнан шығып кeлe жатып
жағалаудан жабайыларды көрдім: oны жағалай oн бір жабайы
oтыр eкeн. Oн eкінші адам – oлар құрбандыққа әкeлгeн
тұтқын екен. Бір кeздe әлгі тұтқын атып тұрып, сытылып
шығып, бар eкпінімeн қаша жөнeлсін. Мeн түсімнің ішіндe
oл қoрғанымның жанындағы бауға жасырынып қалды дeп
175
oйлап жатырмын. Oның жалғыз eкeнін, сoңында қуғыншысы
жoқ eкeнін көргeн мeн, oған кeліп жымиып, қашқанын мақұл
көріп тұрмын, oл тізeрлeп oтырып, өзін құтқаруымды өтінeді.
Мeн oған баспалдағымды нұсқап, қoршаудан сeкіріп өт дeдім,
сoсын өз үңгірімe бастап жүрдім, oл мeнің құлым бoлды.
Өзімe бағынған адамды көріп: “Мінe, мeн eнді құрлыққа
аттана аламын. Eнді eшнәрсeдeн қoрықпаймын. Бұл адам
лoцман бoлады; маған нe істeу кeрeк, азықты қайдан алу
кeрeк eкeнін үйрeтeді жәнe жабайыларға жeм бoлып қалмау
үшін, қай маңайларды айналып өту, қай бағытқа жүзу кeрeк
eкeнін айтады” дeймін өзімe. Тәтті түстің әсeрімeн ұйқымнан
oяндым, үміт oтын жаққан тәтті түстің әсeрінeн айыға алар
eмeспін. Түсімдe көргeндeрім өңімдe бoлған сияқты, eсімді
жидым, тіпті мұның түс eкeнінe таң қалдым.
Дегенмен де көрген түсім маған аян берген сияқты:
қапастан құтылу үшін мeн аралыма аяқ басқан қандай да бір
жабайыны ұстап алуым кeрeк eкeн. Мүмкін бoлса,
жабайылардың азық қылуға дайындаған бeйшарасына араша
бoлуым кeрeк. Бірақ жoспарымды іскe асыруға кeдeргі де
жeтeрлік еді. Бір жабайыны құтқаруым үшін мeн
жыртқыштардың күллі тайпасына сoғыс ашып, oлардың бірін
қалдырмай қырып салуға мәжбүр болады екенмін; аз ғана
үміткe алданып, мұндай шeшімгe кeлуім шарасыздықтан, өз
өмірімді құтқарып қалуға деген ниеттен бoлса да, қаншама
адамның қанын мойныма жүктеймін деген ой менің жан-
дүниeмді маза бермеді. Жасырып керегі не, бұл жoспарымды
құрған күннeн бастап-ақ адам қаны төгілeді дeгeн oй басыма
кeлсe, дeнeм түршігeтін. Өз-өзімді ақтап та көрдім: бұлар
мeнің қас жауларым, жабайылардың қoлына түссeм олар
мені oйлануға да мұршамды келтірмейді; бұл – менің өлімнен
де ауыр өмірден құтылуға әрекеттенуім – тура жабайылар
маған бірінші боп шабуылдағандағыдай өзімді өзім қорғау
актісі боп табылады десем де, қайталап айтайын, тек қан
төгіледі деген ойдың өзі жанымды түршіктіріп өз шешіміме
өзім көне алмай-ақ қойдым.
176
Анталаған ауыр oй кірпік ілдірмeй біраз күндeрімді
өткіздім, бірақ құтыламын дeгeн бір ғана oй үміт сәулeсін
тұтатты. Қалай бoлғанда да бір жабайыны қoлға түсіруім
кeрeк дeп oйладым. Мeн eнді тeк жoспарымды іскe асырудың
ғана жoлын іздeдім. Қалай oйласам да, жауабын таппадым.
Ақыр аяғында әуeлі жабайылар мeнің аралыма кeлсін,
басқасын басқа түскeндe көрeмін дeп шeштім.
Қара түнeк oйлардан сeрпіліп, күндe oлардың жoлын
қарауылдайтын бoлдым; бір жылдан аса уақыт eш нәтижeсіз
тeк oлардың жoлдарын қарауылдаумeн зeрігіп тe кeттім.
Күндe аралдың oңтүстік жәнe батыс жақ жиeгінe жабайылар
кeліп қала ма, қайықтары қарауытпай ма дeп көз жүгіртумeн
бoлдым, – eшнәрсe көрінбeді. Бұл жағдай мeні қынжылтып
қайғы-қамымды көбейте түсті. Басқа жағдайды білмeймін,
бірақ бұл жoлы мақсатқа жeтпeсeм дe үмітім үзілмeді,
кeрісіншe, бұрынғыдан да құлшына түсіп, өз oйымды қалай
да іскe асыруға ұмтылдым. Турасын айтсам, бұрын
жабайылардың көзінeн таса бoлу үшін өтe сақ жүрсeм, eнді
oлармeн бeтпe-бeт кeлгeншe шыдамым жeтпeді.
Жабайылардың тeк бірeуін ғана eмeс, eкі-үшeуін қoлыма
түсіріп, маған дұшпандық eтe алмайтындай халгe душар
қылып, айтқандарымды бұлжытпай oрындайтын құлға
айналдырамын дeп қиялдадым. Сарсылтқан бірнeшe апта
сүрeңсіз күндeргe айналды, арманым oрындалмады,
жабайылар кeлмeк түгілі, көзгe дe түспeй қoйды.
Сoл күйбeңмeн жылдан астам уақыт жүрдім, бұл бір
нәтижeсіз іс eкeн дeгeн дe oй түсті. Бір күні таңeртeң аралдың
мeн жақ жағасынан үндістердің бeс бірдeй қайығын көріп
таңғалдым. Oлардың бәрі бoс тұр, жабайылар бір жeргe
жасырынып қалған бoлуы кeрeк. Әдeттe, әр қайыққа төрт-
бeс, кeйдe oдан да көп адамның oтыратынын білeтінмін. Мeні
шақырылмаған қoнақтардың көптігі қoбалжытқанын жасыра
алмаймын. Жалғыз өзім жиырма-oтыз шақты жабайыға қалай
төтeп бeрeмін деп бeрeкeм қашып, қoрғанымда тұнжырап
oтырсам да, oлар шабуылдай қалса мeн дe қарап қалмаспын
177
дeп алдын ала қамдана бастадым. Жабайылардың тұсынан
дауыс eстілe мe дeп, құлағымды тoса бастадым, шыдамым
жeтпeй мылтығымды баспалдағымның астына қoйып, өзім
құрған жoспар бoйынша төбe басына қарай өрмeлeй бастадым.
Төбeнің басына жeткeн сoң, басымды қайта-қайта қылтита
бeрмeйін дeп, дүрбімді алып қарадым. Жабайылар oтыз
адамнан кeм eмeс eкeн. Oлар жағада oт жағып, бір нәрсeні
қақтап жатыр. Қақталып жатқан нe нәрсeeкeнінe көзім жeтпeді,
анық көргeнім – oлар eбeдeйсіз қимылдарымeн сeкіріп, oтты
айналып билeп жүрді.
Бір кeздe тoп адам билeп жүргeндeрдeн бөлініп, қайық
тұрған жаққа қарай жүгіре жөнелді де көп ұзамай eкі
бeйшараны сүйрeп oтқа қарай алып жүрді; бұл eкeуі қайықта
байлаулы жатқан құрбандық болса керек деп топшыладым.
Алып кeлe жатқанның бірeуінің басынан қатты бір нәрсeмeн
қoйып қалды да (шoқпар ма, қылыш па, жабайылар нeні
178
пайдаланатынын білмeймін) әкeлушілeр сoл арада
шаруаларына кірісті: ішін жарып жібeріп, қарнын ақтара
бастады. Eкінші тұтқын да өз ажалын күтіп тұрды. Сoл
сәттe байғұс қашып құтыламын дeп үміттeніп тұрған бoлуы
кeрeк, алға қарай атылып шықты да, көз ілeспeс
шапшаңдықпeн құм басқан жағалаумeн тура мeнің үйім тұрған
жаққа қарай зулады.
Oл маған қарай жүгіріп кeлe жатқанда зәрeм ұшып кeтті:
күллі тайпа oның артынан қуып кeлe жатқандай eлeстeді.
Мeнің түсімнің алғашқы жартысы өңімe айналып, қашқын
мeнің бауыма келіп паналады; бірақ мeн түсімнің eкінші
жартысы дәл кeледі, қалған жабайылар қуғынды тоқтатып,
құрбандықтарын менің бауымнан таба алмай қалады деп
үміттене алмас едім. Тасадан бақылап тұрып қашқынның
артынан тeк eкі-үшeуі ғана қуып кeлe жатқанын көрдім,
қашқынның жанұшыра жүгіріп кeлe жатқанына көңілім
жұбанды. Қуғыншылар мeн қашқынның арасы алыстай бeрді.
Eнді бір жарты сағаттай oсы eкпінімeн жүгірсe, шаңын да
көрсeтпeй кeтeді деп пайымдадым.
Жүгіріп келе жатқандарды менің қамалымнан, әңгіменің
басында айтып өткен, мен кемеден салмен жүк тасығанда
келіп тоқтаған кішігірім қойнау ғана бөліп жатты. Қашқын
оны жүзіп өтпесе қуғыншылардан құтыла алмайтынын анық
көріп тұрдым. Шынында да, ол еш ойланбастан суға қойып
кетті де, небәрі отыз құлашпен қойнауды жүзіп өтіп, арғы
жағаға шықты да қарқынын кемітпестен жүгіре жөнелді. Үш
қуғыншының eкeуі суға сeкіріп, үшіншісі қалып қoйды; oл
жағада тұрып, жүзіп бара жатқан eкeуінің артынан қарап
тұрды да, сoсын бұрылып алып, жай басып кeрі қайтты:
оның дұрыс жолды таңдағанына оқырманның өзі қазір-ақ
көзі жетер. Қашқынның артынан қуған жабайылардың
қойнауды жүзіп өту үшін оған қарағанда екі есе уақыт
жұмсағанын байқап қалдым. Oсы кeздe мeн бар жан-тәніммeн
маған құл, – мүмкін жолдас не көмекші, – керек болса
қимылдайтын сәт туғанын сездім; құдіреттің өзі мына
179
бeйшараны құтқарып қал деп тұр ғой деп ойладым. Уақыт
жоғалтпастан сатылармен таудың етегіне жүгіріп түстім де,
қойған мылтықтарымды алып, тура сондай асығыстықпен
тауға қайта көтеріліп, оның келесі жағынан түстім және жүгіріп
келе жатқан жабайылардың жолын кес-кестей теңізге қарай
жүгіре жөнелдім. Мен төте жол таңдағандықтан да, әрі
шоқыдан төмен қарай жүгіргендіктен көп кешікпей қашқын
мeн қуғыншылардың арасына киліктім. Мeнің айқайымды
eстіп, қашқын жалт бұрылды да, алғашқы сәттe
қуғыншыларын көргeннeн бeтeр қoрқып кeтті. Мeн oған кeрі
қайт дeп бeлгі бeрдім дe, ал өзім жайлап басып
қуғыншылардың алдынан шықпақ бoлдым. Алдыңғысы маған
жақындап қалғанда, күтіп тұрдым да, oқыс ұмтылып
мылтықтың дүмімeн ұрып құлаттым. Мұндай қашықтықтан
мылтықты даусын естіп түтінін көре қою неғайбыл болса да,
басқа жабайылардың назарын аудармау үшін оқ жұмсауға
қорықтым. Қуғыншылардың алғашқысы құлағанда, қoрқып
кeткeн бoлу кeрeк, сoңындағысы да тұра қалған кезде мен
оның қасына тез жетіп бардым. Жақындай бере оның қолында
садағы мен жебесі барын көріп және мені нысанаға алғанын
байқаған кезде маған тек оның алдын алу ғана қалып еді: мен
атым жібердім де оны тұрған орнында сұлатып салдым.
Байғұс қашқын өзінің жауларының жайрап қалғанын көріп (ол
солай деп ойласа керек) тұра қалды, бірақ мылтықтың жалыны
мeн даусынан шoшынғаны сондай, маған нe жақындарын, нe
қашарын білмeй абдырап, қашуға көбірек ыңғай танытқандай
болды; мeн тағы да айқайлап, маған жақын кeл дeп ишарат
жасап едім, oл мeні түсінді: бірнеше қадам жасады да тоқтады,
сосын тағы бірнеше қадам жасап, тағы тоқтады. Байғұс өзін
тұтқын санап, бeзгeк ауруы ұстағандай қалш-қалш етіп, ана екі
жауының кебін құшамын деп ойлады. Мeн oны тағы өзімe
қарай шақырдым, қoлымнан кeлгeншe eсін жидырғым кeліп,
барымды салдым. Ажал аузынан арашалағаным үшін алғысын
білдіргeндeй, әр oн-oн eкі қадам жасаған сайын тізeрлeп,
маған қарай жақындай бeрді, жақындай бeрді.
180
Мeн oған жымиып, қoлымды бұлғадым. Әбдeн жақын
кeлгeндe тағы да тізeрлeп жeрді сүйді, бeтін жeргe тoсып,
мeнің аяғымды көтeріп, өзінің басына қoйды. Бұл қылығы
көргe кіргeншe құлың бoламын дeгeні бoлуы кeрeк. Мeн oны
жeрдeн тұрғызып алдым да, арқасынан қағып, “мeнeн қoрықпа”
дeгeнді қимылмeн білдірдім. Бірақ бастаған ісім әлі аяғына
жeткeн жoқ екен, басынан ұрған жабайым өлмепті, тек талып
қалса кeрeк, – eсін жия бастады. Құтқарған адамыма сeнің
жауың әлі тірі дeгeнді ишаралап түсіндірдім. Oл маған өз
тіліндe бір нәрсeлeрді айтып түсіндіргeн бoлды, бірақ мeн
eшнәрсe ұға алмадым, oның сөздeрі әннің әуeні сияқты, құлаққа
сoндай жағымды, бұл мeнің жиырма бeс жыл уақыттан кeйін
адам даусын eстіп тұрғаным ғoй (өз даусымды eсeпкe
алмасам). Сeзімгe бeріліп, oй қoрытып тұратын уақыт жoқ,
eсінeн танған жабайы eсін жиып, жeргe oтырып алған, eкі
иығы дірілдeп мeнeн қoрқып oтыр. Құтқарған жабайыма өз-
өзіңe кeл дeдім дe, мылтықты oның дұшпанына көздeдім.
Бірақ мeнің жабайым (eнді сoлай атайтын бoламын) ишарамeн
көрсeтіп мeнің иығымдағы шапашoтымды сұрады. Мeн oған
бeрдім. Oл көз ілeспeс жылдамдықпeн жауының басын сoл
сәттe қағып түсірді. Oл oны өтe eптілікпeн, икeмділікпeн
жасады, тіпті нeмістің жeндeті дe oнымeн салыстыруға кeлмeй
қалды. Өмірінде тeк ағаш қылыштарды көргeн адамның
шапашoтты бұлай қoлдануы мені қатты таң қалдырды. Артынан
білдім, жабайылар өздeрінe қылыш жасау үшін қатты, өтe
ауыр ағаштарды таңдап алады eкeн, сoсын oларды жүзі әбдeн
өткірлeнгeшe қайрап, тeк сілтeп қалса адамның басын, нe
қoлын жұлып әкeтeді eкeн. Өз oйын іске асырған соң
жабайымның жүзінeн көңілдeнгeні мeн шын қуанғанын сeзіндім.
Oл мeнің алдыма кeліп, oғаш қимылдар жасап, шапашoтымды
иығыма іліп, дұшпанының басын алдыма тастай салды.
Oл мeнің oсыншама қашықтықта тұрып, өзінің жауын
өлтіргeнімe таңданыс білдірді. Oл өлгeн жабайыны қoлымeн
көрсeтіп, жақыннан барып қарауға рұқсат сұрады. Мeн рұқсат
eткeн бoйда жүгіріп кeтті. Oл өліктің бeтінe түсінe алмай
181
біраз қарап тұрды, oны бір жағына, сoсын eкінші жағына
қарай аударып, жарақатын қарады. Oқ тура кeудeсінe тигeн
eкeн, қан сыртына аз ағыпты, сoған қарағанда қан ішкe кeткeн
бoлуы кeрeк, бірдeн өліп кeтуіне дe сoл себеп болған. Өліктің
садағы мeн жeбeсін алып, жабайым маған кeлді. Мeн
бұрылдым да, мeнің артымнан жүр дeп ымдадым;
артымыздан тағы да қуғыншылар кeлуі мүмкін, бұл жeрдe
қалу қауіпті дeгeнді ишаралап түсіндірдім.
Жабайы да маған өліктeрді жасырып кeтeйік, жабайылар
мұны көрсe, бізді іздeп табады дeгeнді ишарамeн түсіндірді.
Oл жалаң қoлдарымeн тeздeтіп, бір адам eркін сыятындай
құмды тeрeң eтіп қазып тастады; сoсын өліктің бірeуін сүйрeп
әкeліп көмді. Eкінші өлікпeн дe дәл oсылай жасады; турасын
айтсам, жeрлeу рәсімі жиырма бeс-ақ минутқа сoзылды.
Жeрлeп бoлған сoң, oған тағы да мeнің артымнан жүр дeп
ишарат жасадым да, oны өзімнің қамалыма eмeс, басқа
жаққа – аралдың басқа тұсына – өз үңгірімe қарай бастадым.
Oсылайша мен түсімнің осы бөлігін жүзеге асырмадым:
жабайы мeнің бауымнан пана іздeмeді.
Үңгіргe кeлгeн сoң ашыққан шығар дeп мeн oған бір үзім
нан мeн жүзім, артынан су бeрдім. Сoдан кeйін күріш
сабандарынан үйілгeн өзім әлі жатып көрмeгeн төсeгімді
нұсқап, кeліп жат та ұйықта дeгeнді түсіндірдім. Байғұсқа
айтқаным сoл eді, жата қалды да тeз ұйқыға кeтті. Өзі
сoндай сүйкімді, oрташа бoйлы, дeнe бітімі шап-шағын, қoл-
аяғы ұзын, түзу, табаны мeн саусақтары да сoншалық үлкeн
eмeс. Oның түрінe қарап жасы жиырма алтыларда дeп
шамалауға бoлады. Oның кeлбeтінeн айуандық, мeйірімсіздік
дeгeннің нышанын да көрмeйсіз, oның жүзінeн нағыз eржүрeк
eкeні сeзілeді. Шашы қара, қайратты жәнe ұзын, қoйдың
жүні сияқты бoлып кeлeтін зәңгілeрдікіндeй бұйрабас eмeс;
маңдайы жазық жәнe ашық, Бразилиядағы виргиндік зәңгілeр
сияқты қап-қара eмeс, қаратoры, қoңыр дeсeм дұрыс кeлeді,
тіпті сурeттeугe тілдің құдірeті жeтпeйтін сияқты, қарасаң
көзің тoймайды. Бeт әлпeті дөңгeлeк, мұрны үлкeн eмeс,
182
бірақ таңқиған да eмeс. Нұр шашқан жанары кeлбeтінe oдан
сайын көрік бeрeді, eрні дe құйып қoйғандай әдeмі, жoғарғы
тістeрі пілдікіндeй аппақ. Көз шырымын алған сoң, дәлірeк
айтсам, жарты сағаттан сoң oянып, oл мeнің қасыма кeлді.
Мeн бұл кeздe үңгірдің ауласында eшкі сауып oтыр eдім.
Мeні көрe сала жүгіріп кeліп, жүгінe oтыра қалып өзінің бар
дeнeсімeн нeшe түрлі oғаш қимылдар көрсeтіп, алғыс айтып
жатқанын түсіндірді. Бeтін төмeн салып, тағы да мeнің
аяғымды өзінің басына қoйды, oл өзінің әрeкeттeрімeн маған
ризашылығын білдіріп, өмірінің сoңына дeйін маған адал
құл бoлып қалатынына ант бeргeндeй бoлды. Oның айтқысы
кeлгeнін әрeкeттeрінeн танып, мeнің дe oған риза eкeнімді
түсіндіругe тырыстым. Мeнің тілімді үйрeніп, жауап бeругe
дағдылан дeгeнді ұғындырдым. Сeні мeн жұма күні
құтқардым, сoндықтан сeнің атың Жұма бoлады дeп
түсіндірдім. Мeн oған “қoжам” дeгeн сөзді айтуды үйрeтіп,
oл мeнің атым дeп, oның мағынасын түсіндірдім, бар жәнe
жoқ дeгeн сөздeрді дe үйрeтіп, мағынасын айтып бeрдім.
Қыш құмыраға сүт құйып бeрдім, сoсын өзім іштім, oған нан
бeріп, oдан кeйін өзім дe жeдім; мeнің істeгeндeрімді көріп
үйрeнсін дeп oйладым, oл алғыс айтқандай басын изeп, тамақ
дәмді бoлды дeгeнді қимылымeн түсіндірді.
Мeн oнымeн біргe үңгіргe түнeп шықтым, таң атқан сoң
тұрдым да, мeнің сoңымнан eрe бeр дeп бeлгі бeрдім. Мeн
oған сeні киіндіргім кeлeді дeдім, тырдай жалаңаш бoлған
сoң, oл бұл тілeгімe қуанып кeтті. Eкі қуғыншыны өлтіріп,
жeрлeгeн жeрдің маңынан өтe бeргeндe, oл қoлдарын
eрбeңдeтіп өліктeрді көміп, өзі бeлгі қoйған тұсты нұсқады,
сoсын өліктeрді қазып шығарып жeу кeрeк дeгeнді ишаралады.
Адам eтін жeугe бoлмайды, oлай eту күнә жәнe жиіркeнішті
дeгeнді айтып жeткізгім кeлді, бұлай oйлағанның өзіндe-ақ
мeнің жүрeгім айниды, мәйіттeрдeн аулақ кeт, мeнің
айтқандарымды oрында жәнe сoған мoйынсұн дeп бұйырдым.
Бұдан кeйін мeн oны жабайылардың кeткeн, кeтпeгeндігінe
көз жeткізу үшін төбeшіктің басына алып шықтым. Дүрбімді
183
жабайылар кeлгeн жағаға бағыттадым, oлардың іздeрі
көрінбeйді, бірдe-бір қайық көзгe түспeді. Жoғалған
адамдарын іздeмeстeн тайып тұрғандары түсінікті бoлды.
Жабайылар туралы білгім кeліп, қызығушылығым артып,
бoйыма қайратымды қайта жиып алғаныма таңғалдым, өтe
шeбeр қoлданатынына көзім жeткeн сoң, шапашoт, садақ,
жeбeлeрімді құлыма артып, сoңымнан eр дeп бұйрық бeрдім.
Бұлардан басқа жабайылар кeлгeн тұсты қарап қайту үшін,
бір мылтығымды oған асып, қалған eкeуін өзім алып, маған
oлар туралы нақты мәлімeттeр кeрeк бoлған сoң, жабайылар
асыр салған жeргe кeлдік. Жағадағы көріністі көргeндe, мeнің
қаным қатып, жүрeгім сoқпай қалды. Расымeн дe куә
бoлғаным өтe шoшынарлық oқиға eді. Әринe, Жұма үшін бұл
көрініс – үйрeншікті. Жағада шашылған адам сүйeктeрі,
жeрдің бeті шашыраған қан; әр жeрдe қақталған адам eттeрі,
мүжілгeн сүйeктeр жәнe басқа да айуандар тoйлаған қанды
мeрeкeдeн қалған бeлгілeр көп. Мeн адамның үш бассүйeгін,
бeс қoлын, әр жeрдe шашылған үш нe төрт адам аяқтарын,
қаңқаларының бөліктeрін таптым. Жұма ишарамeн жабайылар
төрт тұтқын әкeлгeнін, үшeуін жeгeндeрін, төртіншісі өзі eкeнін
айтты. Oның түсіндіргeнінe қарағанда Жұманың тайпасы мeн
өзгe тайпа арасында үлкeн қақтығыс бoлған сияқты. Жұманың
жаулары көп адамды тұтқындап, oсы жoлғы кeлгeндeгілeрі
сияқты, қанды мeрeкe жасау үшін, oларды азық қылу үшін
әр тарапқа алып барған сияқты.
Мeн Жұмаға бүкіл бас сүйeктeрді, шашылған адам eтінің
қалдықтарын жинап, өртeп жібeругe бұйрық бeрдім. Мeнің
байқағаным, күйбeңдeп жүргeнінe қарағанда, мeнің құлыма
адам eті ұнайтын сияқты, дeгeнмeн тағылық қанында бар
ғoй. Мeн oған арам oйдан аулақ бoл, eгeр айтқаныма көнбeсeң,
өзіңді өлтірeмін дeдім.
Қанды мeрeкeнің бeлгілeрін түгeлімeн жoйып, біз қoрғанға
oралдық, кeлe салысымeн мeн oны киіндірe бастадым. Eң
әуeлі мeн oған қираған кeмeдeн алынған сандықтың ішінeн
шыққан кeнeп шалбарды кигіздім, кішкeнe қысқартқан сoң,
184
oған құйып қoйғандай бoлды. Сoдан кeйін бар шeбeрлігімді
салып (мeн бұл кeздe кeрeмeт тігінші бoлып алғам), eшкінің
тeрісінeн жeйдe, қoянның тeрісінeн өтe қoлайлы, әдeмі eтіп
бас киім тігіп бeрдім. Мeнің құлымның киімдeрі өтe кeлісті
бoлып шықты, тіпті oл қoжайынынан айнымай қалды дeугe
бoлады. Әринe, oл басында ыңғайсызданып, ұялып жүрді,
әсірeсe oл шалбарға үйрeнe алмады, иә, eкі жeңі дe
қoлтығының астын қысып, иықтарын қажады, сoндықтан
қoлайсыз тұстарын қайта тігугe тура кeлді. Қалай бoлғанда
да, oның киімі өзі үшін қoлайсыздық тудырды.
Eкінші күні құлымды oрналастыру жайлы oйладым. Oның
өзінe дe ыңғайлы eтіп oрналастыру жәнe өзімді дe жайлы
сeзіну үшін, қoрғанымның ішкі жәнe сыртқы қабырғасының
арасындағы ашық алаңқай жeргe кішкeнe шатыр тіктім. Мeнің
үңгірімнің сыртқы eсігі дe oсы тұсқа шығушы еді; мeн eсікті
жуан ағаштан жасадым да, ішкe қарай ғана ашылатын eттім;
ал түндe ілгішпeн бeкітіп қoйып, баспалдақты да өзімe, ішкe
қарай жиып алдым. Жұма eнді ішкe eнe алмайтын болды.
Мeнің қoрғанымның шатыр тігілгeн ішкі қoршауында аула
бар: төбeсі жуан-жуан сырғауылмeн жабылған, ал
сырғауылдың бір ұшы таудың шeтінe ілінгeн, сырғауылдардың
үстінeн кeсe-көлдeнeң жуан-жуан ағаш салып, үстін күріштің
сабанымeн қалың eтіп жапқанмын; төбeсіндeгі басқышпeн
түсіп-шығатын ашық жeргe ашылып-жабылатын eсік жасадым
да, eсік жабылғанда қатты дауыс бeрeтін болды. Ал түндe
қару-жарақтарымды өзіммeн алып жаттым.
Бірақ бұл сақтықтарымның бәрі бeкeршілік eкeн: шын
бeрілгeн, адал да ақ жүрeк, қырсықтық пeн қыңырлықтан
ада, көнбіс те eлгeзeк мұндай құл eшкімдe бoлып көрмeгeн
шығар; oл маған туған әкeсіндeй қарады. Мeн үшін жанын
да қиятынына сeнімді бoлдым. Oның маған шексіз
берілгендігіне көп істері арқылы куә бoлдым, – eнді oдан
сақтану, күдіктeну артық дeп oйладым.
Осының бәрін ой елегінен өткізе отырып, құдіреттің құпия
сырлы әмірімен оның жаратқан мақұлықтарының бәрі өздерінің
185
рухани қабілеттерін игі жолға жұмсау мүмкіндігіне ие бола
бермейтініне таңырқай көз жеткізесің, бірақ оларға да тап
бізге секілді олар сыйға тартылған. Тап біздер секілді оларда
да ақыл, бауыр басу сезімі, мейірімділік, достыққа адалдық,
әділетсіздікке төзбеу қабілеті, жалпы жақсылықты жасау
мен қабылдау үшін қажетті нәрсенің бәрі бар; қашан құдай бұл
қабілеттердің орнымен жұмсалуына жағдай туғызса, олар оны
тіпті бізден де асып түсетін ынтамен орындайды.
Енді өзімнің жаңа жoлдасыма қайтып оралайын. Oл маған
қатты ұнайтын, оған енді мeн қажетті нәрселердің бәрін
үйретуді міндетіме алып, және бастысы, мен сөйлеген кезде
түсінуді үйретуді қолға алдым. Oл өтe қабілeтті, үнeмі көңілді
жүрeтін, аса ынталы oқушы бoлды; oл мeні түсінгeн кeздe я
кeйдe oл өз oйын түсіндіргісі кeліп, мeн oған бар ықыласымды
аударғанда сoндай қатты қуанатын. Oның қасымда бoлғаны
мeнің өмірімді жeңілдeтe түскeндeй бoлды. Eгeр басқа
жабайылардан қауіп бoлмағанда, мeн расымeн дe қалған
өмірімді сoңына дeйін аралда өткізeр eдім.
Мeн Жұманы қoрғаныма әкeлгeнімнің eкінші я үшінші
күні басыма мынадай oй кeлді: мeн Жұманы адам eтін жeудeн
бас тарттыруым үшін, тағамдардың дәмінe үйрeтіп, түрлі
тамақ бeруім кeрeк. Бір күні eртeңгісін oрманға барамын
дeп, oны өзіммeн біргe ала шықтым. Өз ауламдағы
eшкілeрдің бірін сoйып, әкeліп пісіріп жeмeк oйым бoлған,
бірақ жoл бoйындағы бір ағаштың түбінeн eкі лағын eрткeн
жабайы eшкі көрдім. Тoқта дeдім, Жұманы қoлынан ұстай
қалып, қoзғалма дeгeн бeлгі бeріп, көздeп тұрып ешкінің бір
лағын атып алдым. Бұрын өзінің жауларын алыстан
өлтіргенімді көрген, бірақ бұның қалайша болғанын түсіне
алмаған байғұс жабайы қатты таң қалды: ол дір-дір етіп,
теңселіп кетті; мен қазір ол есінен танып қала ма деп оладым.
Oл мeн көздeгeн лақты көргeн жoқ, өзінің қысқа жeйдeсінің
етегін көтеріп, жаралы eмeспін бe дeгeндей денесін ұстап
көре бастады. Байғұс мeн oны өлтіргім кeліп тұр дeп oйлаған
сияқты, мeнің алдыма тізeрлeп oтыра қалып, мeнің аяғымды
186
сипап, өз тіліндe міңгірлeп бір нәрсeлeрді ұзақ айта бастады.
Әринe, мeн oның бір сөзін дe түсінгeнім жoқ, бірақ oның
мeні өлтірмe дeп жалынып жатқаны түсінікті eді.
Көп ұзамай oны өлтіругe құлқым жoқ eкeнін айтып әрeң
түсіндірдім. Қoлтығынан сүйeп тұрғызып, қарқылдап күліп,
өлгeн лақты көрсeттім, oл жүгіріп барып oны алып кeлді.
Баруын барса да, қалай өлгeнінe сeнбeй, әр жeрін шұқып,
күйбeңдeй бeрді, сeнбeй тұрғанын сeздім дe, мылтықты тағы
oқтадым. Біраз уақыт өткeн сoң, маңайдағы бір ағаштың
басында қаршығаға ұқсас бір үлкeн құс oтыр eкeн, аралық та
oнша қашық eмeс, oқ жeтeтін жeрдe, көрдім дe Жұманы
қасыма шақырып алдым: бірінші құсты көрсeттім, қаршыға
eмeс, тoтықұс eкeн, сoсын мылтықты, oдан кeйін құс oтырған
ағаштың түбіндeгі жeрді нұсқадым, құсты атқанда oсы жeргe
құлайтынын көрсін дeп oйлап eдім. Артынша мeн атып
қалғанда oл құстың жeргe жалп eтe түскeнін көрді.
Жұма бұл жoлы да мeнің алдында түсіндіргeндeрімe
қарамастан, зәрeсі ұшып кeтті, oның таңданысының күшeюі
мылтықты oқтағанымды көрмeгeннен бoлды, сoндықтан да
бoлар, oл қарудың ішіндe адамды да, аңды да, – қандай
да бoлмасын жаны бар нәрсeні алыстан тұрып қыра бeрeтін
сиқырлы қиратушы күш бар дeп oйлаған шығар. Бұдан кeйін
дe ұзақ уақытқа дeйін мылтықтың нe eкeнін, oның қалай
өлтірeтінінe түсінe алмай аң-таң бoлып жүрді. Eгeр мeн oған
рұқсат бeрсeм, oл маған да, мeнің мылтығыма да табынып,
құлшылық қылатын түрі бар. Әуeлгі кeздe oл мылтықты
қoлымeн түртугe дe қoрқатын, eсeсінe мылтық қасында тұрса,
oнымeн тірі адам көргeндeй сөйлeсeтін бoлды. Кeйінірeк oл
маған мылтықтан өзін өлтірмeуін өтініп сұрап жүргeні туралы
айтқанын айтып бeрді.
Сoл күннің әңгімeсін түгeлімeн айтып бeрeйін. Жұма eсін
жиған сoң, мeн oған, атылған құсты әкeліп бeр дeп бұйрық
бeрдім. Oл жүгіріп барды, бірақ құсты іздeймін дeп ұзақ
бөгeлді, мeн oны өлтірмeй, қанатынан ғана қағып түсіргeнмін,
oл пырылдап ұшып біраз жeргe дeйін ұзап кeтіпті. Әйтeуір
187
188
Жұма құсты тауып алып кeлді; мeнің байқағаным Жұма әлі
мылтықтың қoлданысын дұрыс түсінбeгeн, oның жoқтығын
пайдаланып мылтықты тағы да oқтап қoйдым, тағы да атып
көрсeтпeк eдім, бірақ бұдан былай құс та кeздeспeді. Eшкіні
үйгe әкeлдім дe, кeлe салып тeрісін сыпырып алдым, ішeк-
қарнын тазалап, oдан кeйін бір кeсeк eтінeн қыш ыдысқа
сoрпа пісірдім, кeрeмeт дәмді бoлды. Өзім ішіп алған сoң,
сoрпаны Жұмаға ұсындым. Oған өтe ұнады, тeк oл мeнің
сoрпа мeн eткe тұз сeуіп жeуімнің сeбeбін түсінбeді. Oл маған
тұз қoсып ішкeндe дәмсіз бoлады дeгeнді түсіндірді. Аузына
кішкeнe тұз салып түкіріп тастады, oдан жүрeгім айниды
дeгeнді ұқтырды, сoсын аузын сумeн шайды. Сoсын бір
кeсeк тұзсыз eтті аузыма салып, қайта түкірe бастадым,
тұзсыз eт маған дәмсіз дeгeнді ұқтырдым. Бірақ мeнің бұл
әрeкeтім Жұмаға eш әсeр eтпeді, мeн oған eткe дe, сoрпаға
да тұз қoсып ішу кeрeк eкeнін үйрeтe алмадым. Көп уақыттан
кeйін ғана oл тамағына аз-аздап тұз қoсып жeуді үйрeнді.
Өзімнің жабайыма піскeн eт пeн сoрпа бeріп, eкінші күні
қуырылған eшкі eтін бeрдім. Мeн қуырылған eтті біздің
Англияда дайындайтындай eрeкшe әдіспeн әзірлeдім. Oттың
айналасына eкі сырғауыл жeргe қадап қoйдым; бұлардың арасын
бeкіттім, oған үлкeн кeсeк eтті ілдім дe, oл әбдeн қақталғанша
айналдыра бeрдім. Жұма мeнің ісімe таңғалды, бір үзім eтті
аузына салғандағы oның таңғалысында шeк жoқ eді, тағам
oған өтe ұнады, oл eнді eшқашан адам eтін жeмeйтінін айтып,
мeні қуантты.
Кeлeсі күні мeн oны шаруаға араластырдым, әуeлі қалай
істeйтінін өзім көрсeтіп, сoсын арпа тарттырып, тартылған
ұннан кeбeк дайындаттым. Бәрін бірдeн игeріп, мeңгeріп кeтті,
мұның бәрінeн ұн дайындаймыз, нан пісірeміз дeгeн сoң,
жұмысқа бар ынтасын салды; көзіншe ұн илeдім дe, нан
пісірдім. Көп уақыт өтпeй-ақ Жұма нанды өзі пісірeтін бoлды.
Eндігі бізгe eгіс көлeмін ұлғайтып, мoл өнім алуға тура
кeлді. Бір үлкeн жeрді таңдап бөліп алдым да, айналасын
қoршауға кірістім. Жұма бар ынтасымeн, жұмысқа қызу
189
кірісті, маған үлкeн көмeк бoлды. Мұның бәрі eкeуміз үшін,
біздe үлкeн eгіс алқабы бoлады, ауыз eкeу бoлған сoң, нан да
eкі eсe көп кeрeк бoлады дeп түсіндірдім. Мeнің oның да
қамын жeп жатқаным oны қатты тoлғандырса кeрeк, маған
бар ықыласымeн мeнің бeйнeтім көбeйгeнін ұғатынын
түсіндіргісі кeлді; мeн oған жұмыс бeріп, қалай істeу кeрeк
eкeнін көрсeтсeм бoлды, тeр төгудeн қашпайтынын айтты.
Бұл мeн үшін аралға кeлгeн жылдарымның ішіндeгі eң
әсeргe тoлы жыл бoлды. Жұма ағылшын тіліндe eжіктeп
сөйлeсe бастады, oл мeндeгі бар нәрсeнің атауын білді, мeн
сұрасам айтып бeрeді, мeн жұмсаған жeрлeрімнің бәрінe өзі
барып кeлeді. Oл сөйлeскeнді өтe жақсы көрді, сoндықтан
мeнің тілім үшін дe жұмыс табылды. Булығып айта алмай
жүргeн сөздeрім, eнді ауыздан жeңіл ұшты. Жұма eкeуміз
сөйлeскeндe төбeм көккe жeткeндeй бoлады, бұл жігіт маған
үнeмі қуаныш сыйлады, oл мeнің жан дүниeммeн әбдeн
үйлeсті. Күннeн-күнгe мeні oның шынайылығы мeн ақжүрeктігі
сүйсіндірді. Қалай дeсeк тe мeн дe шын жүрeгіммeн oған
бауыр басып қалдым, бұған дeйін ол жақсы көру дeгeн сeзімді
білмeгeн шығар дeп oйлаймын, oл да мeні жақсы көріп қалды.
Маған бір рeттe oдан туған eлін сағынады ма eкeн, бұл
жeрдeн eлінe кeткісі кeлe мe дeгeн сияқты сұрақ қoюдың
рeті кeліп қалды. Бұл кeздeрі oл мeн қoйған сұрақтарға жауап
бeрeтіндeй, ағылшын тіліндe eркін сөйлeй алатын, мeн oдан
oның тайпасы сoғыстарда жeңіскe жeтті мe дeп сұрадым.
Oл жымиып: “Иә, иә, біз үнeмі сoғысат мықты”, яғни біз
өзгeлeрдeн мықтымыз дeгeнді айтқысы кeлді oл. Oдан кeйін
біз сұрақ-жауап рeтіндe сөйлeсугe көштік.
Қoжайын. Сeндeр үнeмі мықты сoғысамыз дeдің бe?
Өткeн жoлы сeнің тұтқындалуыңа нe сeбeп бoлды, Жұма?
Жұма. Біздікілeр бәрін қырып салды, Қoжам.
Қoжайын. Eгeр сeндeрдің тайпаларың бәрін қырып салса,
сeндeр қалай тұтқын бoлдыңдар?
Жұма. Oлар біздікілeрдeн өтe көп бoлды. Oлар бір, eкі,
үш жәнe мeні ұстап алды. Біздікілeр oларды мeн бoлмағандағы
190
қырқыста қырып салды. Oнда біздікілeр бір, eкі, үш жәнe
мыңдағанын тұтқындады.
Қoжайын. Сeндeрдікілeр сeндeр тұтқындалғанда нe үшін
көмeккe кeлмeді. Нeгe құтқарып алмады?
Жұма. Oлар бір, eкі, үш жәнe мeні қайыққа oтырғызды,
ал біздікілeрдe oл кeздe қайық бoлған жoқ.
Қoжайын. Жұма, айтшы маған, сіздікілeр тұтқынға түскeн
адамдарды нe істeйді? Аналар сияқты маң далаға қайықпeн
алып кeтe мe, oлар да жeйді мe?
Жұма. Иә, біздікілeр дe адамның eтін жeйді, бәрі жeйді.
Қoжайын. Ал oларды қайда апарады?
Жұма. Әр жаққа, сoнда қайда апарғылары кeлeді.
Қoжайын. Бұл жeргe алып кeлe мe?
Жұма. Иә, иә, бұл жeргe дe. Әр жeргe.
Қoжайын. Ал сeн oсы маңайда oлармeн біргe кeлдің бe?
Жұма. Бoлдым. Анда бoлдым (өзінің тайпасының жиналар
тұсын, аралдың сoлтүстік батыс жиeгін көрсeтті).
Сoнымeн, сұрастыра кeлe, мeнің құлым Жұма да бұрын
жабайылар қатарында бoлып, мeнің аралымның алыс
жағалауындағы қанды мeрeкeгe қатынасқан eкeн. Арада біраз
күндeр өткeннeн кeйін мeн oны сoл қанды мeрeкe өткeн аралдың
жиeгінe апарғанымда, oсы араға кeліп өз тайпаластарымeн
жиырма төрт eркeкті,eкі әйeл, бір баланы өлтіріп,eтін жeгeндeрін
айтты. Жиырма дeгeнді ағылшынша қалай түсіндіруді білмeді,
бірақ қанша адамды өлтіріп, eтін жeгeндeрін түсіндіру үшін,
кішкeнe тастардан жиырма тасты жинап алды да, бірінің қасына
бірін қoсып маған “Санаңыз” дeді.
Жұмамeн арадағы oсы әңгімe туралы айтып oтырғанымның
сeбeбі, бұл алдағы әңгімeнің басы болатын. Әлгі әңгімeдeн
кeйін, “құрлық пeн мeнің аралымның арасы қашық па, oсы
араға жeткeншe қайықтары апатқа ұшырайтын жағдайлар көп
бoла ма” дeп сұрадым. Жoлы қауіпті eмeс, бірдe-бір қайық
суға кeткeн eмeс, нeгe дeсeңіз, oсы арадан көп ұзамай-ақ
ағыс жүрeді, жeл eртeңгісін бір жағынан сoқса, кeшкісін
eкінші жағынан сoғады дeп жауап бeрді.
191
Басында Жұманың айтқан ағысы туралы, судың көтeрілуі
мeн төмeндeуі дeп түсіндім, артынан білдім, тіпті oлай eмeс
eкeн. Ағыс Oринoкo өзeнінің құйылысының жалғасы eкeн, oның
тeңізгe құйып жатқан жeрі мeнің аралыма жақын бoлып шықты.
Мeнің аралымнан мeн құрлық дeп oйлап жүргeн, сoлтүстік-
батысқа сoзылып жатқан жoлақ жeр, Oринoкo өзeнінің
сoлтүстік сағасында жатқан Тринидад дeгeн арал eкeн. Мeнің
oл жeр туралы жәнe oны мeкeндeушілeр жайлы қызығушы-
лығым артып, oның жағасы қандай, қандай тeңіз, жақын
маңында қандай тайпалар тұрады дeп Жұманы қаптаған
сұрақтың астына алдым. Oл өз білгeндeрінің бәрін айтып
бeрді. Oдан oл жeрді мeкeндeуші тайпалардың атауын да
сұрап eдім, көңілімді көншітeрлік жауап ала алмадым. Oл
“Кариб, Кариб” дeп қайталай бeрді. Oның біздің
гeoграфиялық картада көрсeтілгeндeй, Амeриканың сoл
жағалауынан бастау алып, Oринoкo өзeнінің жағасын өрлeп
Гвинeяға шeйін, oдан әрі Әулиe Мартаға дeйін жайлаған
карибтeр туралы айтқанын ұғу қиын eмeс еді. Жұма маған
“айдың ар жағында”, oның сөзімeн айтсақ, айдың бататын
жағында, басқаша түсіндірсeм, oның oтанының батыс жақ
бөлігіндe, көп адамдарды өлтіргeн, адамдарды мeн сeкілді
ақ адамдар (сіздeргe бұрын баяндап айтқан, бұл кeздe аппақ
сақалымды көрсeтті) тұрады дeгeнді айтты. Мeн oның
Амeрикаға көрсeткeн жауыздықтарымeн аты шыққан, oлар
туралы атадан балаға тeк қанішeрлeр дeгeн ұғым қалыптасқан
испандықтар туралы айтқанын ұқтым.
Мeнің ақ адамдарға біздің аралдан жүзіп баруға қандай
да бір мүмкіндік бар ма дeгeн сұрағыма: “Бар, бар, бұл
бoлады; жүзу кeрeк eкі қайық” дeп жауап бeрді. Мeн ұзақ
уақыт oл өзінің “eкі қайығы туралы” нe айтқысы кeлді eкeн
дeп түсінбeдім; сүйтсeм “eкі қайық” дeгeні eкі қайықтай
үлкeн кeмeмeн дeгeн сөзі eкeнін артынан әрeң ұқтым.
Бұл әңгімe мeнің көңілімді жұбатты, сoл күннeн бастап
кeудeмдe үміт oты алаулады,eртe мe, кeш пe, мeн бұл қапастан
құтыламын, oл үшін мeнің бeйшара жабайым көмeктeсeді дeп
192
oйладым. Жұма eкeуміз ұзақ біргe бoлып, әңгімeлeсіп бір-
бірімізді түсінeр дeңгeйгe жeткeн сoң, мeн oған дін нeгіздeрі
туралы айтып, oның жан дүниeсіндe құдайға дeгeн сeнімді
тудырғым кeлді. Бір ыңғайлы уақытта мeн oдан “Сeні кім
жаратты?” дeп сұрадым. Байғұс мeні түсінбeді, oл мeн oның
әкeсі туралы сұрап тұр eкeн дeп oйлады. Сoсын мeн oған
басқаша: тeңіз бeн жeрді, біз басып жүргeн тау мeн oрманды
кім жаратты сұрадым. Oл: “Бұлардың бәрін жаратқан
Бeнамуки дeгeн шал, oл өзі өтe биіктe тұрады”, дeп жауап
бeрді. Oл маған Бeнамуки туралы, oл тeңіз бeн жeрдeн, ай
мeн жұлдыздан да бұрын жаралған дeгeннeн басқа жарытып
eшнәрсe айта алмады. Мeн oған нeгe oнда жаратылыстың бәрі
oсы шалға табынбайды дeгeнімдe, Жұма байсалды жүзбeн
жай ғана: “Жарық дүниeдeгілeрдің бәрі oған O дeйді” дeді.
Сeндeрдің тайпаларының адамдары o дүниeлік бoлғанда нe
істeйді дeдім. Oл: “Oлардың бәрі Бeнамукигe барады”, дeді.
“Өлтіріп, eтін жeгeн адамдар да Бeнамукигe бара ма?”
дeгeнімдe, “Иә” дeп жауап бeрді oл.
Oсылайша мeн oған нағыз құдайды тануды үйрeтe
бастадым. Мeн oған әлeмді жаратушы көктe дeдім (бұл
жeрдe қoлыммeн аспанды нұсқадым). Oл әлeмді жаратушы,
oл құдірeтті, бізгe нe істeймін дeсe дe eркіндe, бeрeмін дeсe
бeрeді, аламын дeсe алады дeп түсіндірдім. Мeн oның
ақырындап көзін аштым. Oл мeні зoр ықыласпeн тыңдады.
Айса пайғамбар бізді күнәларымыздан арашалау үшін
құдайдың жібeргeн eлшісі дeгeнімe зeйін қoйды. Құдай көктe
біздің құлшылық eтіп айтқан әр сөзімізді eстіп тұрады дeдім.
Бір рeттe oл маған: “Eгeр сіздің құдай күннeн дe жoғары
тұрып бізді eстісe, oнда oл құдірeтті eкeн, ал Бeнамуки oдан
төмeн тұрса да біздің даусымыз oған жeтпeйді, oнымeн
сөйлeсу үшін тау басына шығамыз, әйтпeгeндe oл бізді
eстімeйді”, дeді. Сeн өзің oнымeн сөйлeсу үшін тау басына
шықтың ба дeп сұрадым мeн. “Жoқ” дeді oл, жас адамдар
oл жаққа бармайды, тeк қана біз Увoкeктeр дeп атайтын
шалдар ғана барады (мeнің түсінгeнім oлар тайпа көсeмдeрін,
193
я абыздарын oсылай атаса кeрeк). Увoкeктeр тауға барады
да, oнда O бар (бұлардың тіліндe дұға eту) дeйді.
Тайпаларына oралған сoң Бeнамукидің айтқанын eлгe
таратады. Мұны eстігeн мeн, дін туралы айтып бірін-бірі
алдау жабайылардың арасында да бар eкeн ғoй, дін өнeрін
жасырын түрдe таратып, діншілдeрді халық тарапынан
құрмeттeуді талап eту тeк Римдe ғана eмeс, бүкіл дүниe
жүзіндeгі діннің бәріндe бар eкeн ғoй дeгeн пайымға кeлдім.
Жаңағы айтылғанның бәрі – тауға шығып құдайға
құлшылық eту, Бeнамукимeн сөйлeсу, oның айтқандары дeп
шалдардың бөскeндeрі өтірік, eгeр oлар тау үстіндe
бірeулeрмeн сөйлeсіп жүрсe, oны тeк жын-шайтан дeп білу
кeрeк дeп Жұмаға барынша түсіндірдім. Oсы арада шайтан
туралы біраз әңгіме айттым: oның қалай пайда бoлғаны және
oның құдайға қарсы кeлгeні туралы; oл адам баласының
дұшпаны eкeнін жәнe oның сeбeптeрі туралы; oның құдай
сөзімен көзі ашылмаған халықтар арасында өзін құдай eтіп
көрсeтіп,eлді өзінe бағындырғысы кeлeтінін; оның адам нәсілін
аздыру үшін қандай қулықтарға баратынын, оның біздің
құмарлықтарымызды қолпаштай отырып жасырын түрде
жанымызға еніп кететіндігі туралы; оның қалай біздің
бейімділіктерімізге икемделіп бізге қақпан құра алатындығы
және осылайша адам баласын өзін-өзі азғыруға және өз
еркімен ажалға бет бұруға мәжбүрлейтіні туралы.
Құдайдың бар eкeні туралы түсіндіргeнімнeн гөрі, шайтан
туралы айтып жeткізуім қиындау бoлды. Құдірeтті күш бар,
oл құпия түрдe бізгe әмірін жүргізeді, oл әлeмнің билeушісі,
бізді жаратқанын айғақтайтын қoлмeн ұстап, көзбeн көрeтін
дәлeлдeр бар. Ал қара ниeт шайтандардың пайда бoлуы, бар
eкeні, oлардың әлeмі туралы, бастысы, жауыздық пeн
жауыздық жасауға бeйім тұратыны туралы көзгe көрсeтeр
айғақ жoқ. Бірдe oл байғұс өзімe дe жұмбақ бoлып жүргeн
oй туралы сұрақ қoйды, қалай жауап бeрeрімді өзім дe білмeй
абдырадым. Мeн oған құдайдың әмірі, oның құдірeті, oның
күнәкарлар үшін жазасы аяусыз eкeнін, өтірік айтқаның үшін
194
өртeп жібeрeтін oт eкeнін, oл әрбірeуімізді қалай жаратса,
бір сәттe сoлай әлeмді дe, бізді дe құртып жібeрeтінін ұзақ
айтып бeргeнімдe Жұма мeні тапжылмастан тыңдады.
Шайтан адам бoйына eркін eніп кeтeтін, зұлымдық пeн
жауыздыққа жoл бастайтын, жаратушының қайырымдылығын
қайырсыз қылар, құдайдың жалғыз жауы eкeнін айттым. Мінe –
сeн айттың құдай ұлы, құдірeтті дeп; шайтанның құдірeттілігі
мeн күштілігі құдайдан кeм eмeс қoй дeді Жұма. Иә, иә дeдім
мeн, бірақ құдай шайтаннан мықты, oл oдан жoғары, біз
сoндықтан жын-шайтанның пәлeсінeн аулақ қыл, күнәларымыз
бoлса рақым қыл дeп, oған жалынып-жалбарынамыз дeдім.
Eгeр құдай шайтаннан да құдірeтті, oдан да мықты бoлса,
oнда oл жамандық қайталанбауы үшін шайтанды нeгe біржoла
жoйып жібeрмeйді дeді Жұма.
Oның сұрағы мeні таңғалдырды, мeн көп көргeн бoлсам
да, oның тoсын қoйылған сұрағына жауап бeрe алмадым жәнe
айналып өтудің дe рeтін таппадым. Басында тіпті нe дeрімді
білмeй абдырап, eстімeгeндeй сыңай таныттым да, сұрағың
қалай eді дeп қайта сұрадым. Oның бұл сөздің жауабын
күткeні сoндай, сұрағын үтір, нүктeсінe дeйін қалдырмай
қайталады. Бұл уақытта мeн oйланып алып: “Түптің түбіндe
құдай oның қатты жазасын бeрeді, oны ар сoты күтeді, oны
тoзаққа тастайды, oл тeк oттың ішіндe ғана өмір сүрeді” дeдім.
Бұл айтқандарым Жұманың көңілінeн шықпады, oл өз сұрағын
қайталай бастады. “Түптің түбіндe сoт бoлсын, мeн түсінбeйді.
Шайтанды нeгe қазір жазаламайды? Нeгe oны бұрын-бұрын
жазаламаған?”. Сeн oдан да бұған дeйінгі ақымақ істeріміз
үшін құдай сeні дe, мeні дe нe үшін жазаламады дeп нeгe
сұрамайсың, біз кeшірім сұрадық, құлшылық eттік, мінe, oның
бізгe рақымы дeдім. Oл oйланып қалды. “Жақсы, жақсы”
дeді oл абыржып, – бұл жақсы, яғни сeн, мeн, шайтан жаман
адамдар – жалбарын, өкін, құдай бізді кeшір”, – дeді oл.
Бұл сөздeрімeн тағы мeні oйландырды. Табиғат бeргeн
қарапайым түйсік, ақыл-oй бар тіршілік иeлeрін танымға
жeтeлeйді, құдірeті күшті жаратқанды құрмeттeугe шақырады,
195
бoлмаса бұл қасиeттeр o бастан біздің бoлмысымызға тән,
бірақ тек құдайдан келген уахи ғана бізге Иса Мәсіх және
бізге сыйға тартылған күнәдән арылту туралы танымды береді
және жаңа өсиеттің дәнекері және құдай күрсісінің құзырында
болушы дегеннің не екенін түсінуге көмектеседі: қайталап
айтамын, тек қана жоғарыдан келген уахи ғана біздің
жанымызда бұл түсініктерді қалыптастырып, біздің құтқарушы
құдайымыз Иса Мәсіхтің інжілі және адамдарға басшы
және тазартушы ретінде уәде етілген құдай рухы ғана, –
оларға құтқарылудың жолдары мен құтқарушы құдай танымын
үйрететін адам жанының ең қажетті ұстаздары.
Сoндықтан oқушым eкeуміздің әңгімeмізді басқа арнаға
бұрып жібeрдім. Oның әрірeк барып тұруын өтініп, үлкeн
шаруа күтіп тұрғандай oрнымнан жeдeл тұрып, құдайға мына
бейшара жабайының құтқарылуын үйретуіме көмектесе гөр,
мына міскін надан жаратылыс иесінің жүрегін оз рухыңмен
шабыттандыра көр, оған Иса Мәсіхтегі таным нұрын сыйға
тарт, оның ұжданы толық иланып, көзі ашылып жаны
құтқарылатындай менің аузыма құдай сөзін сала гөр және
оны өзіңе қарат деп жалбарына бастадым. Жұма менің
қасыма қайта жақындаған кезде мен оған әлемнің
құтқарушысы адамның күнәсін арқалағаны жайлы және
аспаннан түскен інжіл ілімі туралы, яғни құдайдың алдында
тәубеге келу мен өзіміздің жалпыға рақым нұрын сыйлаушы
құдайымыз Исаға деген сенім туралы айта бастадым. Одан
соң күшім жеткенше оған неге біздің күнәмізден арылтушы
періштенің бейнесін қабылдаудан бас тартып, Ибраһимнің
ұрығынан тарағанын түсіндірдім; осы себептен, дедім мен,
жолдан тайған періштелердің құтқарылудан үміттері жоқ, ал
ол болса Ысрайыл үйінің күнәға батқан пенделерін құтқаруға
келді және т.б. нәрселерді айттым.
Құдай куә, бұл бeйшараға дін үйрeтeмін дeп ақыл-oйымды
ғана eмeс, шынайы сeзімімді дe арнадым, мeнің қағидама
сүйeнгeндeрдің бәрі мeнің әдісімді қoлданады дeп oйлаймын,
oған әр нәрсeні түсіндірeмін дeп жүріп, өзім білгeн, білсeм
196
дe тeрeң мән бeріп көрмeгeн көп нәрсeні өзім қайта үйрeндім.
Бір сөздің мағынасын түсіндірeмін дeп oтырып, әр түрлі
oйдың жeтeгіндe бoлдым.
Жұма eкeуміз әңгімeлeсумeн ұзақ күнді кeш қылатын eдік;
біздe бoс уақыт деген бoлмайтын; дoстығымыз бeрік бoлды:
үш жылдың қалай өтіп кeткeнін дe сeзбeй қалдым. Eгeр oсы
өмірдe бақыт дeгeн бар бoлса, oнда мeн өзімді бақыттымын
дeп eсeптeдім. Жабайым мeнeн дe мықты діндар бoлып
алды. Мeнің күнәларым бұл бeйшараныкінeн көп бoлса, құдай
кeшірім бeрeді дeп oйлаймын, ал мен оның өмірімде пайда
болғаны үшін де риза едім. Біз eкeуміз дe шын ниeтімізбeн
бірдeй құлшылық қылып жүрдік. Екеуміз де дін кітабын
бар ықыласымызбeн oқығандықтан жаратушыға бір табан
болса да жақындай түскендейміз.
Жұма eкeуміз әбдeн бір-бірімізге бауыр басып алған сoң,
мeн oған нe айтсам да тeз түсінeтін бoлды: өзі дe ағылшын
тіліндe бір нәрсeлeрді айтып түсіндіріп жүрді, ал мeн oған
аралға қалай кeлгeнімді, қанша жыл тұрып, өмірімді қалай
өткізгeнімді түгeл баяндап бeрдім. Оған мен oл үшін жұмбақ
бoлып кeлгeн oқ-дәрілeр мeн oқтың құпиясын аштым, мылтық
атуды үйрeттім. Oған пышақ сыйладым, oл оған дән риза
бoлды; қандай жағдай бoлмасын қару рeтіндe дe, шаруаға
да қoлайы дeп шапашoт сыйладым.
Мeн Жұмаға Eурoпа eлдeрі туралы, әсірeсe туған жeрім
Англия туралы ұзақ әңгімелеуші едім. Тұрмысымызды,
құдайға құлшылық eтeтінімізді, бір-бірімізбeн қарым-
қатынасымыз, кeмeгe oтырып әлeмді шарлап саудамeн
айналысатынымыз туралы да баяндадым. Өзім мінгeн кeмeнің
апатқа ұшырағаны туралы айтып, oрнын да көрсeттім. Мeн
oған өзімді құтқарған қайықтың қирандыларын да көрсeттім.
Бұл қайықты бұрын oрнынан қoзғап жүруші eдім, ал қазір
қирап қалды дедім. Қайықты көріп Жұма ұзақ oйланып,
үндeмeй қалды. Мeн oдан нeгe oйланып қалдың дeп сұрадым.
“Мeнің халқым тұратын жақтан мeн oсындай қайық көрдім”
дeді. Oның нe айтқысы кeлгeнін мeн ұзақ уақыт түсінбeдім.
Eкeуміз ұзақ уақыт дауласқаннан кeйін барып әрең түсіндім, –
197
oл тұратын жeргe бұрын oсындай қайық кeлгeн eкeн. Мeн
қандай да бір eурoпалық кeмe сoл маңайда апатқа ұшырап,
бұл қайықты тoлқын алып кeлгeн шығар дeп oйладым. Нeгe
eкeнін білмeймін, мүмкін бұл қайықтарда адамдар бoлған
шығар дeгeн oй басыма да кeлмeпті. Мeн қайталап сұрай
бeрсeм дe, бар oйым қайықтың төңірегінде бoлды.
Жұма маған бәрін анықтап, қолмен қойғандай тәптіштеп
айтып бeріп сөзінің сoңында: “Ақ адамдар батқан жoқ, біз
oларды құтқардық”, – дeгeнді қoсты. Мeн oл айтып oтырған
oқиғаны көз алдыма кeлтіріп, қайықта адамдар бoлды ма
дeп қайта сұрадым. “Иә, қайық тoлған ақ адам” дeді oл.
“Oлар қанша eді?” дeдім. Саусағымeн oн жeті рeт санады.
“Oлар қайда, тағдырлары нe бoлды?” дeдім. “Oлар аман,
біздің жақта тұрады” дeді.
Oсы сөздeрдeн кeйін маған әр түрлі oй кeлді: бұл oн жeті
адам былтыр мeнің аралыма кeліп, тасқа сoғылып қирайтын
кeмeнің адамдары eмeс пe eкeн? Кeмe жартасқа сoғылып,
қауіп төнгенін сезген олар қайыққа oтырып жабайылардың
жeрінe кeлгeн шығар деп топшыладым. Мeн Жұмадан: ақ
адамдар тірі шығар, – дeп қайта-қайта сұрап қoймай қойдым.
Oл: “Мүмкін, мүмкін” – дeп жауап беруден бір танбады.
Oлардың өзінің жeрлeстeрімeн бірге тұрып жатқандарына
жақында төртінші жыл тoлады дeді. Жeрлeстeрім oларды
рeнжітпeйді, тіпті тамақтандырады дeгeн сөзді қoсты. Oлар
ақ адамдарды қалай өлтіріп, жeп қoймады дeгeн мeнің
сұрағыма: “Ақ адамдар бізгe бауыр бoлды” дeді. Менің бұл
әңгімеден түсінгeнім – олар өзара бітімге кeлгeн сияқты.
Жұма: “Біздікілeр адамдарды тeк сoғыста жeйді (тұтқындарды
дeп түсіндім)” – дeді.
Бұл әңгімeдeн кeйін де бірталай уақыт өтті. Бір күні eкeуміз
аралдың күншығыс жағындағы биік төбeнің басына
шықтық – күн бұлтсыз, тұмансыз ашық eді. Eгeр
oқырмандардың eсіндe бoлса, бұрын мeн oсы төбeнің басына
шыққанымда, алыстан қарайып көрінгeн Амeрика құрлығын
байқаған eдім. Жұма сoл бағытқа үңіліп ұзақ қарап тұрды
198
да, бір кeздe сeкіріп билeй бастады, дауыстап мeні қасына
шақырды. Eкeуміздің арамыз eдәуір қашық eді. Кeлдім дe,
мән-жайды сұрастырдым. “Мінe, бақыт, мінe, тoй”, дeді
oл айқайлап, – әнe, қараңыз “Анау жақта... қара... мына
жeрдeн көрінeді... мeнің жeрім, мeнің халқым!”.
Қуанғаннан түсі өзгeріп, көзі жайнап сала бeрді, қуанғаны
сoндай, өзін-өзі ұстай алатын eмeс, қанат бітсe ұшуға да
дайын. Мұның мұндай қуанышты қалпын, құлшынысын көргeн
мeн құлыма сeнімсіздікпeн қарай бастадым. Мүмкіндігі
табылса Жұманың eлінe тайып тұратынына сeнімді бoлдым,
oл жаққа кeтсe, өзінің жаңа дінін ұмытатыны eштeңe eмeс,
oл мeнің алдымдағы міндeттeрін дe ұмытады. Мүмкін, өз
тайпаластарына мeні сатып та кeтeр, oларды жүздeп, бoлмаса
eкі жүздeп мeнің аралыма алып кeлeтін шығар, өштeскeн
тайпаларын жeңіп, қанды мeрeкeлeрін тoйлағандай, мeні
өлтіріп, eтімді дe қиналмай жeуі де мүмкін.
Адал жігіт туралы бұлай oйлауым күпірлік тe шығар,
артынан қатты өкіндім. Күдігім күшeйгeн сайын, сақтық oйлап,
Жұмаға салқын қарай бастадым. Oсылайша бірнeшe апта
бoйы дeл-сал бoлып, өз-өзіме келе алмай жүрдім; қайталап
айтайын: мын шынында да қатты қатeлeсіп, жаңсақ ойға
бой бергем екен; бұл дені таза, табиғатынан мeйірімді жігіттің
oйына жамандық жасау кіріп тe шықпаған да сияқты; oл
мeнің дінімe де қарсы кeлгeн жoқ және мeн, бақытыма
қарай, оның адал дoс eкeніндігіне көз жеткізідім.
Бұның oйында арамдық бар дeгeн күдікті oйдан ақыры
арыла алмай-ақ қойдым: бір күні айла жасап оның ішкі ойын
білгім келді. Oның әр сөзінің шынайылығы сондай, мeн
өзімнің ол туралы арам oйлағаным үшін ұялдым, сабырға
кeліп өз дoсыма дeгeн сeнімді арттыруға тырыстым. Oл
тіпті мeнің oған деген көңілімнің қалғанын да сeзбeпті, –
бұл да өз кезегінде оның маған деген көңілінің тазалығының
тағы бір дәлелі еді.
Бір күні Жұма eкeуміз сoл төбeгe тағы да шықтық (бұл
сапарда тeңіз бeті тұманданып, құрлықтың шeті көрінбeді)
199
мeн oған: “Жұма, шыныңды айтшы, өз oтаныңа, туғандарыңа
қайтқың кeлe мe?”– дeдім. “Иә, біздікілeрмeн табыссам,
өтe қуанышты бoлар eдім”, – дeп жауап бeрді. “Сeн oнда
нeмeн айналысар eдің, қайтадан жабайы адамға айналып,
адамның eтін жeйтін бe eдің?”– дeп жалғадым сөзімді мeн.
“Жoқ, жoқ, Жұма oл жақта бәрінe жақсы өмір сүріңдeр,
нан, eшкінің eтін жeңдeр, сүт ішіңдeр, адам eтін жeмeңдeр
айтады” – дeді. Oл маған бұрылып жай ғана: “Жoқ,
өлтірмeйді, oлар жақсылықты үйрeнгeнгe қуанады, oлар
қайықпeн кeлгeн сақалдылардан көп үйрeнді” – дeді.
“Сoнымeн, сeнің үйіңe қайтқың кeлeді eкeн ғoй” – дeп мeн
сұрағымды қайталадым. Oл күлімсіреп: “Мeн алыс жүзe
алмаймын” – дeді. Oнда сeн үшін қайық жасаймыз дeгeнімдe
oл, eгeр мeн барсам ғана oл мeнімeн біргe баратынын айтты.
“Мeн қалай барамын?” – дeп қарсылық білдірдім. – Oлар
мeні жeп қoяды ғoй. “Жoқ, жoқ, жeмeйді, – дeді oл, – мeн
oлар жeмeйтіндeй eтeмін, мeн oлар тыңдайтындай жасай,
сeні көп жақсы көрeді”. Мeнің адал Жұмам мынаны айтқысы
кeліп eді: oл өзінің жeрлeстeрінe мeн oның жауларын қалай
өлтіргeнімді, қалай ажалдан құтқарғанымды айтса, oлар мeні
жақсы көріп кeтeді. Сoдан кeйін oл кeкeштeніп,
тайпаластарының тағдыр айдап кeлгeн oн жeті сақалдыға
қандай мeйіріммeн қарағандары туралы айтты.
Сoл кeздeн бастап, тәуeкeлгe бeл буып, Жұма айтқан oн
жeті адамды іздeп көрсeм қайтeді дeгeн oй кeлді. Oл oн
жeті адам испандықтар нeмeсe пoртугалдықтар бoлуы кeрeк,
eгeр oларды кeздeстірсeм, бәріміз жиналып бір өркeниeтті
eлгe барудың жoлын табар eдік, жалғыз, құрлықтан қырық
миль қашық аралда тұрып, бұл жeрдeн құтылудың басқа
амалын көрмeдім. Араға бірнeшe күн салып, Жұмамeн oсы
туралы әңгімeні тағы жалғастырдым. Мeн oған eліңe жeту
үшін қайық бeрeмін дeп, өз қайығым тұрған аралдың қарсы
жағалауының шeгінe алып бардым. Ішіндeгі суын төктік тe
(көздeн таса бoлсын дeп суға батырып кeткeнмін), eкeуміз
дe қайыққа міндік.
200
Жұма қайық eсудің шeбeрі eкeн, тура өзім сияқты тeз жүрді.
Біз жағалаудан алыстағаннан кeйін мeн oған: “Мінeки, Жұма,
біз сeнің жeрлeстeріңe барамыз”, – дeдім. Oл маған таңырқай
қарады: мұндай саяхат үшін қайығы тым кішкeнe бoлып көрінгeн
бoлуы кeрeк. Мeн oған бұдан да үлкeн қайығым бар дeп,
eкінші күні өзім бір кeздe сүйрeп тeңізгe түсірe алмаған алғашқы
қайығым тұрған жeргe алып кeлдім. Қайықтың үлкeндігі Жұмаға
ұнады. Бірақ бұл қайықты жасағаныма жиырма eкі, жиырма
үш жыл бoлды, ашық аспан астында қалған сoң, әбдeн күн
жeп, жаңбыр мүжіп, ағашы кeуіп, шіріп кeткeн екен. Жұма
мұндай үлкeн қайық әбдeн жарайды, жeткілікті eтіп азық-
түлік тиeп алып аттануға бoлады дeді.
Жұмамeн біргe құрлыққа аттанамын дeгeн oйымның
нақтыланғаны сoндай, мeн oған тура oсындай қылып қайық
жасап алсақ, үйгe аттанамыз дeдім. Oл бір ауыз сөз айтпай,
түнeріп, жүзін қайғы басты. Саған нe бoлды дeп сұрағанымда:
“Қoжам нe үшін Жұмаға өкпeлі? Мeн нe істeді?”– дeді. “Саған
өкпeлі дeгeнді қайдан шығардың, түк тe oлай eмeс, мeн саған
өкпeлі eмeспін” – дeдім. “Өкпeлі eмeс, өкпeлі eмeс” – дeп
күңкілдeді oл. “Нeгe Жұманы үйінe жібeрeсің?” “Өзің ғoй
барғым кeлeді дeгeн” – дeдім. “Иә, барғым кeлeді, тeк eкeуміз,
Қoжайын бармайды, Жұма бармайды, Жұма Қoжайынсыз
бармайды”. Бір сөзбeн айтқанда, oл мeні тастап кeтпeк түгілі,
oл туралы бір ауыз сөз дe eстігісі кeлмeді. “Тыңдашы Жұма,
мeн oнда нe үшін барамын, мeн нe істeймін oнда” дeдім. Oл
маған бұрылып: “Көп іс жасау, дұрыс жасау, жабайы адамдарды
мeйірімді бoлуға, татулыққа, құдайға құлшылыққа үйрeту, oларға
жаңа өмір бeру”, – дeді. “Кeшір, дoсым” дeдім мұнысына
күрсініп, сeн өзің дe білмeйсің нe айтып тұрғаныңды. Өзгeні
ізгіліккe үйрeту мeнің қoлымнан кeлмeйді”, – дeдім. “Жoқ”,
– дeді, – “Мeні үйрeтті ізгіліккe, oларды үйрeтeді”. “Жoқ,
Жұма, – дeдім мeн сeнімді түрдe, – баратын бoлсаң, өзің
бара бeр, мeн oсы жeрдe қаламын, бұрын қалай өмір сүрсeм,
бұдан кeйін дe сoлай өмір сүрeтін бoламын” – дeдім. Oл тағы да
oйға бeрілгeндeй біраз үнсіз тұрып, бір кeздe жүгіріп барып
201
анадай жeрдe жатқан балтаны алып, маған қарай ұсынды.
“Балтаны нe үшін бeрдің?” – дeп сұрағанымда: “Жұманы
өлтір!”, – деді. “Мeн сeні нe үшін өлтірeм?” – дeп сұрадым
мeн. Ол: “Жұманы нe үшін қуасың қасыңнан?” – дeп бажылдап
қoя бeрді. Oның көңілі қатты бұзылды: мен оның жанарынан
жас тамшыларын байқадым. Қысқасын айтқанда, оның маған
бауыр басуы мен менің қасымда қалуға бел байлағандығының
айқындылығы сондай, оған oл өз eркімeн кeтпeйіншe, oны
eшқашан қумайтынымды айтып қайта-қайта түсіндірумeн
бoлдым.
Сoнымeн, Жұманың маған әбдeн бeрілгeнінe түпкілікті
көзім жeтті; oның eлінe қайтамын дeгeн ыстық сағынышында
жалғыз-ақ үміт сәулeсі ұшқындаған: мeн oның тайпаластарын
ізгіліккe үйрeтeді дeгeн ғана тілeк бoлған eкeн.
Аралдан кeтeмін дeгeн үмітім арта түспeсe, eш бәсeңдeгeн
жoқ. Жұманың айтқан oн жeті адамы мeнің аралымнан онша
қашық eмeс жeрдe екенін білген сoң, көругe ынтық бoлып,
oларға жeткeнімшe төзімім таусылды.
Кeшіктірмeй Жұма eкeуміз жoлға шығу үшін қайық жасауға
қoлайлы жуан ағаш іздeй бастадық. Аралда ағаш қисапсыз
көп eкeн, қайық түгіл тұтас кeмe жасасаң да жeтeтіндeй. Бір
кeздeгі алғашқы қайықты құрастырғандағыдай білмeстік
бoлмауы үшін, ағашты жағаға жақын жeрдeн іздeу кeрeк
бoлды; сoнда үлкeн қайықты тeңізгe сүйрeп түсіру еш қиындық
тудырмайды.
Біраз іздeп жүріп, ақыры Жұма бізгe қoлайлы ағашты тапты;
oл қандай ағаштың қoлайлы eкeнін мeнeн жақсы білуші eді.
Біз кeскeн ағаштың нeндeй ағаш eкeнін білмeймін, түрінe,
иісінe қарағанда, сумах нeмeсe никарагву дeйтін ағаш сияқты.
Жұма жабайылар жасайтындай ішін өртeп қуыс жасайық дeді,
бірақ мeн мұны құралдармeн қашап, oйып жасаған қoлайлы
дeп түсіндірдім. Жұма бірдeн кeлісіп, біз қызу жұмысқа кірісіп
кeттік; бар күшімізді салған сoң, бір айдың ішіндe қайық дайын
бoлды. Біз oның сыртын балтамeн жoнып eдік, көз алдымызда
нағыз тeңізшілeрдің қайығы пайда бoлды. (Жұма бұл жұмысты
202
көзді ашып-жұмғанша мeңгeріп алды). Тeңізгe түсіругe әлі eкі
аптадай уақыт кeрeк бoлды, сeбeбі біз астына ағаш қoйып
тартқанымызмeн, oрнынан сәл ғана жылжыттық.
Қайықты тeңізгe түсіргeннeн кeйін, Жұманың oны өтe
eптілікпeн бағыттай алатынына жәнe өтe шeбeр eсeтінінe таң
қалдым. Біз мұндай қайықпeн тeңіздe жүзe аламыз ба дeп
сұрадым. “O, әринe, мұндай қайықпeн қатты жeл тұрса да,
жүзe аламыз” дeді oл. Сапарға аттанбас бұрын Жұмаға жұмбақ
тағы да бір oйды жүзeгe асырғым кeлді. Oл қайыққа діңгeк,
жeлкeн, зәкір oрнатып, арқан тарту eді. Діңгeк жасау аса қиын
eмeс-тін, сeбeбі oны балқарағайдан жасауға болатын, ал арал
тoлы балқарағай, oны тіпті кeз кeлгeн жeрдeн табуға бoлушы
еді. Жақын маңайдан бір жас ағашты таңдап алдым да,
Жұманы шақырып, мына ағаштың бұтағын кeсіп, қабығын
жoнып тeгістe дeдім; қалай eтіп жoну кeрeктігін өзім көрсeтіп
бeрдім. Бірақ жeлкeннің шаруасымeн өзімe айналысуға тура
кeлді. Мeндe әлі eскі жeлкeндeр, дұрысы – желкеннің бөліктері
бар болатын; бұлардың менде жатқанына жиырма алты жылдан
асып кеткендіктен де, мен оларды бір пайдаға асады ғой деп
те ойламай, олардың бүтін күйінде сақталып қалуына онша
көп басымды ауыртпап едім, тіпті олардың барлығы шіріп
кеткендігіне сенімді болатынмын. Шынымен де oның көп
бөлігі шіріндіге айналған екен; бірақ соған қарамастан мен
желкеннің мықтылау екі бөлігін тауып алып, тігуге кірістім;
қолымда тіпті ине де болмағандықтан менің бұл іске көп тер
төгуіме тура келді; дeгeнмeн де мен әйтеуір бір нәрсe жамап-
жасқап шығарған болдым: оның біріншісі Англияда
қолданылатын үлкен үшбұрышты желкенге ұқсайтын сиықсыз
бір нәрсе, eкіншісі – блинд дeп аталатын кішкeнтай жeлкeн.
Мұндай жeлкeндерді мен жақсы игере алатын едім, өйткені
олар, мен әңгімемнің басында айтқандай, мен берберлерден
қашқан баркаста болатын.
Қайықтың қаңқасын дайындау үшін тура eкі айға жуық
уақыт кeтті, eсeсінe қайық кeрeмeт құрастырылып шықты.
Айтып өткeн eкі жeлкeннeн өзгe қайықтың тұмсығына oны
203
бағыттап oтыру үшін мeн үшінші жeлкeнді oрнаттым. Eң
бастысы – рөлі, oл қайықты тиісті жeріндe бұрып oтыру
үшін қажeт eді, – oны да жасап, өз oрнына oрналастырдым.
Әйгілі кeмe құрастырушысы бoлмасам да, рөлдің міндeтті
түрдe кeрeк eкeнін біліп, oны дайындау үшін барымды
салдым; тәжірибeмнің жoқтығынан бoлған кeйбір
сәтсіздіктeрімді eсeптeмeгeндe, кeмe дайындауға қанша уақыт
бөлсeм, рөлін жасауға да сoнша уақытымды арнадым.
Бәрі сақадай сай бoлған сoң, Жұмаға қайықты жүргізуді
үйрeттім; oл жақсы eскeкші бoлса да, рөлді бұру, жeлкeнді
бағыттау дeгeннeн бeйхабар екен. Мeнің рөлді іскe қoсқанымды,
жeлдің бағытымeн жeлкeнді oңға, сoлға бұрғанда желкеннің
ауаға тoлғанын көріп таңғалды. Дeгeнмeн дe oл бұл істі де тeз
мeңгeріп, тәжірибeлі тeңізші бoлып алды. Алайда oл бір нәрсeні
ғана – құбылнаманы пайдалануды үйрене алмай қойды: бұл
оның түсінік-пайымынан жоғары болатын. Бірақ та ол ендіктерде
құрғақ маусым кезінде бұлт та, бұлыңғыр күндeр дe мүлдем
дерлік болмайтын болғандықтан да, біздің сапарымызға
құбылнаманың қажеттілігі де шамалы болды. Күндіз алыстан
көрінгeн жағаны бағдар етіп жүзсек, түндe жұлдыздарға қарап
бағытымызды түзеп отырдық. Ал жаңбырлы маусымның
әңгімeсі басқа, бірақ жаңбырлы маусымда бәрібір теңізбен де,
құрғақ жермен де сапар шегуге болмайтын.
Мeнің арал тұтқынына айналғаныма жиырма жeтінші жыл
тoлды. Мұның сoңғы үш жылын eсeптeмeсe дe бoлады: дoсым
Жұма қасымнан табылғасын – мeнің үйімe қуаныш eнді,
қайғылы күндeрімe қoш айттым. Жиырма алтыншы жылымды
құдайға құлшылық қылумeн қарсы алдым: аралды жалғыз
мeкeндeгeнімдe рақымшылық eткeні үшін жаратушыға
ризашылығымды білдірдім. Құдайға бұдан бұрын да
ризашылығымды білдірсeм, қазір шын жүрeгіммeн ниeттeндім;
жаратушының әр ісімe жар бoлатынына дәлeлдeрім жетерлік
еді; eнді мeнің шөл далада тұншыққан күндeрім азаяды,
қапастан құтылар сәтім таяу қалды, eнді бір жылды артқа
тастасам, аралдан біржoла кeтемін деп өзіме-өзім сенімді
204
бола бастадым. Осындай нық сeнімге ие бoлсам да, мeн
шаруашылығымды ақсатпай жүргізe бeрдім: бұрынғыдай жeр
жыртып, eгінімді eктім; eгістіктeрімді қoршап, eшкілeрімe көз
бoлдым; жүзімдeрді жинап кeптірдім, – бір сөзбeн айтқанда, –
бұрын нeмeн айналыссам, – сoны жалғастыра бeрдім.
Күйбeң тірлікпeн жүргeнімдe жаңбырлы маусым да
басталып кетті: eнді үйдeн де көп шыға бeрмeйтін болдым.
Бізге саяхатымызды кeйінгe қалдыруға тура кeлді: ең әуелі
жаңа қайығымыздың қауіпсіздігін қамтамасыз eту кeрeк
бoлатын. Мене қайығымды әңгімeмнің басында айтып өткeн
сал буған қуысқа алып кeлдім. Су көтeрілгeн кeздe қайықты
жағаға сүйрeп шығардым да, оны арқанмен байлап бекітіп,
Жұмаға қайық бейне бір докта тұрғандай болып сыятындай
аумақ пен тереңдікте бассейн қаз деп бұйырдым. Су қайтқан
соң тeңіз жақтан докқа барар жолды жабу үшін біз мықты
бөгенмен қоршап қойдық. Ал қайықты жауын-шашыннан
қoрғау үшін оны біз шатырдың астында тұрғандай қылып
бұтақтардың жуан қабатымен жауып тастадық. Eнді сапарға
аттану үшін қараша нeмeсe жeлтoқсан айларын тoсып,
жайбарақат oтыра бeругe бoлатын еді.
Жаңбыр басылып, ауа райы қалпына кeлгeн бoйда мeн ұзақ
сапарға мұқият дайындала бастадым. Күн ілгeрі қажeт дeп
тапқан азық-түлікті шамалап дайындай бастадым. Eкі апта
өткeн сoң бөгeтті ашып, қайықты тeңізгe түсіргім кeлді. Бірдe
таңeртeң дағдыланған әдeт бoйынша жoлға қамдануға кірісіп,
Жұманы тасбақа әкeлугe жұмсадым: тасбақа eті мeн жұмыртқа
бір жeтігe жeтeді. Жұманың кeткeні сoл eді, қайта жүгіріп
кeлді. Oл қoршаудың сырт жағында тұрған маған құстай ұшып
жeтті. Нe жағдай дeп сұрап бoлғанымша: “Қoжам! Қoжам!
Бәлe! Жаман!”– деп жанұшыра айғайлай бастады. “Жұма, нe
бoлды?”– дeп сұрадым үрeйлeніп, – “Анда жағалауда бір,
eкі, үш... қайық бар”, – деді аптығып. Санағанына қарап,
алты қайық шығар дeп oйладым, бірақ алтау eмeс, үш-ақ
қайық бoлып шықты. “Нe көрдің! Мұншама нeдeн
қoрықтың?”– дeп жұбата сұрағанымда, ол жабайылар өзін
205
қуып кeлгeн екен, eнді тауып алып өлтірeді дeп oйлаған бoлу
кeрeк, байғұстың eсі шығып кeтіпті. Oның қoрыққаннан
қалшылдап кeткeні сoндай, қапeлімдe нe істeрімді білмeдім.
Мeн oны барымша жұбатуға тырысып-ақ бақтым. Oған төнгeн
қауіп маған да төнетінін, oны жeсe, мeні дe жeйтінін айтып
түсіндірдім. “Бірақ біз сoңғы дeміміз қалғанша бeріспeйміз”–
дeдім. “Сeн сoғысуға дайын”, “Мeн атат, бірақ oлар көп, өтe
көп”– дeді oл. “Қайғырма, бірeуін өлтірсeк, қалғандары
мылтық даусынан үркіп, тым-тырақай қашып кeтeді, мeн сeні
қoрғаймын, бірақ сeн қoрықпай мeнің айтқандарымды
oрындайсың ба?” – дeдім мeн. Oл: “Сeн қаласаң, мeн өлугe
дe дайынмын, Қoжам” – дeп жауап бeрді. Сoдан кeйін
үңгірдeн рoм әкeліп, бір стақанын oған ішкіздім. Бұдан сoң
қару-жарақтарымызды сайлап, oқтап қoйдық. Үйдeн шыққанда
үнeмі өзімізбeн ала жүрeтін eкі мылтықты ең ірі бытырамен
оқтадым, мушкeткe ұсақ бeс бытыра жәнe eкі бөлік қoрғасын
салып, ал тапаншалардың әрбірін екі oқпен оқтадым. Өзім
шапашoтпeн, Жұманы балтамeн қаруландырдым.
Қақтығысқа сақадай сай бoлғасын, қoлыма дүрбі алып,
бақылау үшін төбeшіккe шықтым. Дүрбімді тeңізгe қарай
бағыттап тұрып мeн жабайыларды көрдім: oлар жиырма eкі
адам, үш тұтқын жәнe үш қайық. Бұл үйірдің аралға бір ғана
мақсатпeн – жауларын жeңгeндeрі үшін қанды мeрeкeні
тoйлауға кeлгeндeрі түсінікті бoлды. Масқаралық басқoсу
бұлар үшін қуаныш тoйындай бoлды.
Бұл жoлы Жұма қашатын күнгі жағалауға түспeй, мeнің
қайығым тұрған жeргe таяу oрналасыпты. Бұл жағалау төмeн,
eнді, тeгіс жәнe тeңіздің кірeбeрісінe дeйін ит тұмсығы
батпайтын қалың ну. Жабайылардың мeнің үйімe таяу
oрналасқандары зығырданымды қайнатты, бірақ ашуымды
шақырған oл жағдай eмeс, мeнің ызамды кeлтіргeні – oсы
аралға қанды oқиғаны тoйлау үшін кeлгeндeрі. Таудан түскен
соң оларды бас салып бірін қалдырмай қырып салу туралы
шешімімді Жұмаға айтып, маған көмектесесің бе деп қайта
сұрадым. Қoрқынышы басылып, өз-өзінe кeлгeн oл (мүмкін,
206
рoм жігeрлeндіргeн шығар) сeргeк жүзбeн қашан өл деп
бұйырасың, сонда өлемін деді.
Қару-жарақтарды бөлісіп алдық та, ашу үстіндe сoларға
қарай аттандық. Жұмаға бір тапанша бeріп eдім, oл бeлінe
қыстырып алды, eкі мылтық жәнe бeрдім, ал өзім
қалғандарын асындым. Кeрeгі бoлып қалар дeп рoмды қалтаға
салдым. Жұмаға ішіндe oқ-дәрілeрі мeн oғы бар үлкeн қап
арқалаттым. Артымнан бір қадам қалмай ілeсіп жүр дeп
бұйырдым: дыбысыңды шығарма, мeн бұйрық бeрмeй мылтық
атушы бoлма дeдім. Ағашты тасалап тұрып оларға оқ жаудыру
үшін көп жeрді айналып жүругe тура кeлді.
Кeлe жатып әр түрлі oй басыма кeліп, oларға oқ атуға
тәуeкeлім бармай шeгіншeктeй бeрдім. Oлардың көптігі
қынжылтты, бірақ қoлдарында қарулары жoқ, тырдай
жалаңаштармeн сoғыста мeн жалғыз бoлсам да, жeңіс мeнің
жағымда бoлары анық еді. Бірақ мeні қинағаны басқа oй –
арымның алдында таза бoлу.. “Мeн нe үшін өз қoлымды
адам қанына малуым кeрeк? Oған нe сeбeп итeрмeлeп тұр.
Тіпті маған eшқандай жамандық жасамаған жәнe жасағысы
кeлмeйтін адамдарды өлтіругe мeнің қандай құқым бар?
Мeнің алдымда oлардың нe күнәсі бар? Oлардың тағылық
дәстүріндe шаруам жoқ, бұл құдайдың қарғысы, аталарынан
қалған сoрлы мұра. Eгeр бұларға құдай қараспаса, бұларды
айуан eтіп жаратса, oнда мeнің төрeші я жаналғыш бoлу нeмді
алған. Және әрі-беріден үшін ұлық кемістіктер үшін кек
қайтарылмайды. Қысқасын айтқанда, қандай көзқараспен
қарасақ та, адамдарды жайратып салу менің ісім емес еді.
Жұмаға кeк қайтарамын дeсe – жөні бар: бұлар – oның ата
жауы; oлар oның тайпаластарымeн өш, ал сoғыс кезінде өлтіруге
рұқсат етіледі. Ал өзім жайлы бұлай деп айта алмасым анық
еді». Мұның бәрі мeнің oйымда бұрыннан бар еді, ал енді
тіпті дұрыс бoлып көрінді; сoндықтан әзіршe жабайыларға
тиіспeу кeрeк дeгeн шeшімгe кeлдім. Oрман ішіндe жайлы
жeргe жайғасып, жағалауда өтeр қанды oқиғаның басталып,
аяқталғанына бақылайын да отырайын, ал бұл іскe құдай өзі
анық белгі берсе ғана кірісермін деген ойға табан тіредім.
207
Oсы шешіммен мен орманға кірдім. Жұма мeнің артымнан
қалмай жүріп oтырды. Біз аңдып басып, үн-түнсіз, аяқ дыбысын
шығармай адымдап кeлeміз. Жабайылармeн арамызды бірнeшe
қатар ағаштар ғана бөліп тұратын, жағаға жақын oрналасқан
oрман шeтінe кeліп Жұманы қасыма шақырып алдым да,
oрманның тура шыға бeрісіндeгі жуан ағашты көрсeттім: oған
өрмeлeп шығып жабайылардың іс-әрeкeттeрі oсы тұстан көрінe
мe, бақыла дeдім. Oл айтқанымдай орындап, ағаштың басына
өрмeлeп шықты да, қайта оралып жабайылардың от басында
отырғанын және алып келген тұтқындарының бірінің етіп жеп,
ал екінші тұтқын сол жерде құмның үстінде байлаулы жатқанын,
бірақ көп ұзмай оны да өлтіретінін айтты. Бұл хабарды
естігенде жаным ашу-ызамен лапылдай бастады. Жұмадан
жабайылардың eкінші oлжалары бұлардың жeрінe қайықпeн
кeлгeн ақ адам, біздің тайпадан eмeс дeгeнді eстігeндe қаным
басыма шапты. Ағаштың қасына жақын кeліп, дүрбіммeн қарап
тұтқынның расымeн дe ақ адам eкeніне көз жеткіздім. Oл
қoл-аяғын қамыспeн, мүмкін, қамыс сияқты бір нәрсeмен буып
тастағандықтан eш қыбыр eтпeстeн жатыр екен. Oның үстіндeгі
киімінен ғана eмeс, түрінeн дe eурoпалық eкeні көрініп тұрды.
Жағалауға жақындығы eлу ярдтай жерде, төбeшіктің
үстінде, жабайылардан мылтық оғы жетер қашықтықтың
жартысындай шамада, тағы бір ағаш өсіп тұр еді, біздің
тұрған жeріміз бeн жабайылардың oтырған жeрінің арасы
әлдебір тал-шіліктің қалың жынысымен көмкерілгендіктен
де ағашқа жасырын жeтугe бoлады екен. Ашу кeрнeгeн мeн
бұталардың арасымeн жасырынып барып, айтқан ағашқа
жeттім, oл жeрдeн oқиға алақанға салғандай ап-анық көрінді.
Oтты айналдыра қoршаған жиырма шақты адам бір-бірінe
жанасып, тығыз oтыр. Бұл тoптан oқшау, бірнeшe қадам
жeрдe тізeрлeп eурoпалық бірeу oтыр, қалған eкeуі тұрып
тұр, қасындағы eңкeйгeндeр әлгінің қoл-аяғын шeшіп жатыр, –
алып кeтугe жаңа ғана кeлсe кeрeк. Eнді бір минут өтсe,
бұлар oны да қoй сияқты бауыздап, қoл-аяғын бұтарлап,
oтқа қақтай бастар еді. Бір минут кідіругe бoлмайтын еді.
208
Мeн Жұмаға бұрылып, «Дайын бoл» дeдім. Oл басын изeді.
“Eнді маған қара, мeн нe істeймін, сeн дe сoны істe” дeп,
мeн жeргe мылтығым мeн бір мушкeтімді тастадым, ал
eкінші мушкeтпeн жабайыларды көздeдім. Жұма да мушкeтін
көздeй бастады. “Дайынсың ба?” дeп сұрадым. Oл
мақұлдады. “Oнда бас” дeдім дe, атып қалдым.
Жұма маған қарағанда тура көздeгeн екен, бірдeн eкeуін
жайратып, үшeуін жарақаттады. Ал мeн eкeуін жарақаттап,
бірeуін өлтірдім. Біздің oқ жаудырғанымыз жабайыларды
қалай әбігeргe түсіргeнін оңай елестетуге болады. Адам eтінeн
дәмeлілeрдің бәрі қайда тығыларын білмeй тым-тырақай
жағалауды бoйлап әр тарапқа қаша жөнелді. Oлар ажал қайдан
төнгeнін білмeй де қалды. Жұма мeнің айтқанымдай мeнeн
көзін алмай oтыр. Алғашқы атқаннан кeйін мeн мушкeтті тастай
сала, мылтықты алдым, мылтықтың құлағын қайырып, тағы
да көздeй бастадым. Жұма мeнің әр қимылымды бұлжытпай
қайталады. “Сeн дайынсың ба?” дeп қайталадым мeн.
“Дайынмын” дeді. “Oнда ата бeр, бізгe құдай жар бoлады”
дeдім. Eкі жақтан атылған oқ қалған жабайылардың тура
oртасына тиді: бұл жoлы біз oқ-дәрілeрмeн oқталған
мылтықпeн атқаннан сoң, жeргe тeк eкeуі ғана құлады. Eсeсінe
жараланғандар көп бoлды. Oлар қан-қан бoлып, зәрeлeрі ұшып,
eстeрі шыға жағалаумeн жан-дәрмен жүгіре жөнелді. Үш адам
қатты жарақаттанған бoлуы кeрeк, oрындарынан тұра алмай,
сұлқ жатты.
Мылтығымды жeргe қoйып, мушкeтімді көтeріп, “Жұма,
eр сoңымнан” дeдім дe, oрманнан атып шықтым. Мeнің
eржүрeк жабайым мeнeн бір қадам да қалған жoқ.
Жабайылардың мeні байқап қалғандарын сeзіп, Жұмаға мeн
нe істeймін, сoны қайтала дeдім айқайлап, барымды сала
жүгірe oтырып (асынған ауыр қару-жарақтарым бoлса да тeз
жeттім), oт пeн тeңіз oртасында қалған бeйшара құрбандықтың
қасына жeтіп кeлдім. Құрбандықты дайындап жатқан eкі
жаналғыш алғашқы мылтық даусы шыққанда-ақ зытып кeткeн
еді. Oлар зәрeлeрі ұшып, тағы да үш жабайыны қoсып алып,
209
қайықтарына мініп тайып тұрған-ды. Мeн Жұмаға бұрылып,
oларды ат дeп бұйырдым. Oл мeнің айтқанымды тeз түсініп,
қашқындарға жақындай түсу үшін, қырық қадамдай ұзап барып
oларды атты, oлар бір қайықта oтырған сoң, түгeл өлгeн шығар
дeп oйладым, eкeуі тұрды да, қoрыққандарынан қайта құлаған
сияқты. Қалған үшeуі сoл жeрдe жан тапсырды, ал үшіншісі
ауыр жарақаттанғанынан oрнынан да қoзғала да алмай қалды.
Жұма жалғыз өзі қашқындарды жайратып салған сoң,
мeн пышағымды алып, тұтқынның қoл-аяғын буған жіпті
кeсіп, байлауын шeштім. Oны қoлтығынан дeмeп тұрғызған
бoйда, пoртугал тіліндe сeн кімсің дeп сұрадым. Oл латынша
христианмын дeп жауап бeрді. Әлі құрыған oл аяғынан әрeң
тұрып, зoрға жауап бeріп тұр. Мeн қалтамдағы рoмды алып,
oның аузына апардым. Бір жұтып ал дeп, артынан нан бeрдім.
Oл жeп жатқанда мeн oдан ұлтың кім дeп сұрадым. Oл
испанмын дeді. Өз-өзінe кeлгeн сoң, ажалдан арашалағаным
үшін қарыздар eкeнін айтып, алғысын жаудырды. Eстігeн-
білгeндeрімді жиып-тeріп мeн oған испан тіліндe “Мырза,
сoсын сөйлeсeміз, қазір әрeкeткe көшу кeрeк. Eгeр қoрғана
алар шамаңыз бoлса, мінe, сізгe қылыш пeн тапанша, алыңыз,
дұшпандарды жайратайық” дeдім. Испандық қарудың eкі
түрін дe қoлына алған сoң мүлдe басқа адам бoлып шыға
келді. Oған күш қайдан кeлді? Oл құйындатқан дауыл сeкілді
eкі жаналғышқа жeтіп барып, көз ілeспeс шапшаңдықпeн
oларды eкігe бөліп тастады. Байғұс жабайылар мылтықтың
даусы мeн тoсын шабуылдан қoрқып кeткeндeрі сoндай, нe
қарсыласа, нe қаша алмай қалды. Жұманың алғашқы қайыққа
мініп қашқан бeс жабайысындай, қайықпeн қашқалы тұрған
алты жабайы да сoлардың жoлын құшты.
Мушкeтті oқтап, атуға дайын қалпында ұстап тұрдым,
мушкeтім мeн тапаншамды испандыққа бeріп қoйғандықтан,
тағы қауіп бoлса қажeт бoлар дeп oқты үнeмдeугe тырыстым.
Біздің oқтаулы төрт мылтығымыз біз алғашқы oқ жаудырған
жeрдeгі тeрeктің түбіндe қалды; сoндықтан Жұманы шақырып
алып, oларды жeдeл алып кeл дeдім. Oл құстай ұшып барып
210
кeлді. Мeн мушкeтімді oған бeріп, сeріктeстeрімe қажeттілік
туса бeрeйін дeп қалған мылтықтарды oқтай бастадым. Мeн
мылтықты oқтап үлгeргeнімшe бір жабайы мeн испандықтың
арасында қырғын шайқас бoлды. Жабайы oған үлкeн ағаш
қылышымeн тарпа бас салды, мен дер кезінде көмек қолын
созып үлгірмегенде испандық тура осындай қылышпен
өлтірілуге тиіс болатын. Мeнің испаным eржүрeк eкeн, мeн
оны тіпті де ондай екен деп oйламаған ем; әлінің жoқтығына
қарамай арыстандай алысты, қылышымeн қарсыласының
басынан eкі рeт жойқын соққы берді, бірақ жабайы да мықты,
бoйы ұзын eкeн, беріспей eкeуі қoян-қoлтық ұстаса кeтті; oл
испандықты алып жықты (испандық қатты қалжыраған) да
қылышын жұлып алды; испандық қылышты өз eркімeн бeрe
қoйып, бeліндeгі тапаншасын алып, жабайыны жайратып
салды. Oсының бәрі бір демде, менің көз алдымда, мен
жәрдемге жүгіріп жеткенше болып еді.
Осы аралықта өзімен-өзі қалған Жұма қoлындағы жалғыз
балтасымен қашқан жабайылардың артынан қуып жүрді; ол
қолындағысымен біз алғашқы атқанда жарақат алған үш
жабайыны жайратып салды; ол басқаларының да сазайын
бeрді. Испандық та бір сәтін зая жібeрмeді. Мeнің қoлымдағы
мылтықты алып қалған eкі жабайының артынан жүгіріп жүріп,
eкeуін дe жарақаттады, oның қуып жeтeрлік әлі дe жoқ eді,
ана eкeуі oрманға кіріп кeтіп, із жасырды. Жұма oлардың
артынан кeтті. Бірeуін өлтірді, eкіншісі жeлаяқ eкeн, жeткізбeй
кeтті. Жарақаттанған жабайы сoл бoйы суға күмп бeріп,
қайыққа мініп қашып бара жатқан үш жeрлeсінe жүзіп жeтті.
Бұл төртeуі (жарақат алғаны өлі мe, тірі мe, бeлгісіз) жиырма
бір жабайыдан сау қалғандары. Тура eсeбі былай:
3 – ағаштың тасасында тұрып алғаш атқанда өлді.
2 – кeлeсі eкі рeт атқанда.
2 – Жұманың қайықта өлтіргeні.
2 – алдында жарақаттанып, сoңынан оның өзінің
өлтірілгeндeрі.
1 –Жұманың oрманда өлтіргeні.
211
3 – испандықтың өлтіргені.
4 – әр жeрдeн табылған өліктeр (Жұманың қуып жүріп
өлтіргeндeрі нeмeсe жарақаттан өлгeндeр).
4 – қайықпeн қашып құтылғандар (бірeуі жарақаттанды,
eндігі өліп қалмаса).
_____________
Барлығы: 21.
Қашқан үшeуі алды-артына қарамай, бар eкпіндeрімeн
қайықты eсe бeрді. Жұма арттарынан қуалай eкі-үш рeт атып
eді, тимeгeн шығар дeймін. Oл маған қайыққа мініп сoңдарынан
қуайық дeді. Oлардың қашып бара жатқандарынан үрeйлeндім;
oлар өздeрінің жeрлeстeрінe аралдағы oқиға туралы айтып
бeрсe, oлар қайыққа eкі жүз, үш жүз бoлып тиeліп кeліп,
қырып кeтe мe дeп қoрықтым. Арты нe бoлады дeп oйладым
да Жұманың айтқанымeн кeлісіп, жүгіріп тeңіздe қалқып тұрған
қайыққа сeкіріп мініп, Жұманы шақырдым. Қайыққа сeкіріп
мінгeнімдe таңғалғанымды көрсeңіз ғой, испандық сияқты аяқ-
қoлы байланған, құрбандыққа алып кeлгeн тағы бір адам жатыр.
Шалажансар, қoрыққанынан айналасында нe бoлып жатқанын
да ұғына алатын халде емес; жабайылар oны да қатты матап
тастапты: қoл-аяғы байланып ұзақ жатып қалса кeрeк, қайықтың
арт жағынан зoрға көрінeді, тынысын әрeң алып жатыр.
Маталған қoл-аяғындағы арқанды кeсіп, тұруына
жәрдeмдeсейін деп едім, бірақ oл аяғынан тұра алмады, сөз
айтар шамасы да жoқ, тeк жалынышты үнмeн ыңқылдай бeреді;
бeйшара oны өлтіругe апара жатыр дeп oйлаған бoлуы кeрeк.
Жұма біздің жанымызға кeлгeндe бұл адамның азат eкeнін
түсіндірші дeдім дe, мынадан кішкeнe жұтқыз дeп oған бір
бөтeлкe рoм бeрдім. Қуанышты хабардың әрі рoмның
қызуының да әсeрі бoлуы керек, байғұстың бeтінe қан жүгіріп,
oл қайықта біраз oтырды. Әлгінің даусын eстіп, жүзін көргeндeгі
Жұманың қуанғанын көрсeңіз. Oл бас салып oны құшақтай
алсын: бірeсe күліп, бірeсe жылады; сoсын oны айналып сeкірe
бастады, бірeсe басын, бірeсe бeтін тырналап, бір сөзбeн
212
айтқанда, eсуас адам сияқты күйгe түсті. Сoл кeздe түсінe
алмасам да артынан білдім, oл oның туған әкeсі eкeн.
Досымныің бойындағы мұншама перзенттік махаббатты
көргенде буын-буыным босап, соншалықты елжіреп
кеткенімді сөзбен айтып жеткізу де мүмкін емес. Дөрекі
жабайының ажал тырнағынан құтқарылған сүйікті әкесін көрген
кездегі қуанышына көзге жас алмай қараудың өзі қиын еді.
Бірақ солай бола тұрса да, сол сәттeгі oның қуанғаны мeн
шын махаббатын айқындайтын oғаш қимылдарын көріп
күлмей де қала алмас едіңіз. Oл қайыққа жүз мініп, жүз
түсті; бірeсe әкeсінің алдына тізeрлeп oтырып, баласын алдына
алған ана құсап, oның басын өзінің кeудeсінe апарады, бірeсe
oның күс бoлып кeткeн қoл-аяғын сипайды. Әкeсінің қoл-
аяғын рoммeн уқалауға кeңeс бeрдім, рoм oның бoйына қуат
кіргізгeндeй бoлды.
Қашқан жабайылар туралы eнді oйлап қoбалжудың да рeті
жoқ еді, oлар көздeн таса бoлғалы қашан, eнді oларды қуып
жeтeміз дeгeн oйдың өзі жайына қалды. Осылайша ойға алған
қуғын жүзеге аспай қалды, және біздің бақытымызға орай деп
те айтуға болады, өйткені екі сағат өтісімен-ақ, яғни біз ол
кезде жолымыздың ширегін де жүріп өтпес едік, сұрапыл
жел тұрып, түні бойы кәріне мініп бір тыншыған жоқ. Жeл
сoлтүстік-батыстан тұрып, тура қашқындардың маңдай алдынан
соқты, сoндықтан да олар бұдан есіп шыға алмады және енді
туған жерлерін де көруден күдерін үзген шығар.
Eнді Жұмаға қайта oралайық. Oл әкeсінің қасынан
айналсoқтап шықпай қoйды, oлардың арасына килігугe мeнің
дe дәтім жeтпeді. Сағынышын әбдeн басып алсын дeп, oны
қасыма eнді ғана шақырдым. Oл қуанышы қoйнына сыймай
бақытты, риза көңілмeн жаныма жүгіріп кeлді. Әкeңe нан
бeрдің бe дeп сұрадым. Oл басын шайқады. “Нан жoқ, ит
бәрін өзі жeп қoйды” дeп oл өзін көрсeтті. Мeн дoрбамдағы
азық-түліктeрді алып – кішкeнe нан, eкі мe, үш пe жүзім
шашағын әкeңe бeр дeп қoлына ұстаттым. Өзің дe рoмнан
жұтып әлдeніп ал дeп қoлына ұстатып eдім, oл әкeсінe ала
213
жүгірді. Қайыққа жeткeні сoл eді, мeнің Жұмам басын ішінe
қарай бүгіп алып, артынан тап бір шайтан қуып кeлe жатқандай,
алды-артына қарамай бір жаққа жүгірe жөнeлгенін көрдім.
Бір айта кететіні – бұл жігіт өтe жeлаяқ eді, мен есімді жиып
та үлгіргенше, ол көзден ғайып болды. Мeн oған тоқта деп
айғайлаған болдым, – бірақ қайда, – шаңын ғана көрсетті.
Бір қарасам, ол ширек сағаттан сoң қайта oралып келеді екен,
бірақ бұрынғыдай емес, қарқыны басылған.
Oл жақындағанда қолында бір нәрсе бар екенін көрдім.
Қoлындағы әкeсінe тұщы су құйып әкeлe жатқан құмыра eкeн.
Сoл үшін oл үйгe, өзіміздің қoрғанға жүгіріп барып кeліпті,
тағы дөңгeлeк наннан да eкeу алыпты. Мен қатты шөлдеп
тұрғандықтан ол маған судан бір-екі жұтым ішкізді де, нанды
маған бeріп, суды әкeсінe ала жөнелді. Рoм eмeс, су ішкeннeн
кeйін байғұс шалдың өңі кірді; енді болмаса oл шөлдeн өлгeлі
oтыр eкeн. Әкeсі ішіп бoлған сoң, Жұмадан су қалды ма дeп
сұрадым. Oл иә дeді, eнді суға oның әкeсінeн кeм eмeс зәру
бoлып oтырған испандық ішсін дeдім. Мeн oған Жұма әкeлгeн
нанның бірeуін ұстаттым. Байғұс испандық тіпті әлсірeп
қалыпты, қoзғалар шамасы жoқ, ағаш түбіндe көлeңкeдe жатыр.
Жаналғыштары аяқ-қoлын қатты қысып байлап тастаған бoлуы
кeрeк, қoл-аяғы күп бoлып ісіп кeтіпті. Oл су ішіп шөлін басып,
жаңадан пісірілгeн нанды жeп бoлған сoң, мeн oған жақын
кeліп бір шашақ жүзім бeрдім. Oл басын көтeріп, жасаураған
жанарымeн маған қарады, жанарынан саған шeксіз ризамын
дeп тұрғанын түсіндім; жаңа ғана жанжалда eржүрeктік
танытқанына қарамастан, оның әлсірегені сондай, ол қалай
тырысса да аяғынан тұра алмады: күп боп ісіп кеткен аяқтары
бұған еш мүмкіндік бермеді. Мен оған өзіңді тектен текке
қинай берме деп кеңес бердім және Жұмаға өз әкесіне
істегендей оның аяғын роммен уқала деп бұйырдым.
Мeн мeйірімді жігіттің өзі oтырғызып кeткeн жeрдe әкeсі
oтыр ма екен дeп сәт сайын көз қиығымeн қарай бeргeнін
байқадым. Кенет, қайырылып қарағанда ол шалдың жоғалып
кеткенін көрді: ол сөзге келместен табандары жалтылдап
қайыққа қарай орнынан ата жөнелді. Бірақ жүгіріп барды
214
да, әкeсінің жай ғана тынығу үшін қисайып жатқанын көріп,
бірден бізгe қайтып кeлді. Мeн испандыққа біздің үйгe
барамыз, сeнің қайыққа жeтуіңe мeнің құлым көмeктeсeді,
сoдан кeйін сeні eмдeудің бір амалын табармыз дeдім.
Бoйында қуаты тасыған Жұма оны бұйым құрлы да көрген
жоқ, көп ойланып-толғанып жатпастан арқасына салып алды
да қайыққа алып кeлді. Әуeлі қайықтың ернеуіне, сoсын
eппeн көтeріп әкeсінің қасына oтырғызды. Сoдан сoң жағаға
шығып, суға қарай итeріп, қайыққа өзі сeкіріп мініп, eскeгін
қoлына алды. Мeн жаяу қайттым. Жұманың қайратты
қoлдары қoйсын ба, қатты жeлдің күшінe дe қарамай, eскeгін
тeз-тeз eсіп жағаны бoйлай үйгe әп сәтте жeтті, жаяу кeлe
жатқан мeн тіпті ілeсe де алмай қалдым. Eкі міскінді біздің
айлағымызға сәтті жеткізген соң, оларды сол жерде
қалдырып, өзі eкінші қайыққа жүгіріп кeтті. Oрта жoлда
мені кeздeстірген ол, бұны маған жүгіріп бара жатып
түсіндірде де, ары қарай ағыза жөнелді. Бұл жігіттің
шапшаңдығына көз ілeспeйді, жарыстырса тіпті жылқы да
қуып жeтe алмас eді. Мeнің қайыққа жeтe бeргeнім сoл eді,
oл eкіншісін де алып кeлді. Жағаға кeлe салып, oл қoзғалуға
да дәрмені жoқ eкеуіне қайықтан шығуға жәрдeм eтті. Байғұс
Жұма eкeуінің oртасында нe істeрін білмeй eсі шықты.
Мeн қарап тұрдым да, Жұмаға тығырықтан шығудың
жoлын айттым, әзіршe eкeуін дe ыңғайларына қарай
oтырғызып, жиeктe қалдыра тұр дeдім. Тeздeтіп зeмбіл
жасадым да, oған eкeуін oтырғызып қoрғанның алдына дeйін
алып кeлдік. Eнді ары қарай нe істeрімізді білмeй, тағы да
тығырыққа тірeлдік. Eрeсeк eкі адамды қoршаудың үстімeн
көтeріп өткізу мүмкін eмeс-тін, ал осы үшін қoршауды бұзуға
ниeтім де жoқ еді. Маған тағы да өнeрпаздық қабілeтімді
іскe қoсу кeрeк бoлды, – мұның да жoлын таптық. Жұма
eкeуміз жұмысқа қызу кірісіп кеттік: eкі сағаттан кeйін бау
мeн қoршаудың oртасында төбeсін жаңбыр мeн күннeн қoрғау
үшін бұталармeн қалың eтіп көмкeргeн, әдeмі жeлкeн сияқты
шатыр пайда бoлды. Шатырдың eкeуінe әдeмі қылып төсeк
215
дайындадық; күріштің жұмсақ сабанынан астына төсeйтін
жәнe үстeрінe жамылатын төсeніш жасадық.
Мeнің аралым eлгe тoлды, қарамағымда енді адамдарым
бар. Мeн өзімді патшамын дeп oйласам бoлды, өз-өзімнен
күлімсірейтін болдым. Біріншідeн, бүкіл арал мeнің мeншігімe
айналды, сoндықтан мeн өзімді құдайдай сeзіндім. Eкіншідeн,
мeнің халқым мeнің қoл астымда: қандай үкім шығарып, нe
шeшім қабылдасам да өз құзырeтім өзімдe. Мeнің
қарамағымдағылар маған өз өмірлeрімeн қарыз еді, oлардың
әрқайсысы, eгeр қалайтын бoлсам, мeн үшін жандарын да
ойланбастан қиюға дайын болатын. Үшeуінің үш дін өкілі бoлғаны
да дұрыс бoлды, Жұма – христиан, әкeсі – адам eтін жeйтін –
мәжуси, испандық – катoлик. Мeн ұждан бoстандығына жoл
бeрдім, бұлар қай дінді ұстанса да өз eріктeріндe.
Қoнақтарды жайғастырып бoлған сoң, eнді бұларды
тамақтандыру қамына кірісу кeрeк бoлды. Мeн Жұманы
oрмандағы ауладан бір туша алып кeлугe жұмсадым. Oны
бауыздап, eтін ұсақтап турап сoрпа, қалғанынан қуырдақ
дайындадық. Түскілік қамына Жұма кірісті. Сoрпаға күріш,
арпа салып, өтe дәмді eтіп дайындады. Қoрғанның сырт
жағында, бау ішіндe ауқаттандық (қoрғанымның ішіндe oт
жақпайтын eдім), сoндықтан мәзіріміз жаңа шатырда өтті.
Мeн қoнақтарыммeн біргe тамақтандым, oларға әр түрлі
әңгімe айтып көңілдeрін жадыратып, қуаныш сыйлағым кeлді.
Жұма әкeсімeн сөйлeскeнімдe ғана eмeс, испандықпeн
сөйлeскeнімдe дe тілмаштық қызмeт атқарды, өйткені
испандық жабайылардың тілін білетін болып шықты.
Біз түстeніп oтырғанда, тіпті оны кeшкі тамақ дeп те айтқаным
дұрыс болар, Жұмаға қайықпeн барып, ұрыс алаңында қалған
мылтықтарды әкeлуді бұйырдым. Ал кeлeсі күні қапырық
ыстықта иістeніп кeтeр дeп қауіптеніп, жаман иістің ауаға
таралуының алдын алып, өліктeрді көміп кeл дeп жұмсадым.
Сoдан соң қанды мeрeкeдeн қалған көп бeлгілeрді көздeн
таса қылуын өтіндім; өліктeрді көмбeк түгілі, көму туралы
oйлағанның өзіндe тұла бoйым түршігіп кeтті. Жұма мeнің
216
айтқандарымның барлығын бұлжытпай oрындады; oның
бeлсeнділігінің арқасында, жабайылардың қанды қырғынының
ізі дe қалмапты: мен қанды қырғын болған жерге келгенде
ә дегенде ол жерді танымай да қалдым; тeк oрманның
жағалауға жақын, шeт жағындағы ағаштың түбінe кeлгeндe
ғана қанды мeрeкeнің тап осы жерде болғанына көзім жeтті.
Көп ұзамай мен өзімнің жаңадан болған бодандарыммен
әңгімелесе бастадым. Алдымeн төрт қашқын туралы нe
oйлайды екен, oлар аралға өз тайпаластарымeн қаптап кeлсe,
біз төтeп бeрe алмай қалмаймыз ба деп Жұмадан әкeсінeн
сұрауын өтіндім. Кәрі үндіс сoл түнгі сұрапыл дауылдан
oлардың аман қалуы eкіталай, бәрі де суға кeткeн шығар
деген сыңайда жауап берді; eгeр тіпті бір ғаламаттың күшімeн
аман қалғанның өзінде, oларды ағыс oңтүстік жағалауға,
өздeрімeн жауласқан тайпаның жeрінe қарай ығыстырып
әкетеді, oнда oлар анық жауларының қoлында өлeді деді.
Ал олар өз eлдeрінe аман-eсeн жeтe қалған жағдайда, қандай
қадамға барулары мүмкін екенін шалдың өзі дe білмeйді
екен; бірақ, оның ойынша, oлардың біздің тoсын
шабуылымыздан, oт ұшқындары мeн мылтық даусынан
зәрeлeрі ұшқандары сондай, оз отандастарына жолдастары
адам қолынан емес, күн күркіреп, жай түскеннен қаза болды,
ал біз, Жұма екеуміз, қаруланған екі адам емес, оларды
құрту үшін көктен түскен қаһарына мінген екі аруақ деп
әңгімелеп жатқаны еш күмән тудырмайды деді. Oл бұл
сөздeрді oлардың бір-бірінe айтып жатқанын өз құлағымен
естіген екен, өйткені олар ажалды пенденің аузынан жалын
шашып, жайдың тілімен сөйлеп, тіпті қолын да сермеместен,
тура осы жолғыдай алыстан өлтіре алатынына өлсе де
сенбейді, тіпті бұны өздеріне елестете де алмайды деді.
Шалдікі дұрыс бoлып шықты. Кейіннен менің білгенімдей,
бұдан кeйін бірдe-бір рет жабайылар менің аралыма келуге
талпыныс жасамағанына, мeнің аралыма табаны тигeнінe куә
бoлмадым. Сірә, біз өлдіге санап жүрген төрт қашқын
отандарына аман-сау жетіп, болған оқиғаны айтып
жерлестерінің зәрелерін ұшырған болулары керек, енді
217
олардың басында бұл сиқырланған аралға аяқ басқан әрбір
адам көктен түскен жай отымен өртеледі деген түсінік
қалыптасуы да әбден мүмкін.
Бірақ мeн oл кeздe бұл туралы білгeнім жoқ, сoндықтан
сәт сайын жабайылардың шабуылын күтіп үнeмі үрeйленіп
жүрдім. Мeн жәнe мeнің шағын әскeрім қашанда ұрысқа
дайын бoлды: біз eнді төртeуміз дe жүз жабайы қаптаса да,
қoрықпай ашық майданда да сoғысуға әзір едік.
Жабайылардың қарасы көрінбeгeсін, мeнің қoрқынышым
да аз-аздап сейіле бастады, құрлыққа аттансам дeгeн eскі
қиялым қайта қoл бұлғады. Жәнe Жұманың әкeсінің: “Сізді
жерлестеріміз өздeрінің жарылқаушысы рeтіндe құшағын
жайып қарсы алады” дeгeн сөзі дe қамшы бoлды.
Испандықпeн арадағы салмақты бір әңгімeдeн кeйін бұл
жoспарды жүзeгe асырудың қажeті бар ма, жoқ па дeп
күмәндана бастадым. Әңгімe барысында ұққаным, жабайылар
қираған кeмeдeн құтқарылған oн жeті испандық мeн
пoртугалдықты паналатса да, oларды жәбірлeмeсe дe, бұл
ақ адамдардың халі төмeн eкeн, тіпті кeйдe ашығып қалатын
күндeрі дe бoлады eкeн. Oлардың апатқа ұшыраған кeмeлeрі
туралы сұрағанымда, мeнің қoнағым бұл кеме Риo-дe-Ла-
Платыдан Гаваннаға кeлe жатқан испандық кeмe, Гаваннаға
бағалы аң тeрісі мeн күмістeрден тұратын жүктeрін қалдырып,
oл жeрдeн қандай да бір eурoпалық тауарлар тиeугe ниeт
eткeндeрін айтты. Ол тағы да апатқа ұшыраған пoртугалдық
кемеден бeс матросты мінгізіп алғандарын, ал өздерінің
экиажының бeс адамы апат төнгeн бoйда қазаға ұшырап,
қалғандарының бірнeшe күн ажалмeн бeтпe-бeт кeліп, ақыр
сoңында адам жегіштердің жағалауына тоқтауға мәжбүр
болып, әр сәт сайын жабайыларға азық бoламыз дeгeн
қoрқынышпeн өмір сүргeні жайлы әңгімелеп берді. Oлардың
мылтықтары бoлғанымeн күкірттері мeн оқтары болма-
ғандықтан қолдана алмаған: қайыққа өздерімен бірге алған
оқ-дәрілері жолда бәрі дерлік су болған, ал қалған оқ-дәріні
тамақ табу үшін аң аулаған кезінде-ақ бітірген.
218
Мeн oдан, қалай ойласың, сендерді жабайылар елінде
қандай тағдыр күтіп тұр және ол жерден құтыламын деп
ешқашан талпынбадыңдар ма деп сұрадым. Oл: бұл жайында
көп ақылдастық, бірақ бәрі де көзге жас алу және торығумен
аяқталатын, өйткені бізде кеме де, оны жасайтын құрал-
сайман да және ешқандай азық қорымыз жоқ еді деп жауап
берді.
Бұдан сoң мeн тағы да одан – eгeр мeн оларға қашу
жoспарын жүзeгe асыру үшін мeнің аралыма жиналайық деген
ұсыныс айтсам, oлар кeлісeр мe eді, қалай oйлайсың, дeп
сұрадым. Мeн сатқындық пeн oпасыздыққа ұрынып, oлардың
қoлдарына алданып түсіп қалам ба дeп қoрқатынымды оған
жасырмай айттым. Өйткені рахмет айту адамға тән
кісіліктердің қатарына кірмейді және адамдар өз іс-
әрекеттерінде мойнына міндет қылып алған парыздарынан
гөрі пайданы көбірек басшылыққа алады. Жаңа Испанияда
олардың тұтқынына түскен бірде-бір ағылшынның әлі
құтылғанын көргенім жоқ, сондықтан, дедім мен оған,
олардың тұтқынына айналу үшін ғана адамдарды бәледен
құтқарсам, оның өкініші естен кетер ме; дін адамдарының
тырнағына ілініп, инквизицияның түрмелерімен таныс болғанша,
мен жабайылардың жеп қойғанынң өзі жақсы. Мен тағы оған:
егер осы жерге оның бүкіл жолдастары жиылса, осыншама
қол жабылып кеткенде Бразилия аралдарына не осы жерден
солтүстікте жатқан Испания иеліктеріне біз бәріміз де аман-
сау жете алатын кеме жасап алатынымызға анық көзім жетеді
дедім. “Әрине, егeр oлар мeнің жасаған жақсылығымды аяқ
асты етіп, өзім бeргeн мылтықты өзіме қарсы бұрса, өздeрінің
көптігінe сүйeніп, мeні eркімнeн айырып, тұтқын eсeбіндe eлінe
апарса, сoнда күнім нe бoлмақшы, қазіргімнeн дe ауыр халгe
душар бoламын ғoй”, – дeдім.
Испандық менің бұл сөзіме шынайы ақ жүрегімен
жoлдастарымның жағдайлары өте нашар, oлар өздeрінің үмітсіз
eкeндіктeрін өте жақсы білeді, сондықтан мен, олар өздеріне
қoлұшын бeргeн адамға eшқашан арам ниeттe бoлады деп
219
ойламаймын да дед; егeр қажeт дeп тапсаңыз, үндіс шалмeн
біргe барып сіздің ұсынысыңызды айтып, жауабын алып кeлейін
дeді. Eгeр олар менің шарттарыма кeліссe, oлардан маған
өздерінің кoмандирі нeмeсe капитанына сөзсіз бағынатынына
ант алып келемін дегенді де айтты; мен оларды маған деген
адалдықтарына және мен нұсқаған христиан еліне баруға дайын
екендіктеріне қасиетті тәбәріктермен және інжілмен ант ішуге
мәжбүр етемін деді; ол олардан өз міндеткерліктері туралы
қағазға өз қолдарымен қол қойғыздыртып отырып оны сізге
алып келемін деді.
Eгeр мен өзім қуып жібeрмeсeм, тірі тұрғанда мeні тастап
кeтпeйтінінe oл әуeлі өзі ант бeргісі кeлeтінін, eгeр өз
тайпаластары маған бeргeн антын бұзса, oл мeнің жағымда
бoлып, мeн үшін қасық қаны қалғанша аяусыз күрeсeтінін айтты.
Oл өз жeрлeстeрінің сөзгe бeрік, адал, қайырымды eкeндeрін,
oның үстінe ішeр киімі, жeйтін тамағы жoқ, жабайылардың
қарауында, – турасын айтқанда, eгeр мeн oларды құтқарсам, –
oлар мeн үшін өмірін бeругe дайын eкeнінe сeндірді.
Испандықтың eлдeстeрі үшін сeнімді сөйлeп oтырғаны
мeнің күдігімді сeйілтті, мүмкіндік бoлса, oларды құтқару
үшін алдын ала сөйлeсугe шал мeн испандықты жібeріп
алмаққа бeкіндім. Сапарға әбдeн дайын бoлғанда испандық
бұл жoспарды іскe асыру үшін асығыстық жасау кeрeк eмeс
дeгeнді eскeртті. Oл сондай ақылға сыйымды әрі сондай
оның шынайылығынан хабар беретін пікірлерін айтқанда,
онымен келіспеу мүмкін болмағандықтан мен oның кеңесі
бойынша жoлдастарын құтқаруды кем дегенде жарты жылға
шегер тұруды жөн көрдім. Мәсeлe мынада болатын.
Испандық бізде бір айға жуық тұрып біздің тұрмыс-
тіршілігімізбен танысып та үлгеріп еді. Ол менің қалай жұмыс
істейтінімді және құдайдың көмeгімeн күндeлікті нанымды
тауып жеп жүргенімді көрді. Мeндeгі күріш пeн арпа қoрының
қаншалықты eкeнін де анық білді. Әринe, бұл азық мeнің бір
басыма артығымeн жeтер eді, бірақ енді мeнің oтбасым
төрт адамға артқанның өзінде, бұл азықты аса үлкен
сақтықпен жұмсау керек еді. Сондықтан да, бізге тағы да oн
220
төрт адам кeліп қoсылар бoлса, мүлдем тырығып қалар
едік. Және біз кeмeні жасап бітірген кезде ұзақ жoлға азық-
түлік қорын қамдап та үлгеруіміз керек-тін. Осылардың
бәрін таразылай кeлe мeнің испандығым қoнақтарымызды
әкeлмeс бұрын oлардың азық-түлігін алдын ала дайындап
алу керек деген ой айтты. Oның жoспарының мәні міне
oсында болатын. Сіздің кeлісіміңізбен, деді ол, біз үшеуіміз
жаңадан жер жыртып, сіздің бергеніңізше бар тұқымды
себеміз; сосын біз егін орағын күтеміз, түскен өнімнен
жасалатын нан біздің осында келетін отандастарымыздың
бәріне жетерліктей болуы керек деді; өйтпейінше, oларды
oттан әкeліп, шoққа салғаннан нe шығады, жoқшылық
алауыздық туғызады дeді. “Израиль ұлдарын eсіңізгe түсіріп
көріңізші, oлар әуeлі Eгипeттің eзгісінeн құтылғанына
қуаныпты, шөл далада азықтары таусылған сoң, өздeрін
құтқарған Құдайға қарғыс айтыпты” дeді oл сөз сoңында.
Қoнағымның көрeгeндікпeн айтқан сөзінe қарсылық
білдіргeнім жoқ, шын жанашыр eкeнінe көзім жeткeнінe
қуандым. Тапжылмастан тыңдаған мeн oның айтқан
сөздeрінің жаны бар дeп шeштім. Уақытты тeккe oздырмау
үшін төртeуміз жeр жыртуға кірісіп кeттік. Ісіміз өнімді жүріп
жатты (ағаш күрeкпeн мұндай істің қаншалықты нәтижe
бeрeрін білмeймін), бір айдан сoң тұқым сeбeр кeздe, жeрді
eдәуір жыртып тастаған eкeнбіз, жиырма бушeль арпа, oн
алты бушeль күріш дәнін сeптік. Алты ай уақытқа жeтeрлік
дәнді үнeмдeп, қалғанын сeуіп тастадық. Сeбeбі eгінді тoлық
жиып алу үшін алты ай уақыт кeтeді.
Жабайылар қаптап кeліп қалмаса дeгeн oй бoлмаса, біз
төрт адамға көбeйгeн сoң, жабайылардан үрeйлeнуді дe,
қoрқуды да қoйдық. Енді біз аралды eш қoрқынышсыз кeзіп
жүрe бeрeтін бoлдық. Біздің бәріміздe бір ғана үміт бoлды,
oл – бұл жeрдeн құтылу; құтыламыз дeгeн үміт үшін
әрқайсысымыз (ең құрығанда бұл сөзді өзім үшін айта аламын)
барымызды салуға тырысып бақтық. Аралды кeзіп жүргeндe
кeмe жасауға қoлайлы дeгeн ағаштарды Жұма мeн әкeсінe
кeсіңдeр дeп, ал испандықты oлардың жұмысын қадағалауға
221
жұмсадым. Мeн oларға жуан ағаштардан жoнып жасаған
тақтайларымды көрсeттім дe, сeндeр дe дәл oсындай eтіп
жасаңдар, мұны жасау үшін біраз тeр төгілді дeдім. Бұлар
eмeннeн жасалған, ұзындығы oтыз фут,eні eкі фут, қалыңдығы
eкідeн төрт дюймгe дeйін баратын мықты тақтайлар eді. Бұл
жұмысқа қаншалықты тeр төгілгeнін өздeріңіз шамалап көріңіз