Қызай ананың(қызайлардың) арғы тарихынан сыр

 Қызай ананың(қызайлардың) арғы тарихынан сыр
 
 
келуқайнарі: парасат
 
қызай ана наймандағы матайдан тараған шағыр батырдың айелі, қазақыстанда қызай тауы деген тау, матай ауылы деген ауылдар бар. Қызайлар қытай респобиликасінң жетісудің бір болегі болған іле оңіріне ءжиы қоныстанған, коне үйсын елінің жерінде. Қазақтағы айгылы аулие аналардың біры, бұл найманның тайпасы қызай деп осы ананың атімен аталып кеткен.
 
 
қызай анамыз домалақ ананың қызы.
домалақ ана болса, мақтым ағзымның жалғыз ұлы ержұрек батыр ақсақ темірдің қарамағында аскер басқарған әли сланның қызы. Шешесінің есімі нұрбике - уайыс ханның апасы(апайы) еді. Домалақ ананың акесі али слан 1388 жылы ақсақ темір аскерінің құрамында алтын ордаға аттанарда айелі нұрбике мен нұриланы (домала ана), тұркыстандағы акесі мақтым ағзам қожаның ұйінде қалдырады . Мақтым ағзам қожа ахмет яссауидың қызы - гауһар бибының ұрпағы еді. Қожа ахмет яссауидың арғы тегі қожалар аулеті. Акесі – йсфиджабта даңққа боленген аулие, азірет алының ұрпағы шейх йбраһим. Анасы – мұса шейхтің қызы айша (қарашаш ана).
домалақ ананың акесі али сылан ақсақ темірдің армиасында аскер басы болған.
 
қызайларда қожа ахмет яссауидың қаны бар, қызай ананың шешесі домалақ ана(нұрила), ал домалақ ананың атасы мақтым қожақмет яссавидың қызы гауһардың ұрпағынан, ал қожа ақмыт яссави пайғамбар мұхаммед ға.с ның кұйеу баласы қазіреті алидың ұрпағынан. Ал али мен пайғамбарымыз мұхаммед ғ.с ның арғы бабалары бір болып, аталары ысқақ пайғамбардан тарған, тіпты ары барсақ йбыраһиым пайғамбар, оладың ұлы бабалары.ал домалақ ана жайылы мұнда малімет бар:
http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0 ... _%D0%B0%D0%BD%D0%B0
 
домалақ ана
уикипедиадан алынған малімет, ашық энтсиклопедиа
[оңдеу] биографиасы
 
шын есімі нұрила – есімі ел ұранына айналған абыз аналардың біры. Тұркыстандық мақтым ағзам қожаның немересі. Ол 1378 ж. Тұркыстан қаласында омірге келген. Атасы мақтым ағзамның осиетімен домалақ ана он тоғыз жасында (1397) байдібек биге тұрмысқа шығады. Ел ішіндегі деректерге қарағанда, оған «дихнат мама» деген атауды түп тегі тұрікпен қара хайдар деген кысы қойған. «дихнат мама» – парсы сөзы. Қазақ тілінде «аулие ана» деген мағына береді. «дихнат мама» сөзы уақыт оте келе дыбыстық озгерістерге ұшырап, «домалақ анаға» айналған. Одан тараған ұрпақтарының бәры де білімімен, ақілімен ерекшеленіп, ел билеген. Жарықшақ деген ұлы жетісу олкесінің ұлісбегі болған.1429 ж. уайыс хан қайтыс болып, аке тағына ұлы есенбұға отырады. Сол кұннен бастап жарықшақ есенбұға ханның бас уәзыры болады. Домалақ ана омырының соңғы жылдары ташкент қаласында отеді. Алайда ері байдібектің тұсінде берген аяны бойынша, оздерінің ескі қонысы қаратауға барып тұруға қамданып, жол шегеді. 1456 жылдың жиырма сегізінші мамырында кош балабоген озенінің жағасына жеткен кезде домалақ ана сол жерде намаз оқып тұрып коз жұмады. Озының тілегі бойынша домалақ ана сол жазыққа жерленеді.
 
домалақ ананың қадір-қасиеті ерте-ақ танылған. Ел аузында ол кысы жонінде аңіз-аңгіме коп. Солардың біры мынадай: «байдібек заманында жайлауында ұйыр-ұйыр жылқысы, келе-келе тұйесі, отар-отар қойы орген, шығыс пен батысқа керуендер жұргізген асқан бай адам болған. Бірде алатау асып келген қалың жау қаратау жонын жайлап отырған байдібектің ауылын шауып, сан мың жылқысын тұре айдап кетеді. Байдібек бастаған ел азаматтары ауылда болмаса керек. Содан жау шапты деген хабарды естіп, байдібек елден жасақ жиып, қасына ұлкен айелі сары байбішеден туған алты ұлын алып, жауға аттанғалы жатқанда нұрила: «бай-еке, малдың құты, жылқының эсі құла айғыр қолда қалды. Амандық болса, алты кұннен кейін жылқы жауға қайыру бермей өзы ауылға келеді. Жауды қума, азаматтар аман болсын, осы тілегімді беріңіз» – деп өз отауының белдеуінде матамен байлаулы тұрған, жұген-құріқ тимеген шу асау айғырды корсетіпті. Бірақ жауға кектенген батыр айелінің тілын алмай, жасағын бастап жүрып кетіпті. Байдібек жасағы жауға кұйык асуында жетіп, қырғын ұрыс салыпты. Алайда жасанып келген жау аттанға ілесіп атқа қонған аз жасаққа теңдік бермепті. Осы соғыста қаза тапқан алты ұлын ұшқарасай жазығына жерлеп, кері қайтыпты. Арада алты кұн откенде байлаулы тұрған құла айғыр жер кұңіренте дұлей кұшпен кісінеді дейді. Сол кұны кеш шамасында шығыстан қалың шаң котеріліп, ұзамай байдібектің қалың жылқысы корінеді. Ереуілдеп барып, кері қайтара алмаған жылқыны домалақ ана осылайша ұйде отырып-ақ тұгел қайтарып алса керек. Мұндай аңгімелер коп-ақ. Домалақ ана қос богеннің сағасындағы бір жазыққа жерленген. Айналасын когылдыр таулар қоршаған сол жазықта қазыр бозарып саулетті кұмбез корінеді. Ол – домалақ ана кесенесі. Кесене 1957 ж. Қайта жондеуден откызылды. Аулие ананың қасиетін қастерлеген ұрпағының ана бейітіне ағылған ізы, салған жолы ескіріп корген емес.
 
 
кесенесі
 
немересі дулат бұхарадан абдулла шери ұстаны алдырып, домалақ ананың басына төрт қанатты, тобесі кұмбезбен комкерілген кесене там (1456) тұрғызады. Домалақ ана кесенесі бірнеше рет бұзылып, қайта оңделген. 1957 ж. Қайта жаңартылған кесене де коп уақыт сақталмаған. 1996 ж. Маңғыстаудан арнайы акелінген ақ таспен жаңадан 12 м биіктікте сегіз жапырақты етіп өрылып, негізгі болыгының ұстіне кұмбез орнатылған. Бұл кұмбез-зират елдің арнайы келіп зиарат ететін орнына айналған.[1]
[оңдеу] пайдаланылған адебиет
 
↑ қазақ энтсиклопедиасі
 
«қазақ энтсиклопедиасі» , 5-том
 
домалақ ана
домалақ ана - есімі нұрила 1378-1456 жылдары өмыр сұрген. Тұркыстандағы яссы қыстағында туылған. Мақтым ағзымның жалғыз ұлы ержұрек батыр ақсақ темірдің қарамағында аскер бас-қарған али сланның қызы. Шешесінің есімі нұрбике - уайыс ханның апасы еді. Домалақ ананың акесі али слан 1388 жылы ақсақ темір аскерінің құрамында алтын ордаға аттанарда айелі нұрбике мен нұриланы (домала ана), тұркыстандағы акесі мақтым ағзам қожаның ұйінде қалдырады. Бірде тұркыстан маңындағы қарашын озенінде суға түсып жатқанда нұрбикені жылан шағып олтіреді. Акесі аскерден келмеген, анасынан тірідей айырылған нұрила бабасы мақтым ағзамның тарбиесінде оседі. Мақтым ағзам қожа ахмет яссауидың қызы - гауһар бибының ұрпағы еді. Нұрила- арап сөзы, қазақша «алланың нұры» деген ұғым береді. Нұрила (домалақ ана) - байдібек бабамыздың үшыншы айелі. Тарихй жазбаларда домалақ ананың адамгершілігі, адептілігі, парасаттылығы мен шыншылдығы жане аналық қасиетінің арқасында «домалақ ана» аталуы жайлы коптеген деректер жазылған. Нұрила ана 1456 жылы мамырдың 28 жұлдызында қайтыс бол-ғаннан соң, басына төрт қанатты кұмбез орнатылады.
 
 
қызай найманның матайдан тараған іры тайпасы.

 Қызай ананың шеші домалақ ананың шеші нұрбике уайыс ханның апайі(апекесі):уайіс хан жайлы дерек мұнда:
уайыс хан
уикипедиадан алынған малімет, ашық энтсиклопедиа
 
уайыс хан (т. Ж. Б. – 1428) – моғолстан ханы (1418 – 28). Шағатай аулетінен шыққан, шир-али оғланның баласы. 14 ғасырдың басында моғолстанның белгілі ханы қызыр қожа ханның (1389 – 99) балалары – шами-жахан, шир-мұхаммед оғлан, шир-али жане шаї-жахан билык құрған кезде өзара кұрес басталды. уайыс хан 1418 жылы немере ағасы шами-жаханды өлтырып, өзын хан жариалады. Осы кезде уайыс ханның екінші бір немере ағасы шир-мұхаммед оғлан хандыққа таласты. 1421 жылдың басында әмыр темірдің немересі ұліқбектің аскери кұшінен қолдау тапқан шир-мұхаммед оғлан хан тағына толық бекіп, моғолстанның коп жерін өз билігіне біріктіруге мұмкындык алды. Дегенмен, олардың арасындағы кұрес толастамай, бірнеше шайқастар болды. Тараз қаласы тоңірегіндегі қайынлық деген жерде болған шайқастан кейін уайыс хан моғолстанның оңтұстык-шығыс жағына қашып кетті. Осы аймақта ол өз тоңірегіне жақтастарын жинап, кошып-қонып жүрды. Біраз уақыт шығыс тұркыстандағы лоба, катек жане сарыұйғыр деген жерлерді мекендеді. 1422 жылы уайыс хан турфан атырабын басып алды. Астанасы іле бойындағы ілебаліқ қала болды. Бірақ бұл жерде коп тұрақтамай, тұркыстанға келіп, осы қаланың әмыры қыпшақ шайх нұр-ад-динның қызына ұйленді. Тұркыстан билеушісінің комегіне сұйенген уайыс хан билык үшын қайта кұрес бастады. Бұл уақыт ұліқбектің шир-мұхаммедке қарсы жорыққа шығып, моғолстанға басып кірген кезі болатын. 1425 жылы ұліқбек шир-мұхаммедті өлтырып, аскерін талқандады. Моғолстандағы билык қайтадан уайыс ханның қолына кошкенімен, коп ұзамай ыстықкол маңындағы сатук ханмен болған ұрыста қаза тапты. Моғолстанда екінші рет билык құрған кезеңде уайыс хан (1425 – 28) өз эліктерінің оңтұстык-шығыс шекарасін қалмақтардан қорғауға коп коңыл бөлды. Қалмақтарға қарсы соғыстарда оның негізгі тірегі дулат, қыпшақ, ұйғыр, найман, йчкилин, кончи, т.б. Тайпалар болды.[1]
 
уайыс хан 1418 ж. Нағашысы шами жаханды өлтырып, өзын хан жариалады. Осы кезде уайыс ханның тағы бір нағашысы шир - мұхаммед оғлан хандыққа таласты. 1421 ж. Басында темірдің немересі ұліқбектің аскери кұшінен қолдау тапқан шир - мұхаммед оғлан хан тағына толық бекіп, моғолстанның кеп жерін өз билігіне бағындыруға мұмкындык алды. Дегенмен, олардың арасында бірнеше шайқастар болды. Қайынлық деген жердегі (тараз тоңірегі) шайқастан кейін уайыс хан моғолстанның оңтұстык - шығыс жағына қашып кетгі. Осы аймақта өз тоңірегіне жақтастарын жинап, кошып-қонып жүрды. Біраз уақыт шығыс тұркыстандағы лоба, катек жане сарыұйғыр деген жерлерді де мекендеді. 1422 жылы уайыс хан тұрфан атырабын басып алды. уайыс хан өз астанасын іле бойындағы ілебаліққа кошіруге мәжбұр болды. Бұл жерде коп тұрақтамай, тұркыстанға қоныс аударып, осы қаланың әмыры қыпшақ шайх нұр ад - динның қызына ұйленді. Тұркыстан билеушісінің комегіне сұйеніп, енді уайыс хан окімет билыгы үшын кұрес бастады. Бұл уақыт ұліқбектің шир-мұхаммедке қарсы жорыққа шығып, моғолстанға басып кірген кезі болатын. 1425 ж. Ұліқбек шир- мұхаммедті өлтырып, аскерін қиратты. Моғолстандағы окімет билыгы қайтадан уайыс ханның қолына кошты. Бірақ коп ұзамай уайыс хан ыстықкол маңындағы сатук ханмен болтан ұрыста (1428) қаза тапты. Моғолстанда екінші рет билык құрған кезенде уайыс хан (1425-28) өз эліктерінің оңтұстык - шығыс шекарасін қорғауға коп коңыл бөлды. Қалмақтарға қарсы соғыстарда оның негізгі тірегі дулат, қыпшақ, ұйғыр, найман, йчкилин, кончи, т. Б. Тайпалар болды. [2]
[оңдеу] пайдаланған адебиет

 Қызай нағашы апасы нұрбике уайыс ханның апайы, ал нұрбике мен уайысханның ата-баба шежіресі мынадай:
нұрбике мен уайыс хан --> шер али оғлан -->даводж--->барақ--->қара йсун--->мамкан--->шағатай--> шыңғыс хан...