«Түркістан уалаятының газеті» -тұңғыш қазақ басылымы

«Түркістан уалаятының газеті» -тұңғыш қазақ басылымы
жеке
блог

         «Түркістан уалаятының газеті» - қазақ баспасөзінің іргетасы болып саналады. Газет- 1870 жылдың 18 сәуірінен бастап Ташкент қаласында Шахмардан Ибрагимовтың редакторлығымен жарық көріп тұрған. «Түркістан уалаятының газеті» зерттелгенге дейін, тұңғыш қазақ басылымы ретінде «Дала уалаятының газеті» қарастырылып келді. Тіпті, Қ. Бекхожин «Дала уалаяты- қазақтың тұңғыш газеті» атты диссертация да қорғаған болатын. Алайда, 1962 жылы «Білім және еңбек» журналында жарияланған мақаласында зерттеуші Үшкөлтай Субханбердина «Түркістан уалаятының газеті» қазақ тіліндегі тұңғыш басылым екендігін дәлелдеп шығады. Басылымның қазақ публицистикасының негізі болып табылатынын Темірбек Қожакеевтің «Түркістан уалаятының газеті»- қазақ топырағында туып, қазақ сахарасына алғаш тараған тұңғыш газет еді. Сол кездегі қазақ оқырмандарының ұлттық талаптарының бірі де- ана тілінде газет шығару мәселесі болатын» деген сөздері де айғақтайды. 

Алғашында «Туркестанские ведомсти» газетіне қосымша ретінде шығып тұрған газетті 1883 жылы Түркістан генерал- губернаторының бұйрығымен қазақ тілінде шығару тоқтатылады. Дегенмен, 1885 жылдан бастап газет өзбек және орыс тілдерінде 1918 жылға дейін жарық көріп тұрды. Газеттің өзбек тілінде шығарылғанына қарамастан, қазақ тіліндегі мақалалар басылып отырды. Себебі, мақала берушілер Сібір мен Орынбор кадет корпусын аяқтаған, оқыған қазақ зиялылары болатын. 

Қазақ тілінде алғаш болып шығарылған «Түркістан уалаятының газеті» бұдан кейінгі шыққан газеттермен салыстырғанда әлдеқайда шикілеу болғанына қарамастан, халықтың саяси- әлеуметтік, әдеби- мәдени ой- пікірін оятуға септігін тигізгенін аңғарамыз. Газетте жарияланған мақалалар негізінен, сол кездегі қоғамның өзекті мәселесі болып табылатын отырықшылық, мал шаруашылығы, халықаралық қатынас, білім мен ғылым, өнеркәсіп тақырыбына арналған. Сонымен қатар, газет алғашқы болып ғылыми жаңалықтарды және қазақ, орыс әдебиетімен таныстырып отырды. 

Қазақ баспасөзінің қарлығашы «Түркістан уалаятының газеті» жарық көріп тұрған жылдарында оқырман қауымға құнды ақпараттар беріп, қараңғы халықтың санасын оятуға барынша ықпал жасады. Осындай баға жетпес мұрасының молдығынан тарихтан ойып тұрып орын алып, бүгінгі ұрпақтың қазынасына айналып отыр. Сөзімді қазақ тіліндегі алғашқы газеттің қоғам дамуындағы зор маңызын айғақтайтын З. Тұрарбековтың «Түркістан уалаятының газеті» Ы. Алтынсариннің «Хрестоматиясы» шығуынан он жыл бұрын, Абайдың көп аудармалары алғаш кітап болып жарыққа шығуынан 40 жыл бұрын шыққан екен» деген сөзімен қортындылаймын.