Арғындар, қыпшақтар, наймандар қайдан шыққан?

1. «Deep Phylogenetic Analysis of Haplogroup G1 Provides Estimates of SNP and STR Mutation Rates on the Human Y-Chromosome and Reveals Migrations of Iranic Speakers» атты мақалада қазақтың Арғын тайпасының генетикалық тарихы зерттелді. Авторлар бірнеше негізгі тұжырымдар жасады. Біріншіден, Арғын тайпасы бұрын тарихшылардың көпшілігі есептегендей Шығыс Азиядан емес, Солтүстік Иран территориясынан шыққан. Екіншіден, кеңірек Арғын руы генетикалық тұрғыдан расталды. Арғын тайпасының арғы тегі Ақжол (Дайыр-Қожа) мен оның ұлдары Қара-Қожа мен Сомдық болып табылады, олар әртүрлі деректер бойынша 14 ғасырдың екінші жартысы мен 15 ғасырдың басында өмір сүрген. Генетикалық есептеулер бойынша қазақ арғындарының арғы атасы шамамен 1355 жылдар шамасында (аздаған қателікпен) дүниеге келген, бұл қазақ шежіресінің деректерімен сәйкес келеді. ХІV ғасырдағы бір тұлғаның (Ақжол) бүгінде 1 миллионнан астам ұрпағы түзу еркек сапында болуы таң қалдырады. Бұл «негізін салушы эффект» орта ғасырлардағы адам популяцияларында сирек кездеседі.

2. «Түркі тілдес көшпенділердің Евразия бойынша кеңеюінің генетикалық мұрасы» мақаласында авторлар этникалық топтың генетикалық қалыптасу уақытын есептеудің жаңа әдісін қолданған. Мақалада «ата-баба популяцияларының генетикалық араласу уақыттары» есептелді. Генетиктердің есептеулері бойынша қазақтар біртекті этногенетикалық ұжым ретінде 1230-1340 жылдар аралығында пайда болған. Бұл генетикалық дата қазақтар жергілікті қыпшақ және түркі тайпалары мен Шығыс Азиядан келген жаңа көшпенділердің (моңғолдар және аздаған дәрежеде шығыс түрік тайпалары) араласуы нәтижесінде пайда болған тарихи деректерге қайшы келмейді.

3. «Еуразия даласының темір дәуірі көшпелілерінің арғы тегі мен демографиясы және ұрпақтары» атты мақалада Шығыс скифтері қазақтар, қырғыздар, қазан татарлары, Сібірдегі шағын түркі халықтары, т.б. Бұл халықтардың барлығын «Шығыс скиф-сақтарының генетикалық ұрпақтары» деп атауға болады. Сондай-ақ осы мақалада Пазырық қорғанынан табылған, біздің дәуірімізге дейінгі 4-3 ғасырларға жататын Бе9 үлгісінің генетикалық нәтижесі жарияланған. Қазіргі популяциялармен салыстыру бұл Берелдің ұрпақтары Ақтөбе өңірінде тұратынын және Көсеулі Табын тұқымдасына жататынын көрсетті.

4. «Ежелгі геномдар үй және Пржевальский жылқыларының ата тегін қайталайды» мақаласы Ботай мәдениеті қазіргі жылқыларды қолға үйретудің отаны деген әдемі мифті жойды. Ботай жылқылары қазіргі жылқылардың тікелей арғы тегі емес екенін генетикалық зерттеулер көрсетті. Олар қазіргі Пржевальский жылқыларының генетикалық ата-бабалары.

5. «Трансоксиананың генетикалық, мәдени-географиялық ландшафтарының байланысы» атты мақалада қазақтың Қоңырат және Әлімұлы рулары туралы деректер жартылай жарияланды. Генетикалық тайпалар бұл тайпалардың біртекті екенін көрсетті. Жанама деректер бұл тайпалардың арғындармен бірдей жағдайға ие болу мүмкіндігін көрсетеді, яғни олар кеңірек, ең алдымен, генетикалық тұрғыдан белгілі бір дәрежеде расталған.

Осы негізгі мақалаларға қоса, өткен айда «Оңтүстік және Орталық Азияның геномдық формациясы» атты бір ғылыми мақаланың алдын ала баспасы жарияланды. Бұл мақалада қазіргі қыпшақтардың ата-бабалары мен наймандардың бір бөлігі, сондай-ақ басқа да қазақ тайпалары туралы деректер келтірілген. Сондай-ақ Еуразия даласының генетикалық тарихына қатысты тағы бір ірі ғылыми мақаланың «шикі деректері» орналастырылды, онда 4000 жылдық тарихтағы қола дәуірінен, скифтерден, сақтардан бастап, моңғолдарға дейін созылатын 137 көне геном туралы деректер берілген. Ғылыми қауесеттерге сүйенсек, мақалада Тянь-Шань сақтары, қарлұқтар, қарахандықтар туралы деректер де бар. Бұл соңғы екі мақала осы халықтар мен тайпалардың тарихы туралы түсінігімізге айтарлықтай түзетулер енгізе алады. Әзірге біз жаңа генетикалық ашылулар процесінің басында ғана тұрмыз. Алдағы онжылдық Қазақстанның ежелгі және ортағасырлық тарихына жаңаша көзқараспен қарауға мүмкіндік беруі әбден мүмкін.