Ғылымның даму тарихы - ғылыми революция

Ибаш Дилшод
Ғылымның даму тарихы – ғылыми революция
Ғылым әрдайым жаңашылдықты талап етеді. Ғылымның өмір сүру тәсілі – үнемі өзін-өзі жаңарту, адамзат өмірінің жаңаруына әкеліп соқтырары сөзсіз. Әр түрлі зерттеушілер бірауыздан "ғылымда жаңа нәрсеге деген құштарлық бар"деп атап өтті. Қарқынды күшпен және айқындықпен бұл ұмтылыс ғылыми білімді сапалы жаңа деңгейге көтеретін ғылыми революцияларда жүзеге асырылады. Ғылыми прогрестің қажетті буындарын ұсына отырып, ғылыми революциялар ғылымның өзін-өзі жаңартудың ең шешуші нысаны ретінде қызмет етеді.
Ең алғаш ғылыми революция термині 1939 жылы біздің заманымыздың танымал тарихшысы А. Койренің арқасында пайда болды деп айтсақ қателеспейміз. Бірақ ғылыми революция деп 1939 жылға дейінгі ғылымда болған өзгерістерді де айтуымыз міндет.
Сонымен, ғылыми революцияның келесі түрлерін ажыратуға болады:
1) революция идеалдар мен зерттеу нормаларын өзгертпестен әлемнің ғылыми бейнесінің өзгеруі ретінде (электромагниттік өріс теориясының пайда болуы);
2) революция әлем + идеалдар мен нормалар бейнесінің өзгеруі ретінде (XX ғ. басындағы революция: кванттық-релятивистік физиканың пайда болуы);
3) жаһандық ғылыми революция ғылымның барлық негіздерін қайта құрылымдау ретінде: әлемнің ғылыми бейнесі, ғылыми зерттеудің идеалдары мен нормалары, философиялық негіздер.
Еуропалық ғылым тарихындағы ғылыми революциялар төмендегідей жіктеледі:
1. XVII ғасырдың басы: классикалық жаратылыстанудың қалыптасуы. Бірінші ғылыми революция Жаңғыру дәуіріне тұспа тұс келеді. Бұл ғылымдағы революция Николай Коперник – астроном және математиктің атымен тығыз байланысты.
2. XVIII ғ. соңы – XIX ғ. басы: тәртіптік ұйымдастырылған ғылымның пайда болуы. Екінші ғылыми революцияның басында Галилео Галилеей, Исаак Ньютон, Р. Декарт және т.б. ғалымдар мен зерттеушілер тұр. Мысалға, Ньютон әлемге тартылыс күшін ұсынды.
3. XIX ғасырдың аяғы – сер. XX ғ.: классикалық емес жаратылыстанудың қалыптасуы. Ғылымдағы үшінші революция Пьер Симон Лаплас, И. Кеплер, Шарль Огюст Кулон және басқа ғалымдардың атымен байланысты.
4. XX ғ.70 – ші жж. уақыт: пост-класс ғылымы. Осы уақытқа дейін жалғасып келе жатқан ғылыми революция.
Сонымен қатар ғылыми революция жаһандық, кешенді(комплекстік), жеке және ғылыми-техникалық типтерге жіктеледі.
Жеке ғылыми революция ғылымның белгілі бір жеке саласындағы жаңашылдықты қамтиды. Мысалы бұл жаңа іргелі теорияны құру болуы мүмкін. Кешенді(комплекстік) бұл туыстас салалардағы ғылыми революция. Ал жаһандық бұл ауқымды революция, яғни ол ғылымның бүткіл жағын қамтитын ғылыми төңкеріс болып табылады.
Әрбір ғылыми революцияның екі негізгі міндеті бар, олар кейде бір - бірімен өзара байланыста, ал кейде бірінен соң бірі дәйекті түрде орындалады. Ғылыми революцияның бірінші міндеті теріс, сыни, деструктивті сипатқа ие: түбегейлі, революциялық жолмен, осы ғылымның ескі тұжырымдамаларының, теорияларының, принциптері мен заңдарының бүкіл жүйесін жою қажет. Осы теріс, деструктивті революциялық сыни тапсырманы орындамай, жаңа көзқарастарды, ғалымдардың жаңа ойлау тәсілін әзірлеуге және қабылдауға негізгі кедергіні жою мүмкін емес, ғылымға жаңа идеялар мен ұстанымдардың ену жолын тазарту мүмкін емес.
Ғылыми революцияның екінші, маңызды міндеті позитивті, сындарлы, шығармашылық: ғылымда жаңа ұғымдар, теориялар, принциптер мен заңдар жүйесін дамыту, негіздеу және бекіту қажет, сонымен бірге бұл ғалымдардың жаңа ойлауы, олар зерттейтін әлемді қабылдау мен түсінудің жаңа тәсілі. Кез-келген революция үшін, оның ішінде ғылыми революция үшін негізгі болып табылатын осы позитивті, шығармашылық, революциялық-сыни тапсырманы орындамай, революция өзінің логикалық тұжырымына жете алмайды.
Кез-келген революцияда оның ішкі құрылымына қатысты үш кезеңді бөлуге болады.
Біріншісі-бұрынғы көзқарастар жүйесінде не бұзылатыны анықталған кезде, бұған дейін үстемдік еткен әлемді қабылдау жолында.
Екінші, шығармашылық, ол танымның жаңа әдісінде басқа көзқарастар жүйесінде не пайда болатынын анықтайды.
Үшіншісі, ол ескіден, ескі көзқарастар жүйесінен, әлемді ескі қабылдаудан не қалатынын анықтайды. Кез-келген ғылыми революция құрылымының осы үш іргелі сатысының нақты үйлесуі ғылыми революцияның әр түрінің өзіндік ерекшелігін анықтайды.
Ғылыми революция-бұл ғылыми қозғалыс, оны ғылыми білімнің алдыңғы деңгейінен ерекшелейтін басты қасиет, жаңадан пайда болған және бұрыннан бар ғылымдардың бүкіл кешені тек ғылыми теориялау саласында ғана емес, сонымен қатар нәтижелерді практикалық дамыту саласында да айқын тенденцияны көрсетті.

Авторы: Ибаш Дилшод, әл – Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіні, физика-техникалық факультетінің магистранты.
әл – Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің доценті, философия ғылымдарының кандидаты Жанатаев Данат жетекшілігімен.