Постбейклассикалық ғылым

Постбейклассикалық ғылым ол 1970 жылдары басталған ғылымның қалыптасуының жаңа келбетін айтамыз. Аталмыш тұжырымдаманы алғаш болып академик В.С.Степин енгізен болатын. Бұл ұғыммен қатар қазіргі кезде "постбейклассикалық рационалдылық", "постбейклассикалық ойлау", тіпті "постбейклассикалық әлем" деген түсініктер қатар пайда болды. Постбейклассикалық кезеңнің ерекшеліктері деп пәнаралық зерттеулердің алдыңғы орынға шығуы, кешенді зерттеу бағдарламаларының дамуы, өнеркәсіптің утилитарлық, яғни қолданбалы қажеттіліктеріне қызмет етуіні атап көрсетуге болады. Демек, ғылымды синтездеудің жаңа формалары, ғылымның жаңа класстары пайда болды.

Постбейклассикалық ғылымы XIX ғасырдың аяғы — ХХ ғасырдың бірінші жартысында әр түрлі ғылымдардағы әлемді сипаттауда параллелизмі немесе релятивизмге негізделген классикалық емес ғылымнан кейін келсе, ал өз кезегінде оның алдында әлемнің механистік бейнесіне негізделген ХVII ғасырдың классикалық ғылымы болды.

Ғылыми дүниетанымның қалыптасуында сол уақытқа дейін классикалық және классикалық емес ғылымдар қол жеткізе алмаған маңызды серпіліс жасалды - яғни, адам әлемнің ғылыми бейнесіне енгізілді. Ғалам өзінің эволюциялық дамуында антропологиялық бағыт-бағдар алды.

Постбейклассикалық ғылымның тағы бір маңызды ерекшелігі - ғылыми қоғамдастықтың ғылыми жетістіктерді қолдану үшін жауапкершілік этикасын қалыптастыруы. Енді ғылым тек шындықты іздеп қана қоймай, оны қолдану шарттарын да анықтайды. Егер классикалық және классикалық емес ғылымдар тек шындықты іздеуді мақсат етіп, ал ғылыми жаңалықтарды пайдалану және қолдану мәселесін қоғамның өзіне жүктеп қойған болса, онда постбейклассикалық ғылым өзінің қарастыру пәніне антропогенді қызметін құрағандыұтан, ғылыми жаңалықтардың адам өмірінің әртүрлі салаларына әсер етуімен байланысты этикалық мәселелерді шешуден тыс қала алмадйы.

Сонымен, жаңа еуропалық ғылым бастапқыда эксперименттік әдіске сүйене отырып, тәуелсіз мәртебеге ие болады және оның дамуында бірнеше кезеңнен өтеді.

Егер классикалық және классикалық емес ғылымның негізі "табиғи эксперимент" болса, постбейклассикалық ғылымда компьютерлік эксперимент пайда болады. Олардың айырмашылығы - табиғи эксперимент классикалық және классикалық емес ғылым әдісі ретінде шындық принципіне бағынады, өйткені ол фактілерді алуға бағытталған, ал компьютерлік экспериментте факт енді шындықтың басты критерийі бола алмайды — сенімділіктің көп өлшемді құрылымы пайда болды. Компьютерлік экспериментте зерттелетін объект модельдеу жүйесінің бағдарламасы негізінде жасалады, осылайша виртуалды шындықта өзінің қасиеттері мен функционалдық тәуелділіктерін көрсететін виртуалды объектінің ерекшеліктерін алады. Виртуалды объектілердің, виртуалды кеңістіктің, виртуалды шындықтың қалыптасуы ХХ ғасырдың 40-50-ші жылдарынан басталды, сол кезде революциялық Ақпараттық технологиялар, кибернетикалық жүйелер, сондай-ақ оларға негізделген есептеу техникасы 1970 жылдары құрылған. Желі және жеке компьютерлер мүмкін және мүмкін емес әлемдерді шығаруға мүмкіндік берді. Мүмкін және мүмкін емес әлемдердің құрылысына батырылған зерттеу ғылымның түбегейлі жаңа негізін жасайды.

Пост-классикалық ғылымның маңызды жаңалығы-бұл "адам мөлшері" (человекоразмерных) (В.С. Степин) деп аталатын осындай нысандарды зерттеу шеңберіне ену. Олар қазіргі адамзаттың қызметіне тікелей тәуелді болатын объектілерді (мысалы, экологиялық немесе адам-машина жүйелері, Жер биосферасы, жақын ғарыш немесе "жаһандық проблемалар" деп аталатын) немесе тіршілік етуі адамның биологиялық табиғатына әсер етуі мүмкін объектілерді (мысалы, гендік инженерия объектілері) білдіреді. "Адам өлшемді" Нысандар ғылыми қоғамдастықтың алдына тек моральдық-этикалық қана емес, сонымен бірге құқықтық мәселелерді де қояды — ғылыми зерттеулер саласында тыйым салу мен жорамалдар жүйесін енгізу қажеттілігі туындайды. Осылайша, ғылыми объектінің қалыптасуына ғылыми емес факторлар айтарлықтай әсер етеді.

Айгүл Базылханова, 1-курс магистранты

Жетекшісі: Жанатаев Данат, ф.ғ.д.