Ғарышты игерудің пайдасы

Қазiр адамзат өз өмiрiн ғарыш­сыз елестете алмайды. 1961 жыл­дың 12 сәуiрiнде Ю.Гагарин алғаш ұшқанда, ешкiм де дәл бүгiнгiдей бәрi мобильдi, бәрiн де ғарыштан бақылауға болатын заманға жете­тiнiн ойламаған болар.  Ғарышты игеру өмiрдiң барлық саласына жаңалық әкелдi. Мәселен, ауыл шаруашылығын дамыту керек дейiк. Ол үшiн ауа райының құ­былысы, мал жайылымы, ауыз су­дың жеткiлiктiлiгi бақылануға тиiс. Ал оны бақылау тек ғарыш арқылы жүзеге асады. Бұл пiкiрдi мәжiлiс депутаты Мұрат Әбеновтың сөзiмен түйiндесек: «Чехияда iс-сапарда болдым. Олардың бос жатқан же­рiн көрiп, неге игермейтiнiн сұра­дым. Сонда олар: «Бiздер, Еу­ропа елдерi, «белгiлi бiр дақыл түр­лерiн ғана отырғызамыз» деген келiсiм-шартқа отырдық. Бұл жер – игерiл­меуге тиiс жер,  сол үшiн де ақы тө­лейдi» дедi. Қызық көрiп: «Сiз­дердi қайдан бiледi? Берген ақшаны алып, қосымша неге пай­да таппас­қа?» – деп сұрағанымда, «бәрi ғарыштан бақыланады» дедi. Де­мек, дамыған елдер бiр-бiрiмен бәсекелес болмас үшiн шектеу қойған. Егер еккен өнiм өтпей қал­са, ысырап болады. Мiне, ғарыш­тың пайдасы» – дейдi М.Әбенов.

Жалпы Жердiң жасанды серiктерi елдiң географиялық жағ­дайын, геофизикалық өзгерiсiн, атмосфе­расын зерттейдi. Жер ша­рына қаупi бар апаттардың алдын алады.

Жер кiндiгi – Байқоңыр

Аңызға айналған Қорқыт ба­бамыз  жер жәннатын iздеп, дү­ние­­нiң төрт бұрышын аралап, ту­ған топырағы – Сыр өңiрiне қайта келедi. Сонда «бұл жер – жердiң кiндiгi» дептi. Тас алып, аспанға лақтырса, тас аспанда ұзақ айна­лып жүрiптi. Жылдар өте ғалымдар «Байқоңырда жер­дiң тартылыс күшi аз, экваторға жақын, ғарыш­ты ұшыруға ең қо­лайлы орын» деген қоры­тынды жасады. Ака­демик С.Ко­ролев ғарыш айлағына орын iздегенде,  бiрнеше өте күрделi шартты ескерген. Ғарыш айла­ғына айналатын жер бiрiншiден, эква­торға жақын орналасуы тиiс әрi жерден ұшқан зымыран орбитаға барынша төте жолмен жетуге тиiс. Екiншiден, оның қа­сында мол сулы өзен болуы керек. Ондай мол сулы өзен сол кездегi Сырдария болатын. Сондай-ақ, ғарыш ала­ңына те­мiр жол өтiп, солтүстiк-батыс шалғайда кең жазық дала жату­ға тиiстi едi. Байқоңырдың таби­ғаты осы шарттарға сай келдi. Демек, Қорқыт бабаның бол­жамы шындыққа айналды.

Биыл әлемнiң ең бiрiншi ғарыш айлағы — Байқоңырдың құрылға­нына 55 жыл. Ал адам­заттың тұң­ғыш ғарышқа ұшқа­нына 50 жыл. «Байқоңырдың» құрылысы 1955 жылы бастал­ған-ды. Алғашқы зымыран 1957 жылы тамызда ұшы­рылды. Бұл өңiрден Ю.Гагарин, Н.Леонов, Г.Титов, А.Лавейкин, Т.Әубә­кiров, Т.Мұсабаев сынды ға­рыш­керлер аспан әлемiне сая­хат жасады. Олардың әрбiр са­пары қо­ғамға берген пайдасымен тарихта қалды.  1994 жылы Бай­қоңыр кос­модромын Ресейге жалға беру мерзiмi  20 жылға деп есептелсе, 2004 жылы қаңтар айында 50 жылға дейiн болып, мерзiмi ұзартылды. 1999 жы­лы 29 наурызда Ресей-Қа­зақстан комиссиясы кездесiп, бiрлескен хаттамаға қол қойды. 1997 жылы 4 қазанда Ресей Федерациясы «Бай­қоңыр» кешенiн жалға ал­ған жағдайда, оның аймағындағы табиғатты қорғау мәселесi жө­нiн­­дегi келiсiмге қол қойылды. Десе де, Байқоңырдың пайдасы емес, зиянына қатысты мәлiмет көп. Мәселен, 1999 жылы шiлде және қазан айларында ақаумен ұшы­рылған «Протон» зымыран­тасы­ғышы Қарқаралыға, Атасу кен­тiне құлады. «Байқоңыр» пай­­далануға берiлген  уақыттан берi 1300-ге жуық зымыран ұшы­рылған екен. Зымыран құрамындағы гептилдiң өте улы зат екенi дәлел­денген. Жылдар бұрын «Қазме­ханобр» кәсiпор­ны зымыранның бiрiншi сатысы құлайтын жерлердегi малдың етi мен сүтiне сараптама жасапты. Сонда жануардың ағзасында геп­тил мөлшерден ондаған есе асып кеткен. Ресми емес дерек көздерi бойынша, 40-тан аса апат болған. Бiрақ нақты тыйым салынбаған. Тек 2007 жылы Ел­басы Н.Назарбаевтың iссапар­мен ғарыш аймағына жақын аймақта жүрген кезде жапон жер серiгiн тиеген «Протон-М» зы­мыранын ұшыру сәтсiздiкке ұшырады. Зымыран Жезқазған қаласынан небәрi 50 шақырым қашықтықта құлады. Ол жерде гептилдiң мөлшерi қалыпты жағдайдан 1100-ден 5200-ге дейiн артық болып шықты. Келген шығын 60,7 миллион доллар бол­са, ресейлiктер 2,5 миллион дол­ларын ғана төледi. Осы оқиғадан кейiн «адам өмiрiне қауiп туды­ратын зымырандарды ұшырмау жөнiнде» шешiм шығарылды.

Қазақтың жер серiгi қашан ұшады?

Осыдан екi-үш жыл бұрын «Каz­Sat-1» жер серiгi ұшырыла­тынын естiп, қуанғанбыз. Өйт­кенi, отандық жер серiгiнiң пай­дасы зор едi. Бiрiншiден, отан­дық телеви­зия саласы дамып, көршiлес Қы­тай, Монғолия елiндегi отандас­тарымыз тама­шалай алатын едi. Сондай-ақ, мұнайдың қорын анықтауға да мүмкiндiк алар едiк. Алайда оның сапары сәтсiз болды. Бел­гiсiз себептермен жоғалып кет­тi. Ғарыш саласының маман­дары осы олқылықтың орнын толтыру үшiн «КаzSat-2» Жер серiгiн да­йындады. Жаңа құ­рылым өткен жылдың наурыз айында ұшы­рылуға тиiс бола­тын. Бiрақ ақаулар анықталып, осы жылдың бiрiншi тоқсанына ауыстырылды. «КаzSat-1» Жер серiгiне Ресейдiң «Роско­смос» агенттiгi жауапты болды. Биыл ғарыш айлағынан 19 зы­мыран ұшырылады. Әрбiр зымы­ран 85 миллион доллар табыс әкеледi.

Самғағым келедi…

Қазақ баласы қашан ға­рышқа самғайды? Бұл сұрақ кiм-кiмдi де мазалайтыны анық.

– Алдағы үш-төрт жылда қа­зақтарға орын жоқ, – дейдi  ға­рышкер Т.Мұсабаев. – Өйткенi, ұшу үшiн ғарышкерлер үш жыл бұрын тiркеледi.  Еуропалық ға­рыштық агенттiк өз ғарышкерiн ұшыру үшiн ақысын алдын ала төлеп қояды. Бұрын ғарыш са­па­рын ресейлiктер шешетiн. Қа­зiр бұл мәселенi 16 елдiң ға­рыш саласының мамандары шы­ғарады. Бiздiң ғарышкер­лердiң сапарын қаржы байлап отыр.

Бүгiнде жоғары оқу орында­рының бiрқатарында «Радио­техника, электроника және теле­­коммуникациялар», «Ра­дио­бай­­ла­ныс және радио­навигация», «Жылжымалы бай­ланыс құрал­дары мен жүйелер байланысы», «Радиобайланыс, радиоха­барларын тарату және теледидар», «Көп арналы теле­коммуни­кациялық жүйелер» мамандық­тары оқытылады. Байқоңыр қаласындағы Мәс­кеу авиация институты филиа­лында ҚР Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң квотасымен 45 талапкер бiлiм алу­да. Бұл оқу ордасы ғарыш техникасының тiлiн бiлетiн инже­нер маман­дарын даярлайды. Ал негiзгi ға­рыш саласы маманын даярлай­тын оқу орны елiмiзде жоқ. Бұл күрделi мәселе алдағы уақытта шешiмiн табары анық.  Ең бас­тысы, ғарышқа деген бала­лық арман сөнбесе болғаны.

zhasorken.kz