Феруза Оңталап, жас жырау: "Домбыраны бір ай ішінде үйрендім"

         Ел құндылықтарын, ата-баба мұрасын суырыпсалмалық қасиетімен ауыздан-ауызға жеткізіп келген жыраулардың ғажайып туындылары ғасырдан ғасырға сабақтасып, жалғасын тауып келеді. Жыраулық өнердің бір көрінісі ретінде Сыр бойында өмір сүрген тұлғаларды айтуға болады. Сырдағы жыршылық мектепті қалыптастырған Нұртуған, Жиенбай, Нартайлардың толғау-термелері ел арасында кеңінен танылған. Осындай ұлы өнерді насихаттап жүрген жастар да бар. Сырдың сазды мақамымен жыр-термелерді нақышына келтіріп орындайтын жас жырау Феруза Оңталаппен әңгіме барысында киелі өнердің қыр-сырына қанықтық.

«Өнерге адам бір күнде және бір күнге келмейді»

– Феруза Мейрамбекқызы, жыраулық өнерді таңдауыңызға не түрткі болды?

 – Белгілі жырау, ұстазымыз Алмас Алматов шәкірттеріне «Өнерге адам бір күнде және бір күнге келмейді» деп үнемі айтып отырады. Қорқыт ата топырағында дүниеге келген әрбір адамның бойында жыраулық өнерге деген махаббат бар. Сол ынтаны әрі қарай баулып, жыршылық өнерге бейімдесе ғана осы жолға түсуге болады. Менің жыраулық өнерге келуіме ата-анам ықпал етті. Олар жастайымнан көптеген үйірмелерге беріп, қабілетімді шыңдауға мүмкіндік жасады. Бір жағынан, түп нағашыларымның кезінде жүз шайыр шыққан Тұрмағамбет ауылынан болғаны да әсер еткен шығар, бәлкім. Ол ауылда жыр айта білмейтін жан жоқтың қасы.  Домбыраның үніне, Сырдың мақам-саздарына деген ғашықтық мені жыраулық өнерге әкелмей қоймады.

– Жыр-термелерді неше жасыңыздан бастап орындадыңыз?

– 12-13 жасымнан бастап Қызылорда қаласындағы дарынды балаларға арналған өнер мектебінің жыр-терме сыныбынан тәлім алдым. Домбырада ойнауды бір ай ішінде үйреніп алдым. Сол уақыт аралығында шағын жыр-термелерді, толғауларды орындай бастадым. Өнер мектебінде сабақ алғаныма үш ай болған кезде Тәжікстан Республикасында өткен халықаралық «Донак» фестивалінде өнер көрсеттім. Бұл өнер шарасында Тұрмағамбет Ізтілеуовтің «Тәлім» термесін орындадым. Аз уақыттың ішінде мұндай фестивальге қатысуым менің осы өнерге деген ерекше қызығушылығымнан деп білемін.

«Адамның сатпайтын, сата алмайтын екі дүниесі бар»

– Ұстазыңыз кім?

– Адамның сатпайтын, сата алмайтын екі дүниесі бар. Оның бірі – өнері болса, екіншісі – білімі. Бұл дүниелерді іздемесе, үйренбесе қолға түспейді. Осындай өрелі сөзді ұстаздарымыз үнемі құлаққа құйып отырады. Жыр-терменің әліппесін үйреткен ұстазым Қожатаева Жадыра Мүсілімқызы болса, бүгінде Қазақ ұлттық өнер университетінде «Дәстүрлі ән» кафедрасының «Дәстүрлі жыр» мамандығы бойынша Алмас Алматовтан дәріс алып жүрмін. Сонымен қатар, Сыр бойының Нұртуған метебінің мақамын үйрену үшін ұстазым Шолпан Бейімбетовадан сабақ аламын. Жырды жанына серік еткен аға-әпкелерім де өз тәжірибелерімен әрдайым бөлісіп тұрады. Қандай да бір сұрақтар туындап жатса, осындай тәлімгерлерім бағыт бере біледі.

– Сыр бойының жыраулық өнердегі мақамдары күрделірек. Бүгінде сол мақам-саздарды жеткізушілер қатары қаншалықты?

– Сыр бойынан өткен сүлейлер мен шайырлардың әрқайсысын жеке мектеп десек, қателеспейміз. Қазіргі таңда Сырда үш мектеп қалыптасты деп телініп айтылып жүр. Сырдың Арал, Қазалы аймағының ашық дауыста, домбыраның сағасында дауыс көрсетіп орындалатын, әнге ұқсас туындылары Нұртуған мектебінің мақам-саздарына жатады. Ол мектептің Елмұра Жаңабергенова, Шолпан Бейімбетова сынды жеткізушілерін біз тыңдап өстік. Екіншісі ­­­– Қармақшы өңіріндегі Жиенбай жырау мектебі. Көмеймен айту дәстүрі осы мектепке тән. Жиенбай жырау мектебінің ерекшелігі домыраның төменгі регистрінде орындалуында. Үшіншісі –  Нартай Бекежанов мектебі. Бұл мектептің аға буын жеткізушілері өте көп. Нартай әншілік мектебінің бірден-бір жеткізушісі ретінде Құрманбек аға Бекпейісовті айтсақ болады. Нартай мектебі әнге де келетіндігімен, сырнаймен де, домбырамен де айта беруге болатындығымен ерекшеленеді. Нартай мектебінің ұяшығы Арқадағы үкілі Ыбырай, Тайжанда жатқаннан кейін Арқаның әндеріне де келіңкірейді. Құбылтып, құйқылжытып айтқан кезде Сырдың әндеріне де келеді. Нартай мектебі осындай қырымен де ерекше. Аға буын өкілдерімен қатар, Сырдағы жастар жағы да үш мектептің шығармаларын орындап жүр.

«Бір мектепте алпыс жыршы бала оқиды»

– Жалпы дәстүрлі музыканың насихатталуы қалай?

– Ел арасында дәстүрлі өнердің насихатталуы төмен, халық әндерін ешкім тыңдамайды деген пікірлер айтылып қалады. Алайда, адам баласы кінәні өз бойынан іздеу керек. Бізді ешкім тыңдамайды екен деп құр отыруға болмайды. Сондықтан, мейлінше дәстүрлі музыканы таратуға ден қоюымыз керек. Қармақшы жеріндегі Тұрмағамбет ауылындағы өнер мектебінің жыр-терме сыныбының өзіне 60 бала жыр үйренуге барады екен. Солардың ішінен бірнешеуі ұлттық өнердің ізін қуса, оның өзі үлкен жетістік емес пе?! Байқасаңыздар, бүгінде жиындарда терме-толғаулар көбірек тыңдалып жатады. Арналарда да арнайы бағдарламалар шығарылып жүр. Биыл қыркүйектен бастап  Ұлттық арна арқылы «Мен қазақпын» жобасы көрерменге жол тартты. «Шалқар» радиосынан әр сәрсенбі сайын белгілі жырау Алмас Алматовтың «Жыр керуен» атты авторлық хабары тыңдармандарға ұсынылып келеді. Сонымен қатар, Қазақстан-Қызылорда телеарнасының эфирінен «Сыр сүлейін сұрасаң...» бағдарламасы көрсетіледі. Оған қоса, әр жыл сайын тұрақты түрде өтетін «Жыр керуен» фестивалі бар. «Текті сөздің төресі – терме» деп аталатын республикалық байқау да жыл сайын ұйымдастырылады. Термеден бөлек, айтыс өнерін халық ерекше бағалайды.

«Термені нотаға түсірсек...»

– Ерте замандардан бүгінге дейін қаз-қалпында сақталған жырларды болашаққа жеткізу сіздерге аманат. Ол үшін қандай жұмыстар жасамақшысыздар?

– Қазақ ұлттық өнер университетінде 2014 жылдан бері білім алушыларды айтыс өнеріне кәсіби тұрғыда баулу үшін  арнайы мамандық ашылған болатын. Дәстүрлі әншілер мен жыршылар, айтыскерлер болсын, сахнадағы жүріс-тұрыс, орындаушылық деңгейді дамытуға бейімделіп қана қоймай, ғылыми тұрғыдан да ізденгені абзалырақ. Біз де орындаушылық шеберлікпен қатар, ғылымға бет бұруға кірісе бастадық. Жыршылық ауыздан-ауызға жеткен өнер болғандықтан, шығармаларды нотаға түсіріп, мақам-саздарды кәсіби мамандардың оқуы үшін домбыраға лайықтап түсіру жұмыстарын зерттеуге бет бұрдық. Сонымен бірге, ғылыми экспедицияларға шығамыз. Ғылыми жұмыс ретінде Батыс жыршылық мектебінің өкілі Қайрулла Иманғалиевтің шығармашылығын зерттеу үстіндемін. Қазір дәстүрлі өнердің насихатталуы төмен деп айтуға мүлдем болмайды. Даңғара әуендер мерзімі жеткенде ысырылып қала береді. Ал, қазақтың қанында бар төл өнердің тыңдаушысыз қалуы мүмкін емес. 

– Қанша жыр жатқа білесіз?

– Жыраудың жыр-термелерді қаншалықты білетіндігі жырдағы жол арқылы есептелінеді. (Мысалы, 4000 жолдан тұратын «Едіге» жыр-дастаны деген сияқты). Әзірге менің жыр қоржынымда ауқымды деп саналатын мың жарым жолдан тұратын Тұрмағамбет Ізтілеуовтың «Рауабану» дастаны бар. Бұл дастанды «Шалқар» радиосы арқылы «Жыр керуен» хабарында бір сағат бойы тыңдармандарға жырладық. Қателеспесем, бүгінде 40-50-ге жуық мақам-саздарды білемін. Шағын және ауқымды толғаулар, бұрынғы сүлейлердің өсиет етіп кеткен шығармалары, қазіргі авторлардың жазып жүрген термелері, жыр бастаулары менің жыр қорымнан табылады. Бүгінде лиро-эпостық «Қыз Жібек» жырына ден қойып, жаттау үстіндемін. Қазіргі авторлардың шығармашылығын да назардан тыс қалдырмаймын. Ескі жырлармен бірге Махмұтбай Әміреұлы, Алмас Алматов және Серік Ыдырысов сынды ақындардың толғауларын орындап жүрмін.

– Алдағы жоспарларыңыз қандай?

– Келешекке қойылған жоспар көп. Дәстүрлі өнер саласы бойынша білімімді жетілдіруді мақсат етемін.  Одан әрі ұстаздарымыздың берген бағыты бойынша педагогикалық тұрғыда да ізденсем деймін. Өнер ордасы – Қазақ ұлттық өнер университетіндегі біз тәлім алатын мамандықты «Дәстүрлі жыр» кафедрасы ретінде ашсақ деген ниетіміз де бар. Білген-түйгенімді әрі қарай өзгелерге үйретіп жатсам, нұр үстіне нұр болар еді. Ол алдағы уақыттың еншісіндегі дүние. Таза, саф алтындай күйде бізге жеткен мәдени мұрамыз – жыраулық өнер өміршеңдігімен дәстүр жалғастығын сақтайтындығына кәміл сенемін.

– Әңгімеңізге рахмет!