"Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте" немесе "Билингвизмнің пайдасы"

Менің блог тіркеуімнің аты әйгілі Қадыр Мырза Әлі сөзімен басталса да, бүгін мен Қазақстандағы қазақ тілі жағдайы және үкіметтін тіл әлеуметі туралы жазбаймын. Керіснше, мен Қазақстандағы тіл жағдайының жағымды жақтарына тоқталатын боламын.

1. Қазақтың тіл меңгеру құпиясы

Ең алдымен, менің сіздерге сұрақ қойғым келеді. Сізге шетел тіл меңгеру оңай келеді ма? Екінші тілде еркін сөйлеу үшін, сіз неше уақыт бойы оны оқуыңыз керек? Ал, сіздің достарыңыз? Тіл меңгеру сізге жеңіл келсе, оның себептері туралы өзіңізді сұраған кездеріңіз болды ма? Ол бір қазақ халқының немесе бүкіл қазақстандықтарға тән нәрсе ма?

Бірнеше жыл бойы, мен өзіме осы сұрақтарды қоятын едім. Зерттеу барысында мен “билингвизм” деген терминге тап болдым. Қорқынышты сөз сияқты көрінсе де, ол латын тілінен “екі тілді білу”деген мағынаны білдіреді. Билингвальдік адамды басқаша қостілді адам деп атауға болады.

2. Тіл білу екен не?

Бірнеше тілді білуінің адамға пайдасы анық. Мысылы, сол арқылы шетел халықтардың мәдениеттерімен еркін танысып, өз ақыл-ойын, сана-сезімін дамыта алады. Алайда қазіргі нейролингвисттер осы пайдалардан басқа, қостілділіктің миға әсер ететінді дәлелдеді.

Осы феноменды зерттеу үшін алдымен тілді білу не екенін анықтап алған жөн. Миа Накамуллинің тіл туралы видеосын қарайтын болсақ, ол тіл білу қабілетін актив және пассив топтарына бөледі. Актив тобына жазу және сөйлеу қабілеттері жатса, пассив тобына оқу және тыңдау қабілеттері кіреді. Жоғарыда аталған тілдің төрт қабілетін меңгерген адам ғана, толықтай осы тілді білетін адам деп саналады.

3. Қостілді адамдардың түрлері

Тіл білу не екенін анықтаған кейін, бізге қостіліді адам кім екенін анықтауымыз керек. Қанша таңқаларлық болмаса да, қостілді адамдардың үш түрі бар. Бірінші түрі, күрделі қостілді деп аталады. Бұл топқа, әдетте, кіші жастан бастап ана тілімен бірге екінші тілде сөйлей бастағандар жатады. Олар жастайынан заттарды сипаттауда немесе ойларын жеткізуде екі тілді де бір мезгілде үйренеді. Сондықтан, олардың екі тілде де білу қабілеттері шамамен тең болады.

Қостілділердің екінші түрі координатты қостілділік деп аталады. Бұл топқа жататын адамдар жас кезінде екінші тілді үйренеді. Координатты қостілділер күрделі қостілділерге қарағанда, екінші тілдегі жаңа сөздерді өз тіліндегі сөздерден бөлек үйренеді. Сондықтан, олардың ойларында екі тіл бөлек сақталанады.

Қостілділердің үшінші түрі – бағынатын қостілділер деп аталады. Олар екінші тілді өз ана тілі арқылы үйренеді. Сондықтан, олар жиі өз ана тілдерінде құрастырған сөйлемдерді сөзбе-сөз басқа тілге аударады.

Қостілділердің үш түрінің арасындағы айырмашылықтар қарапайым адамға байқалмауы да мүмкін. Алайда, қазіргі компьютерлік томография тәсілдері нейролингвисттерге қостілділіктің миға әсерін анықтауға мүмкіндік береді. Зерттеулерге сүйенсек, мидің сол жартысы көбінесе логикалық және аналитикалық тапсырмаларға жауап береді. Ал, оң бөлігі эмоция және адамдармен қарым-қатынас үшін жауапты. Тіл меңгеру мидің екі бөлігін де қамтиды. Кіші жаста, адамның миі әлі екі жартыға бөлінбейді. Сол себепті, кішкентай балаларға жаңа тілді үйрену жеңілдірек болады. Ал, ересектер тіл үйрену барысында мидің бір жартысын ғана қолданады. Осылайша, кіші жаста тілді үйренген адамдар тілдің эмоциялық сипаттарын ересек кезінде үйренгендерге қарағанда жақсырақ түсінеді.

4. Қостілділіктің миға әсері

Қостілділіктің адамның миіна әсерін зерттеу үшін бірталай жұмыстар жүргізілген. 1960 жылға дейінгі зерттеу жұмыстары қостілділіктің балаларға негативті әсер ететінді тапты. Осы зерттеулер нәтежелері бойынша ғалымдар қостілді балалар тілдерді айыру үшін көп энергияны жұмсайтындығын анықтады. Алайда бұл түсінікті қазіргі ғалымдар жоққа шығарды.

Нейролингвистика саласында ең жаңа зерттеулер, керісінше, қостілділіктің миға пайдалы әсер ететінді дәлелдейді. Зерттеушілер адамның бірнеше тілдерді ауыстырып қолдануы ми белсенділігін арттыратынын тапты. Мидің жоғары белсенділігі адамның ойлау қабілетін, бірнеше іспен қатар айналысу, басқа тілдерді үйрену, керексіз ақпаратты ескермеу секілді басқа да қабілеттерді жақсартады. Оған қоса, зерттеушілер қостілді адамдардың мидағы сұр материясының тығыздығы бір тілде сөйлейтін адамдардан көбірек екенін тапқан. Күн сайындағы қостілдінің миінде жоғары белсенділік Альцгеймер және деменция сияқты ми аурулардың басталауын бес жылға кешіктіруі мүмкін.

Қорытынды

Тоқсан сөздің тобықтай түйіні - қостілді болу адамды ақылдырақ қылмаса да, ол адамның миін сау және белсенді болуына септігін тигізеді. Сондықтан, мен қостілді қоғамда тұратыныма өте қуаныштымын. “Ештен кеш жақсы” демекші, егер сіз бала кезіңізде басқа тілді меңгермесеңіз де, басқа тілді үйрену ешқашан да кеш емес екенін ұмытпаңыз.